የኢራን ታሪክ የጊዜ መስመር

ተጨማሪዎች

ቁምፊዎች

የግርጌ ማስታወሻዎች

ማጣቀሻዎች


የኢራን ታሪክ
History of Iran ©JFoliveras

7000 BCE - 2024

የኢራን ታሪክ



በታሪክ ፋርስ በመባል የምትታወቀው ኢራን ለታላቋ ኢራን ታሪክ ማዕከላዊ ነች፣ ከአናቶሊያ እስከ ኢንደስ ወንዝ እና ከካውካሰስ እስከ ፋርስ ባህረ ሰላጤ ድረስ ያለው ክልል።እንደ ኤላም (3200-539 ዓክልበ.) በጥንታዊ ቅርብ ምስራቅ ጉልህ የሆኑ ቀደምት ባህሎች ያሏት ከ4000 ዓክልበ ጀምሮ በዓለም ካሉት ጥንታዊ ሥልጣኔዎች አንዱ ሆናለች።ሄግል ፋርሳውያንን “የመጀመሪያዎቹ ታሪካዊ ሰዎች” ብሎ አውቆ ነበር።ሜዶኖች ኢራንን በ625 ዓክልበ. አንድ አደረጉት።በታላቁ ቂሮስ የተመሰረተው የአካሜኒድ ኢምፓየር (550-330 ዓክልበ.)፣ በጊዜው በሦስት አህጉራት የተስፋፋ ትልቁ ግዛት ነበር።የኢራንን ዓለም አቀፋዊ ታዋቂነት ለአንድ ሺህ ዓመት ያህል በማስቀጠል በሴሉሲድ ፣ በፓርቲያን እና በሳሳኒያ ግዛቶች ተከትሏል።የኢራን ታሪክ ዋና ዋና ግዛቶችን እና በመቄዶኒያውያን ፣ በአረቦች፣ በቱርኮች እና በሞንጎሊያውያን የተደረጉ ወረራዎችን ያካትታል፣ ሆኖም ግን የተለየ ብሄራዊ ማንነቷን አስጠብቃለች።የሙስሊሞች የፋርስ ወረራ (633-654) የሳሳኒያን ኢምፓየር አብቅቷል፣ ይህም በኢራን ታሪክ ውስጥ ወሳኝ የሆነ ሽግግርን በማመልከት እናበእስልምና መነሳት መካከል የዞራስትሪኒዝም ውድቀት አመጣ።በዘላኖች ወረራ ምክንያት በመካከለኛው ዘመን መጨረሻ እና በዘመናችን መጀመሪያ ላይ ችግሮች እያጋጠሟት የነበረችው ኢራን በ1501 በሣፋቪድ ሥርወ መንግሥት ሥር አንድ ሆነች፣ እሱም የሺዓ እስልምናን የመንግሥት ሃይማኖት አድርጎ ያቋቋመው፣ በእስልምና ታሪክ ውስጥ ትልቅ ክስተት ነው።ኢራን ከኦቶማን ኢምፓየር ጋር በመፎካከር እንደ ዋና ሃይል ትሰራ ነበር።በ 19 ኛው ክፍለ ዘመን ኢራን በካውካሰስ ብዙ ግዛቶችን ከሩሲያ-ፋርስ ጦርነቶች (1804-1813 እና 1826-1828) ተከትሎ እየተስፋፋ የመጣውን የሩሲያ ግዛት አጥታለች።ኢራን እስላማዊ ሪፐብሊክ እስኪመሰረት ድረስ እስከ 1979 የኢራን አብዮት ድረስ በንጉሣዊ አገዛዝ ቆየች።
ፓሊዮሊቲክ ፋርስ
የላይኛ ፓሊዮሊቲክ እና ኢፒፓሊቲክ ጊዜያት ማስረጃዎች በዋነኝነት የሚታወቁት ከዛግሮስ ክልል በከርማንሻህ እና በሆራማባድ ዋሻዎች ውስጥ እንደ ያፍቴህ ዋሻ እና በአልቦርዝ ክልል እና በመካከለኛው ኢራን ውስጥ ያሉ ጥቂት ቦታዎች ናቸው። ©HistoryMaps
200000 BCE Jan 1 - 11000 BCE

ፓሊዮሊቲክ ፋርስ

Zagros Mountains, Iran
በደቡብ እና በምስራቅ እስያ የነበሩት ቀደምት የሰዎች ፍልሰቶች በኢራን በኩል የሚደረጉ መስመሮችን ያካተቱ ሊሆኑ ይችላሉ፣ የተለያየ መልክዓ ምድራዊ አቀማመጥ ያለው እና ለጥንት ሆሚኒዎች ተስማሚ ሀብቶች ባሉበት ክልል።ካሻፍሩድ፣ማሽኪድ፣ላዲዝ፣ሴፊድሩድ፣ማሃባድ እና ሌሎችን ጨምሮ በበርካታ ወንዞች ዳር ከጠጠር ክምችቶች የተገኙ የድንጋይ ቅርሶች ቀደምት ህዝቦች መኖራቸውን ያመለክታሉ።በኢራን ውስጥ ቁልፍ ቀደምት የሰው ልጅ ይዞታ ቦታዎች ካሻፍሩድ በኮራሳን፣ ማሽኪድ እና ላዲዝ በሲስታን፣ ሺዋቱ በኩርዲስታን፣ ጋንጅ ፓር እና ዳርባንድ ዋሻ በጊላን፣ በዛንጃን ውስጥ ካሌሰህ፣ በከርማንሻህ አቅራቢያ ቴፔ ጋኪያ፣ [1] እና ፓል ባሪክ በኢላም መጠናናት ናቸው። ከአንድ ሚሊዮን ዓመታት በፊት እስከ 200,000 ዓመታት በፊት.ከኒያንደርታሎች ጋር የተቆራኙ የሙስቴሪያን የድንጋይ መሳሪያዎች በመላው ኢራን በተለይም በዛግሮስ ክልል እና በመካከለኛው ኢራን እንደ ኮቤህ፣ ካልዳር፣ ቢሴቱን፣ ቃሌህ ቦዚ፣ ታምታማ፣ ዋርዋሲ ባሉ ቦታዎች ተገኝተዋል።ጉልህ የሆነ ግኝት በ1949 የኒያንደርታል ራዲየስ በቢሲቱን ዋሻ ውስጥ በCS Coon ነው።[2]የላይኛው Paleolithic እና Epipaleolithic ማስረጃዎች በዋነኝነት ዛግሮስ ክልል የመጡ ናቸው, Kermanshah ውስጥ ጣቢያዎች እና Khoramabad እንደ Yafteh ዋሻ እንደ.እ.ኤ.አ. በ 2018 የኒያንደርታል ልጅ ጥርስ ከመካከለኛው ፓሊዮሊቲክ መሳሪያዎች ጋር በከርማንሻህ ተገኝቷል።[3] የ Epipaleolithic ዘመን፣ የሚዘልቀው ሐ.ከ18,000 እስከ 11,000 ዓክልበ., አዳኞችን በዛግሮስ ተራሮች ዋሻዎች ውስጥ ይኖሩ ነበር ፣ ቁጥራቸው እየጨመረ የመጣ የተለያዩ የታደኑ እና የተሰበሰቡ እፅዋት እና እንስሳት ፣ ትናንሽ የጀርባ አጥንቶች ፣ ፒስታስዮስ ፣ የዱር ፍሬዎች ፣ ቀንድ አውጣዎች እና ትናንሽ የውሃ ውስጥ እንስሳት።
10000 BCE
ቅድመ ታሪክornament
የፋርስ የነሐስ ዘመን
ኤላማውያን በጦርነት። ©Angus McBride
4395 BCE Jan 1 - 1200 BCE

የፋርስ የነሐስ ዘመን

Khuzestan Province, Iran
በጥንት የብረት ዘመን የኢራን ህዝብ ከመፈጠሩ በፊት የኢራን አምባ ብዙ ጥንታዊ ስልጣኔዎችን አስተናግዷል።ቀደምት የነሐስ ዘመን የከተማ መስፋፋትን ወደ ከተማ-ግዛቶች እና በቅርብ ምስራቅ ውስጥ የአጻጻፍ ፈጠራን መስክሯል.በዓለም ላይ ካሉት ጥንታዊ ሰፈሮች አንዱ የሆነው ሱሳ በ4395 ዓክልበ. አካባቢ ተመሠረተ፣ [4] ከሱመር ኡሩክ ከተማ በኋላ በ4500 ዓክልበ.አርኪኦሎጂስቶች ሱሳ ብዙ የሜሶጶጣሚያን ባህልን በማካተት በኡሩክ ተጽኖ እንደነበረ ያምናሉ።[5] ሱሳ በኋላ በ4000 ዓክልበ. አካባቢ የተመሰረተች የኤላም ዋና ከተማ ሆነች።[4]በምእራብ እና በደቡብ ምዕራብ ኢራን ላይ ያተኮረው ኤላም ወደ ደቡባዊ ኢራቅ የተስፋፋ ጉልህ ጥንታዊ ሥልጣኔ ነበር።ስሙ ኤላም ከሱመርኛ እና ከአካዲያን ትርጉሞች የተገኘ ነው።ኤላም ከዋና ከተማው ከሱሳ ቀጥሎ በጥንታዊው ቅርብ ምስራቅ ሱሲያና በመባል የሚታወቀው የፖለቲካ መሪ ነበር።የኤላም ባህል በፋርስ አቻምኒድ ሥርወ መንግሥት ላይ ተጽዕኖ አሳድሯል፣ እና እንደ ቋንቋ ብቻ የሚቆጠር የኤላም ቋንቋ በዚያን ጊዜ በይፋ ጥቅም ላይ ውሏል።ኤላማውያን የዘመናዊው የሉርስ ቅድመ አያቶች እንደሆኑ ይታሰባል፣ ቋንቋቸው ሉሪ ከመካከለኛው ፋርስኛ የወጣ ነው።በተጨማሪም፣ የኢራን አምባ ብዙ ቅድመ ታሪክ ቦታዎችን ይዟል፣ ይህም ጥንታዊ ባህሎች እና የከተማ ሰፈሮች በአራተኛው ሺህ ዓመት ከዘአበ መኖራቸውን ያመለክታል።[6] የአሁን ሰሜናዊ ምዕራብ ኢራን ክፍል ክፍሎች በአንድ ወቅት የኩራ-አራክስስ ባህል አካል ነበሩ (በ3400 ዓክልበ. ገደማ - 2000 ዓ.ዓ. አካባቢ)፣ ወደ ካውካሰስ እና አናቶሊያ ይዘልቃሉ።[7] በደቡብ ምስራቅ ኢራን ውስጥ ያለው የጅሮፍት ባህል በደጋ ላይ ካሉት የመጀመሪያዎቹ ውስጥ አንዱ ነው።ጂሮፍት በ4ኛው ሺህ ዓመት ከክርስቶስ ልደት በፊት ብዙ ቅርሶች ያሉት፣ ልዩ የእንስሳት ቅርጻ ቅርጾችን፣ አፈ ታሪካዊ ምስሎችን እና የሕንፃ ንድፎችን የያዘ ጉልህ የአርኪኦሎጂ ቦታ ነው።እንደ ክሎራይት፣ መዳብ፣ ነሐስ፣ ቴራኮታ እና ላፒስ ላዙሊ ካሉ ቁሳቁሶች የተሠሩ እነዚህ ቅርሶች የበለጸገ ባህላዊ ቅርስ ይጠቁማሉ።ሩሲያዊው የታሪክ ምሁር ኢጎር ኤም ዲያኮኖፍ የዘመኑ ኢራናውያን በዋናነት ከኢንዶ-አውሮፓውያን ቡድኖች በተለይም ከፕሮቶ-ኢንዶ-አውሮፓውያን ጎሳዎች ይልቅ የኢራን ፕላቱ ቅድመ-ኢራናዊ ነዋሪዎች እንደሚወርዱ አጽንኦት ሰጥተዋል።[8]
የፋርስ መጀመሪያ የብረት ዘመን
ከፖንቲክ-ካስፒያን ስቴፕስ ወደ ኢራን ፕላቶ የሚገቡ የስቴፔ ዘላኖች ጽንሰ-ሀሳብ ጥበብ። ©HistoryMaps
1200 BCE Jan 1

የፋርስ መጀመሪያ የብረት ዘመን

Central Asia
የኢንዶ-ኢራናውያን ቅርንጫፍ የሆነው ፕሮቶ-ኢራናውያን በመካከለኛው እስያ በ2ኛው ሺህ ዓመት አጋማሽ አካባቢ ብቅ አሉ።[9] ይህ ዘመን የኢራን ህዝቦችን ልዩነት የሚያመለክት ሲሆን ይህም የኢራሺያን ስቴፕን ጨምሮ በምዕራብ ከዳኑቢያን ሜዳ እስከ ኦርዶስ ፕላቱ በምስራቅ እና በደቡብ በኩል የኢራን ፕላቱ .[10]የታሪክ መዛግብት በኒዮ-አሦር ኢምፓየር ከኢራን ደጋማ ጎሳዎች ጋር ስለሚደረጉ ግንኙነቶች ዘገባዎች ይበልጥ ግልጽ ሆነዋል።ይህ የኢራናውያን መጉረፍ ኤላማውያን ግዛቶችን እንዲያጡ እና ወደ ኤላም፣ ኩዜስታን እና በአቅራቢያው ባሉ አካባቢዎች እንዲያፈገፍጉ አድርጓቸዋል።[11] ባህማን ፊሩዝማንዲ የደቡብ ኢራናውያን በእነዚህ ክልሎች ውስጥ ካሉ የኤላም ህዝቦች ጋር ተደባልቀው ሊሆን እንደሚችል ጠቁሟል።[12] በመጀመሪያው ሺህ ዓመት ከክርስቶስ ልደት በፊት በነበሩት መቶ ዘመናት በምዕራብ ኢራን ፕላቶ ውስጥ የተመሰረቱ ጥንታዊ ፋርሳውያን።በመጀመሪያው ሺህ ዓመት ከዘአበ አጋማሽ ላይ እንደ ሜዶን፣ ፋርሳውያን እና ፓርታውያን ያሉ ብሔረሰቦች በኢራን አምባ ላይ ይገኙ ነበር፣ ነገር ግን ሜዶናውያን ታዋቂ እስኪሆኑ ድረስ እንደ አብዛኛው የምስራቅ ክፍል በአሦራውያን ቁጥጥር ሥር ቆዩ።በዚህ ወቅት፣ አሁን የኢራን አዘርባጃን ክፍል የኡራርቱ አካል ነበር።እንደ ሜዶን፣ አቻሜኒድ ፣ ፓርቲያን እና ሳሳኒያን የመሳሰሉ ጉልህ ታሪካዊ ኢምፓየሮች መፈጠር የኢራን ኢምፓየር በብረት ዘመን የጀመረበት ወቅት ነበር።
680 BCE - 651
የጥንት ዘመንornament
ሜድስ
በፐርሴፖሊስ፣ ኢራን በሚገኘው የአፓዳና ቤተ መንግስት ላይ የተመሰረተ የፋርስ ወታደር። ©HistoryMaps
678 BCE Jan 1 - 549 BCE

ሜድስ

Ecbatana, Hamadan Province, Ir
ሜዶናውያን ሚድያን የሚናገሩ እና ሚድያን የሚናገሩ የጥንት ኢራናውያን ነበሩ፣ ከምዕራብ እስከ ሰሜናዊ ኢራን ድረስ ያለው አካባቢ።በሰሜን ምዕራብ ኢራን እና በሜሶጶጣሚያ የተወሰኑ ክፍሎች በኤክባታና (በአሁኑ ሃማዳን) ዙሪያ ሰፈሩ በ11ኛው ክፍለ ዘመን ከዘአበ አካባቢ።በኢራን ውስጥ መጠናከር በ 8 ኛው ክፍለ ዘመን ከክርስቶስ ልደት በፊት እንደተከሰተ ይታመናል.በ7ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ከዘአበ ሜዶናውያን በምእራብ ኢራን እና ምናልባትም በሌሎች አካባቢዎች ላይ ቁጥጥር አድርገው ነበር፣ ምንም እንኳን የግዛታቸው መጠን በትክክል ባይታወቅም።ሜዶናውያን በጥንት ቅርብ ምሥራቃዊ ታሪክ ውስጥ ትልቅ ሚና ቢኖራቸውም ምንም ዓይነት የጽሑፍ መዝገብ አላስቀሩም።ታሪካቸው በዋነኛነት የሚታወቀው በአሦራውያን፣ በባቢሎናውያን፣ በአርሜኒያ እና በግሪክ ዘገባዎች እንዲሁም ሜዲያን ናቸው ተብሎ በሚታመንባቸው የኢራን አርኪኦሎጂካል ቦታዎች በባዕድ ምንጮች ነው።ሄሮዶተስ ሜዶንን በ7ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ኢምፓየር ያቋቋመ ኃያል ህዝብ አድርጎ ገልጿል፣ እሱም እስከ 550 ዎቹ ዓክልበ.በ646 ከዘአበ፣ የአሦር ንጉሥ አሹርባኒፓል ሱሳን አሰናበተ፣ ይህም በአካባቢው የኤላም የበላይነት አከተመ።[13] ከ150 ለሚበልጡ ዓመታት፣ ከሰሜን ሜሶጶጣሚያ የመጡ የአሦራውያን ነገሥታት የምዕራብ ኢራንን የሜዲያን ነገዶችን ለማሸነፍ ፈልገው ነበር።[14] የአሦራውያንን ጫና በመጋፈጥ በምዕራባዊው የኢራን አምባ ላይ ያሉ ትናንሽ መንግሥታት ወደ ትላልቅና ይበልጥ የተማከለ ግዛቶች ተዋህደዋል።በ7ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ከዘአበ መገባደጃ አጋማሽ ላይ ሜዶናውያን በዲያዮስ መሪነት ነፃነት አግኝተዋል።በ612 ከዘአበ፣ የዴዮሴስ የልጅ ልጅ ሲያክሳር፣ አሦርን ለመውረር ከባቢሎን ንጉሥ ናቦፖላሳር ጋር ተባበረ።ይህ ጥምረት የአሦር ዋና ከተማ በሆነችው በነነዌ ከበባ እና በመውደሟ የኒዮ-አሦር ግዛት መውደቅ ምክንያት ሆነ።[15] ሜዶኖችም ኡራርቱ አሸንፈው ፈቱ።[16] ሜዶኖች የመጀመሪያውን የኢራን ግዛት እና ሀገር በመመሥረት ይታወቃሉ፣ ይህም በጊዜው ትልቁ የነበረው ታላቁ ቂሮስ ሜዶናውያንን እና ፋርሳውያንን እስኪዋሃድ እና በ550-330 ዓክልበ. አካባቢ የአካሜኒድ ኢምፓየር ፈጠረ።ሚዲያ አቻሜኒድስ ፣ ሴሉሲድስ ፣ ፓርቲያውያን እና ሳሳኒያውያንን ጨምሮ በተከታታይ ኢምፓየር ስር ወሳኝ ግዛት ሆነ።
አቻሜኒድ ኢምፓየር
አቻሜኒድ ፋርሳውያን እና ሜዲያን ©Johnny Shumate
550 BCE Jan 1 - 330 BCE

አቻሜኒድ ኢምፓየር

Babylon, Iraq
በ550 ዓ.ዓ. በታላቁ ቂሮስ የተመሰረተው የአካሜኒድ ኢምፓየር በአሁኑ ጊዜ ኢራን በተባለች አገር ሲሆን በጊዜው ትልቁ ግዛት ሆኖ 5.5 ሚሊዮን ካሬ ኪሎ ሜትር ይሸፍናል።ከባልካን እናከግብፅ በምዕራብ፣ በምዕራብ እስያ፣ በመካከለኛው እስያ እና በደቡብ እስያ ወደምትገኘው ኢንደስ ሸለቆ ዘልቋል።[17]መነሻው ፐርሲስ፣ ደቡብ ምዕራብ ኢራን፣ በ7ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ አካባቢ፣ ፋርሳውያን፣ [18] በቂሮስ ስር፣ የሜድያን፣ የልድያን እና የኒዮ-ባቢሎንን ኢምፓየርን ገለበጡ።ቂሮስ ለግዛቱ ረጅም ዕድሜ እንዲቆይ ባደረገው መልካም አስተዳደር የታወቀ ሲሆን “የነገሥታት ንጉሥ” (ሻሃንሻህ) የሚል ስያሜ ተሰጥቶታል።ልጁ ዳግማዊ ካምቢሴስ ግብፅን ድል አደረገ፣ ነገር ግን በሚስጥር ሁኔታ ውስጥ ሞተ፣ ይህም ባርዲያን ከገለበጠ በኋላ ቀዳማዊ ዳሪዮስ ወደ ስልጣን እንዲወጣ አደረገ።ቀዳማዊ ዳሪዮስ አስተዳደራዊ ማሻሻያዎችን አቋቋመ፣ እንደ መንገድ እና ቦዮች ያሉ ሰፊ መሠረተ ልማቶችን ገንብቷል፣ እና ደረጃውን የጠበቀ ሳንቲም።የድሮው የፋርስ ቋንቋ በንጉሣዊ ጽሑፎች ውስጥ ጥቅም ላይ ውሏል።በቂሮስ እና ዳርዮስ ዘመን፣ ግዛቱ እስከዚያው ድረስ በታሪክ ውስጥ ትልቁ ሆነ፣ ለሌሎች ባህሎች በመቻቻል እና በማክበር ይታወቃል።[19]በስድስተኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ ዳርዮስ ግዛቱን ወደ አውሮፓ በማስፋፋት ትሬስን ጨምሮ ክልሎችን በማሸነፍ እና መቄዶን በ512/511 ዓክልበ. አካባቢ የቫሳል ግዛት አደረገው።[20] ይሁን እንጂ ግዛቱ በግሪክ ውስጥ ተግዳሮቶች አጋጥመውታል.የግሪኮ-ፋርስ ጦርነቶች የተጀመረው በ5ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ በአቴንስ የተደገፈ በሚሌተስ አመጽ ነው።የአቴንስ ይዞታን ጨምሮ ቀደምት ስኬቶች ቢኖሩም ፋርሳውያን በመጨረሻ ተሸንፈው ከአውሮፓ ወጡ።[21]የግዛቱ ውድቀት የጀመረው ከውስጥ ሽኩቻ እና ከውጭ ግፊት ነው።ዳግማዊ ዳሪዮስ ከሞተ በኋላ ግብፅ በ404 ዓ.የአካሜኒድ ኢምፓየር በመጨረሻ በ330 ከዘአበ በታላቁ አሌክሳንደር እጅ ወደቀ፣ ይህም የግሪክ ዘመን መጀመሩን እና የቶለማይክ መንግሥት እና የሴሉሲድ ኢምፓየር ተተኪዎች መነሳታቸውን ያመለክታል።በዘመናዊው ዘመን፣ የአካሜኒድ ኢምፓየር የተማከለ፣ ቢሮክራሲያዊ አስተዳደር የተሳካ ሞዴል በማቋቋም እውቅና ተሰጥቶታል።ይህ ስርዓት በመድብለ ባህላዊ ፖሊሲው ተለይቶ የሚታወቅ ሲሆን ይህም እንደ የመንገድ ስርዓቶች እና የተደራጀ የፖስታ አገልግሎት ያሉ ውስብስብ መሰረተ ልማቶችን መገንባትን ያካትታል።ንጉሠ ነገሥቱ ሰፊ በሆኑ ግዛቶች ውስጥ የመንግሥት ቋንቋዎች አጠቃቀምን በማስተዋወቅ ሰፊ የሲቪል ሰርቪስ አገልግሎትን ያዳበረ ሲሆን ይህም ከፍተኛ ባለሙያ ሠራዊትን ጨምሮ።እነዚህ እድገቶች ተፅዕኖ ፈጣሪ ነበሩ፣ ከዚያ በኋላ ባሉት የተለያዩ ግዛቶች ተመሳሳይ የአስተዳደር ዘይቤዎችን አነሳስተዋል።[22]
ሴሉሲድ ኢምፓየር
የሴሉሲድ ግዛት። ©Angus McBride
312 BCE Jan 1 - 63 BCE

ሴሉሲድ ኢምፓየር

Antioch, Küçükdalyan, Antakya/
በግሪክ ዘመን በምእራብ እስያ የነበረው የሴሉሲድ ኢምፓየር በ312 ዓ.ዓ. በሴሉከስ 1 ኒካቶር፣ የመቄዶኒያ ጄኔራል ተቋቋመ።ይህ ግዛት የታላቁ እስክንድር መቄዶንያ ግዛት ክፍፍልን ተከትሎ የወጣ ሲሆን በ63 ዓ.ዓ. በሮማ ሪፐብሊክ እስኪቀላቀል ድረስ በሴሉሲድ ሥርወ መንግሥት ይገዛ ነበር።ቀዳማዊ ሰሉከስ መጀመሪያ ላይ በ321 ዓ.ዓ. ባቢሎንያን እና አሦርን ተቀብሎ ግዛቱን አስፋፍቷል የዘመኗ ኢራቅን ፣ ኢራንን፣ አፍጋኒስታንን ፣ ሶሪያን፣ ሊባኖስን እና አንዳንድ የቱርክሜኒስታን ክፍሎች፣ በአንድ ወቅት በአካሜኒድ ኢምፓየር ይቆጣጠሩ ነበር።ከፍተኛ ደረጃ ላይ ሲደርስ፣ የሴሉሲድ ኢምፓየር አናቶሊያን፣ ፋርስን፣ ሌቫንትን፣ ሜሶጶጣሚያን እና ዘመናዊውን ኩዌትን ያጠቃልላል።የሴሉሲድ ኢምፓየር የግሪክ ባህል እና ቋንቋን የሚያስተዋውቅ እና በአጠቃላይ የአካባቢ ወጎችን የሚቀበል የሄለናዊ ባህል ማዕከል ነበር።በግሪክ ስደተኞች የሚደገፍ የግሪክ የከተማ ልሂቃን ፖለቲካውን ተቆጣጠረ።ኢምፓየር በምእራብከፕቶሌማይክ ግብፅ ፈታኝ ሁኔታዎችን ገጥሞታል እና በ 305 ዓክልበ. በቻንድራጉፕታ ስር በምስራቅ ለሚገኘውየሞሪያ ኢምፓየር ከፍተኛ ቦታ አጥቷል።በ2ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ አንቲዮከስ 3ኛ ታላቁ የሴሉሲድ ተጽእኖ ወደ ግሪክ ለማስፋፋት ያደረገው ጥረት በሮማ ሪፐብሊክ በመቃወም ከታውረስ ተራሮች በስተ ምዕራብ ያሉትን ግዛቶች መጥፋት እና ከፍተኛ የጦርነት ማካካሻ አድርጓል።ይህ የንጉሠ ነገሥቱን ውድቀት ጅማሬ ምልክት አድርጓል።ፓርቲያ ፣ በሚትሪዳቴስ 1፣ በ2ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ ላይ አብዛኞቹን ምስራቃዊ መሬቶቿን ያዘች፣ የግሪኮ-ባክትሪያን መንግስት ግን በሰሜን ምስራቅ ጎልብታለች።አንቲዮከስ ያደረጋቸው ኃይለኛ የሄሌኒዝም (ወይም የይሁዳዊነት) እንቅስቃሴዎች በይሁዳ ከፍተኛ መጠን ያለው የታጠቁ ዓመፅ አስነስቷል— የማቃቢያን ዓመፅ .ከፓርቲያውያንም ሆነ ከአይሁዶች ጋር እንዲሁም አውራጃዎችን ለመቆጣጠር የተደረገው ጥረት ከተዳከመው ኢምፓየር አቅም በላይ ሆኖ ተገኝቷል።በሶሪያ ትንሽ ግዛት በመቀነስ ሴሉሲዶች በመጨረሻ በ83 ዓክልበ በአርሜኒያ በታላቋ ትግራይ እና በመጨረሻም በሮማው ጄኔራል ፖምፔ በ63 ዓ.ዓ.
የፓርቲያን ኢምፓየር
የፓርታውያን 1ኛ ክፍለ ዘመን ዓ.ዓ. ©Angus McBride
247 BCE Jan 1 - 224

የፓርቲያን ኢምፓየር

Ctesiphon, Madain, Iraq
የፓርቲያን ኢምፓየር ፣ ዋና የኢራን ሃይል፣ ከ247 ዓክልበ እስከ 224 እዘአ ነበር።[23] የተመሰረተው በ Arsaces I, [24] የፓርኒ ጎሳ መሪ, [25] በሰሜን ምስራቅ ኢራን ውስጥ በፓርቲያ ጀመረ, መጀመሪያ ላይ በሴሉሲድ ኢምፓየር ላይ የሚያምፅ ሳትራፒ.ግዛቱ በሚትሪዳተስ 1 (171-132 ዓክልበ.) ሜዲያን እና ሜሶጶጣሚያን ከሴሌውሲዶች ያዘ።ከፍተኛ ደረጃ ላይ ሲደርስ፣ የፓርቲያን ኢምፓየር ከዛሬ ማዕከላዊ ምስራቅ ቱርክ እስከ አፍጋኒስታን እና ምዕራባዊ ፓኪስታን ድረስ ተዘረጋ።የሮማን ኢምፓየር እና የቻይናን የሃን ስርወ መንግስትን በማገናኘት በሃር መንገድ ላይ ወሳኝ የንግድ ማዕከል ነበር።ፓርቲያውያን የተለያዩ የባህል አካላትን ወደ ግዛታቸው ያዋህዱ ነበር፣ ከእነዚህም መካከል የፋርስ፣ የሄለናዊ እና ክልላዊ ተጽእኖዎች በሥነ ጥበብ፣ በሥነ ሕንፃ፣ በሃይማኖት እና በንጉሣዊ ምልክቶች።መጀመሪያ ላይ የግሪክን ባህላዊ ገጽታዎች በመከተል እራሳቸውን እንደ "የነገሥታት ንጉሥ" ያደረጉ የአርሳሲድ ገዥዎች ቀስ በቀስ የኢራንን ወጎች አሻሽለዋል.ከአካሜኒድስ ማዕከላዊ አስተዳደር በተለየ፣ አርሳሲዶች የአካባቢ ነገሥታትን እንደ ቫሳል አድርገው ይቀበላሉ፣ በተለይም ከኢራን ውጭ ጥቂት ሳትራፕን ይሾማሉ።የግዛቱ ዋና ከተማ በመጨረሻ ከኒሳ ወደ ዘመናዊ ባግዳድ አቅራቢያ ወደምትገኘው ክቴሲፎን ተዛወረ።የፓርቲያ ቀደምት ባላንጣዎች ሴሉሲዶች እና እስኩቴሶችን ያካትታሉ።ወደ ምዕራብ በመስፋፋቱ ከአርሜኒያ መንግሥት እና በኋላ ከሮማ ሪፐብሊክ ጋር ግጭቶች ተፈጠሩ።ፓርቲያ እና ሮም በአርሜኒያ ላይ ተፅዕኖ ለመፍጠር ተፋለሙ።ከሮም ጋር የተደረጉ ጉልህ ጦርነቶች በ53 ዓክልበ የካርሄ ጦርነት እና የሌቫንት ግዛቶችን በ40-39 ዓክልበ.ሆኖም የውስጥ የእርስ በርስ ጦርነቶች ከውጭ ወረራ የበለጠ ስጋት ፈጥረዋል።የፋርስ ገዢ የነበረው አርዳሺር 1ኛ በማመፅ፣ የመጨረሻውን የአርሳሲድ ገዥ አርታባኑስ አራተኛን በ224 ዓ.ም ገልብጦ የሳሳኒያን ግዛት ባቋቋመ ጊዜ ግዛቱ ፈራርሷል።የፓርቲያ ታሪካዊ መዛግብት ከአካሜኒድ እና ሳሳኒያን ምንጮች ጋር ሲወዳደሩ የተገደቡ ናቸው።ባብዛኛው በግሪክ፣ በሮማውያን እና በቻይናውያን ታሪክ የሚታወቀው፣ የፓርቲያን ታሪክ ከኩኒፎርም ጽላቶች፣ ጽሑፎች፣ ሳንቲሞች እና አንዳንድ የብራና ሰነዶች አንድ ላይ ተከፋፍሏል።የፓርቲያን ጥበብ ስለ ማህበረሰባቸው እና ባህላቸው ጠቃሚ ግንዛቤዎችን ይሰጣል።[26]
የሳሳኒያ ግዛት
የሳሳኒድ ፋርስ በሮማው ንጉሠ ነገሥት ጁሊያን ከወረረ በኋላ በሰኔ 363 የጁሊያን ሞት በሰመራ ጦርነት ተፈጸመ። ©Angus McBride
224 Jan 1 - 651

የሳሳኒያ ግዛት

Istakhr, Iran
በአርዳሺር አንደኛ የተመሰረተው የሳሳኒያ ግዛት ከ400 ዓመታት በላይ ከሮማውያን እና በኋላም የባይዛንታይን ኢምፓየርን በመቃወም ታዋቂ ኃይል ነበር።በከፍተኛ ደረጃ ላይ የዘመናዊ ኢራንን፣ ኢራቅን ፣ አዘርባጃንን ፣ አርሜኒያን ፣ ጆርጂያን ፣ ሩሲያን፣ ሊባኖስን፣ ዮርዳኖስን፣ ፍልስጤምን፣ እስራኤልን ፣ አፍጋኒስታንን ፣ ቱርክን ፣ ሶሪያን፣ ፓኪስታንን ፣ መካከለኛው እስያን፣ ምስራቃዊ አረቢያን እና አንዳንድየግብፅን ክፍሎች ሸፍናለች።[27]የግዛቱ ታሪክ ከባይዛንታይን ኢምፓየር ጋር በተደጋጋሚ በሚደረጉ ጦርነቶች የታየ ሲሆን ይህም የሮማ-ፓርቲያን ጦርነቶች ቀጣይነት ነው።እነዚህ ጦርነቶች ከክርስቶስ ልደት በፊት ከ1ኛው ክፍለ ዘመን ጀምሮ እስከ 7ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ድረስ የቆዩ ጦርነቶች በሰው ልጅ ታሪክ ውስጥ ረጅሙ የቆዩ ግጭቶች ተደርገው ይወሰዳሉ።በ260 ዓ.ም ንጉሠ ነገሥት ቫለሪያን በተያዘበት በኤዴሳ ጦርነት ለፋርሳውያን ትልቅ ድል ተደረገ።በKhosrow II (590-628) ስር ግዛቱ ተስፋፍቷል፣ ግብፅን፣ ዮርዳኖስን፣ ፍልስጤምን እና ሊባኖስን በመቀላቀል ኤራንሻህር ("የአሪያኖች ግዛት") በመባል ይታወቅ ነበር።[28] ሳሳናውያን ከሮማኖ-ባይዛንታይን ጦር ጋር በአናቶሊያ፣ በካውካሰስ፣ በሜሶጶጣሚያ፣ በአርመንያ እና በሌቫንት ተፋጠጡ።በጀስቲን 1ኛ ሥር ያልተረጋጋ ሰላም በግብር ክፍያ ተፈጠረ።ሆኖም የባይዛንታይን ንጉሠ ነገሥት ሞሪስ ከስልጣን ከወረደ በኋላ ግጭቶች እንደገና ቀጠሉ፣ ይህም ለበርካታ ጦርነቶች እና በመጨረሻም የሰላም እልባት እንዲፈጠር አድርጓል።የሮማን-ፋርስ ጦርነቶች በ 602-628 በባይዛንታይን-ሳሳኒያ ጦርነት ተጠናቀቀ ፣ በመጨረሻም በቁስጥንጥንያ ከበባ።የሳሳኒያ ኢምፓየር በ632 በአልቃዲሲያ ጦርነት በአረቦች ወረራ ወደቀ፣ ይህም የግዛቱ ፍጻሜ ነው።በኢራን ታሪክ ውስጥ ከፍተኛ ተፅዕኖ እንዳለው የሚታሰበው የሳሳኒያን ዘመን የዓለምን ሥልጣኔ በእጅጉ ነካ።ይህ ዘመን የፋርስ ባህል ከፍተኛ ደረጃ ላይ የዋለ እና የሮማውያን ስልጣኔ ላይ ተጽዕኖ አሳድሯል, ይህም የባህል መዳረሻ እስከ ምዕራባዊ አውሮፓ, አፍሪካ,ቻይና እናህንድ ድረስ.የመካከለኛው ዘመን አውሮፓ እና እስያ ጥበብን በመቅረጽ ረገድ ትልቅ ሚና ተጫውቷል።የሳሳኒያ ሥርወ መንግሥት ባህል በእስላማዊው ዓለም ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ በማሳደሩ የኢራንን እስላማዊ ድል ወደ ፋርስ ህዳሴ ለውጦታል።በኋላ ኢስላማዊ ባህል የሆነው ብዙ ገፅታዎች፣ ስነ-ህንፃ፣ ፅሁፍ እና ሌሎች አስተዋጾዎች ከሳሳኒያውያን የተገኙ ናቸው።
የፋርስ ሙስሊሞች ድል
የፋርስ ሙስሊሞች ድል ©HistoryMaps
632 Jan 1 - 654

የፋርስ ሙስሊሞች ድል

Mesopotamia, Iraq
የፋርስ ሙስሊሞች ድል ፣ እንዲሁም የኢራን የአረቦች ወረራ በመባልም ይታወቃል፣ [29] በ632 እና 654 ዓ.ም. መካከል የተከሰተ ሲሆን ይህም የሳሳኒያን ግዛት መውደቅ እና የዞራስትራኒዝምን ውድቀት አስከትሏል።ይህ ወቅት በፐርሺያ ጉልህ የሆነ ፖለቲካዊ፣ ማህበራዊ፣ ኢኮኖሚያዊ እና ወታደራዊ ትርምስ ጋር ተገጣጠመ።በአንድ ወቅት ኃያል የነበረው የሳሳንያ ኢምፓየር ከባይዛንታይን ግዛት ጋር በተካሄደ ረጅም ጦርነት እና በውስጣዊ የፖለቲካ አለመረጋጋት በተለይም ሻህ ሖስሮው 2ኛ በ628 ከተገደለ በኋላ እና በአራት አመታት ውስጥ አስር የተለያዩ የይገባኛል ጥያቄ አቅራቢዎች በዙፋን ላይ መውደቃቸውን ተከትሎ ተዳክሟል።የዓረብ ሙስሊሞች በራሺዱን ኸሊፋነት ፣ መጀመሪያ ላይ በ633 የሳሳኒያን ግዛት ወረሩ፣ ካሊድ ኢብኑል ወሊድ ቁልፍ የሆነውን የአሶሪስታን ግዛት (የአሁኗ ኢራቅ ) ወረረ።ምንም እንኳን የመጀመርያ መሰናክሎች እና የሳሳኒያን የመልሶ ማጥቃት ሙስሊሞች በ636 በሰዕድ ኢብን አቢ ዋቃስ መሪነት በአልቃዲሲያ ጦርነት ወሳኝ ድል አስመዝግበዋል ይህም ከኢራን በስተ ምዕራብ የሳሳኒያን ቁጥጥር ጠፋ።የዛግሮስ ተራሮች በራሺዱን ኸሊፋነት እና በሳሳኒያ ግዛት መካከል ድንበር ሆኖ አገልግሏል እስከ 642 ድረስ ኸሊፋ ኡመር ኢብኑል ኸጣብ ሙሉ ወረራ እንዲካሄድ ትእዛዝ እስከሰጠበት ጊዜ ድረስ በ651 የሳሳኒያን ግዛት ሙሉ በሙሉ ወረረ [። 30]ፈጣን ወረራ ቢደረግም የኢራን የአረብ ወራሪዎች ተቃውሞ ከፍተኛ ነበር።እንደ ታባሪስታን እና ትራንስሶሺያና ካሉ ክልሎች በስተቀር ብዙ የከተማ ማዕከላት በ651 በአረቦች ቁጥጥር ስር ወድቀዋል።በርካታ ከተሞች አመፁ፣የአረብ ገዥዎችን ገደሉ ወይም የጦር ሰፈሮችን አጠቁ፣ነገር ግን የአረብ ወታደሮች በመጨረሻ እነዚህን አመፆች አፍነው እስላማዊ ቁጥጥርን አቋቋሙ።የኢራን እስላምነት ለዘመናት የተበረታታ ቀስ በቀስ ሂደት ነበር።በአንዳንድ አካባቢዎች ኃይለኛ ተቃውሞ ቢኖርም የፋርስ ቋንቋ እና የኢራን ባህል እስልምና በመካከለኛው ዘመን መገባደጃ ላይ የበላይ ሃይማኖት ሆነ።[31]
651 - 1501
የመካከለኛው ዘመንornament
ኡመያድ ፋርስ
ኡመያውያን ኢፍሪቂያ፣ ትራንስሶሺያና፣ ሲንድ፣ መግሪብ እና ሂስፓኒያ (አል-አንዳሉስ) ድል በማድረግ የሙስሊሞችን ወረራ ቀጠሉ። ©HistoryMaps
661 Jan 1 - 750

ኡመያድ ፋርስ

Iran
በ651 የሳሳኒያን ኢምፓየር ውድቀት ተከትሎ የኡመያ ካሊፋነት እንደ ገዥ ሃይል ብቅ ያለው ብዙ የፋርስ ልማዶችን በተለይም በአስተዳደር እና በፍርድ ቤት ባህል ተቀበለ።በዚህ ጊዜ ውስጥ የክልል ገዥዎች ብዙውን ጊዜ ፋርሳውያን አራማውያን ወይም የፋርስ ጎሳዎች ነበሩ።ፋርስኛ እስከ 7ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መገባደጃ ድረስ የከሊፋነት የንግድ ሥራ ይፋዊ ቋንቋ ሆኖ ቆይቷል፣ አረብኛ ቀስ በቀስ ሲተካው፣ በአረብኛ ስክሪፕት ፓህላቪን በደማስቆ ከ692 ጀምሮ በሳንቲም በመተካት ነው።[32]የኡመያ መንግስት በግዛቶቹ ውስጥ አረብኛን እንደ መጀመሪያ ቋንቋ ያስገድድ ነበር፣ ብዙ ጊዜ በኃይል ነበር።አል-ሐጃጅ ኢብኑ ዩሱፍ የፋርስን መስፋፋት በመቃወም የሀገር ውስጥ ቋንቋዎች በአረብኛ እንዲተኩ ትእዛዝ አስተላልፏል፣ አንዳንዴም በጉልበት።[33] ይህ ፖሊሲ የኽዋራዝሚያን ወረራ አስመልክቶ በአል-ቢሩኒ እንደተገለፀው አረብ ያልሆኑ ባህላዊ እና ታሪካዊ መዛግብቶችን መጥፋትን ያጠቃልላል።በተጨማሪም ኡመያውያን የ"ዲማህ" ስርዓትን መስርተዋል፣ ሙስሊም ያልሆኑትን ("ዲሚስ") በከፍተኛ ደረጃ ግብር እየጣሉ፣ በከፊል የአረብ ሙስሊም ማህበረሰብን በገንዘብ ለመጥቀም እና ወደ እስልምና እንዳይገቡ ለማድረግ ነው፣ ምክንያቱም መለወጥ የታክስ ገቢን ሊቀንስ ይችላል።በዚህ ጊዜ አረብ ያልሆኑ ሙስሊሞች ልክ እንደ ፋርሳውያን እንደ ማዋሊ ("ደንበኞች") ተቆጥረው ሁለተኛ ደረጃ አያያዝ ገጥሟቸው ነበር።የኡመውያ ፖሊሲዎች አረብ ባልሆኑ ሙስሊሞች እና ሺዓዎች ላይ በነዚህ ቡድኖች መካከል አለመረጋጋት ፈጥሯል።በዚህ ወቅት ሁሉም ኢራን በአረብ ቁጥጥር ስር አልነበርም።እንደ ዴይላም፣ ታባሪስታን እና ዳማቫንድ ተራራ አካባቢ ያሉ ክልሎች ራሳቸውን ችለው ቆይተዋል።ዳቡዪዶች፣ በተለይም ታላቁ ፋሩካን (አር. 712–728)፣ በታባሪስታን የአረቦችን ግስጋሴ በተሳካ ሁኔታ ተቃውመዋል።የኡመያ ኸሊፋ ውድቀት የጀመረው በ743 ኸሊፋ ሂሻም ኢብን አብዱል መሊክ ሲሞት ወደ እርስ በርስ ጦርነት አመራ።በአባሲድ ኸሊፋነት ወደ ሖራሳን የላከው አቡ ሙስሊም ለአባሲዶች አመጽ ቁልፍ ሚና ተጫውቷል።ሜርቭን ድል አድርጎ Khorasanን በብቃት ተቆጣጠረ።በተመሳሳይ የዳቡዪድ ገዥ ኩርሺድ ነፃነትን አወጀ ነገር ግን ብዙም ሳይቆይ የአባሲድ ሥልጣንን አመነ።በ 750 በዛብ ጦርነት ኡመያውያን በአባሲዶች ተሸንፈው ወደ ደማስቆ ወረራ እና የኡመውያ ኸሊፋነት ፍጻሜ ደረሱ።
አባሲድ ፋርስ
Abbasid Persia ©HistoryMaps
750 Jan 1 - 1517

አባሲድ ፋርስ

Iran
በ750 ዓ.ም የተካሄደው የአባሲድ አብዮት [34] በኢራናዊው ጄኔራል አቡ ሙስሊም ኮራሳኒ መሪነት በእስላማዊ ግዛት ውስጥ ትልቅ ለውጥ አሳይቷል።ኢራናውያንን እና አረቦችን ያቀፈው የአባሲድ ጦር የኡመያ ኸሊፋን ገልብጦ የዓረቦች የበላይነት ማክተሙን እና በመካከለኛው ምሥራቅም የበለጠ ሁሉን ያሳተፈ የብዙ ብሔር መንግሥት መጀመሩን ያመለክታል።[35]የአባሲዶች የመጀመሪያ እርምጃ ዋና ከተማዋን ከደማስቆ ወደ ባግዳድ ማዛወር ነበር [36] በ 762 በጤግሮስ ወንዝ ላይ የተመሰረተው በፋርስ ባህል ተጽዕኖ ባለው ክልል።ይህ እርምጃ በከፊል የአረቦችን ተጽእኖ በመፈለግ ከፋርስ ማዋሊ ለቀረበላቸው ጥያቄ ምላሽ ነው።አባሲዶች በአስተዳደር ውስጥ የቪዚርን ሚና አስተዋውቀዋል፣ ይህም እንደ ምክትል ከሊፋ ጋር ተመሳሳይ ነው፣ ይህም ብዙ ኸሊፋዎች ተጨማሪ የሥርዓት ሚናዎችን እንዲወስዱ አድርጓቸዋል።ይህ ለውጥ፣ ከአዲሱ የፋርስ ቢሮክራሲ መነሳት ጋር፣ ከኡመያውያን ዘመን መነሳቱን አመልክቷል።በ9ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የአባሲድ ኸሊፋነት ቁጥጥር ተዳክሞ የክልል መሪዎች ብቅ እያሉ ሥልጣኑን እየተገዳደሩ ነበር።[36] ኸሊፋዎች ማምሉኮችን የቱርኪክ ተናጋሪ ተዋጊዎችን እንደ ባሪያ ወታደር መቅጠር ጀመሩ።ከጊዜ በኋላ እነዚህ ማምሉኮች ከፍተኛ ኃይል አገኙ፣ በመጨረሻም ኸሊፋዎችን ወረሩ።[34]ይህ ወቅት እንዲሁ በአዘርባይጃን ውስጥ በባባክ ሖራምዲን የሚመራው እንደ ኩራሚት እንቅስቃሴ፣ ለፋርስ ነፃነት እና ወደ ቀድሞው እስላማዊው የኢራን ክብር መመለስን የሚደግፉ አመፆች ታይቷል።ይህ እንቅስቃሴ ከመታፈኑ በፊት ከሃያ ዓመታት በላይ ቆይቷል።[37]በአባሲድ ዘመን በኢራን ውስጥ የተለያዩ ሥርወ-መንግስቶች ተነስተዋል፣ በኮራሳን ውስጥ ያሉ ታሂሪዶች፣ ሳፋሪዶች በሲስታን እና ሳማኒዶች ግዛታቸውን ከመካከለኛው ኢራን እስከ ፓኪስታን ያራዘሙ።[34]በ10ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ የቡዪድ ሥርወ መንግሥት፣ የፋርስ አንጃ፣ በባግዳድ ከፍተኛ ኃይል በማግኘቱ የአባሲድ አስተዳደርን በብቃት ተቆጣጠረ።ቡዪዲዎች በ 1258 የሞንጎሊያውያን ወረራ እስኪያበቃ ድረስ ለአባሲዶች ስም ያላቸውን ታማኝነት የጠበቁ በሴሉክ ቱርኮች ተሸነፉ።[36]የአባሲድ ዘመንም አረብ ላልሆኑ ሙስሊሞች (ማዋሊ) ማብቃት እና ከአረብ ማእከል ግዛት ወደ ሙስሊም ኢምፓየር የተሸጋገረበት ወቅት ነበር።በ930 ዓ.ም አካባቢ ሁሉም የኢምፓየር ቢሮክራቶች ሙስሊም እንዲሆኑ የሚያስገድድ ፖሊሲ ተጀመረ።
የኢራን ኢንተርሜዞ
የኢራን ኢንተርሜዞ በኢኮኖሚ እድገት እና በሳይንስ፣ በህክምና እና በፍልስፍና ጉልህ እድገቶች ተለይቶ ይታወቃል።የኒሻፑር፣ ሬይ እና በተለይም ባግዳድ (ኢራን ውስጥ ባይሆንም የኢራን ባህል ከፍተኛ ተጽዕኖ ያሳደረባት) ከተሞች የትምህርት እና የባህል ማዕከል ሆኑ። ©HistoryMaps
821 Jan 1 - 1055

የኢራን ኢንተርሜዞ

Iran
የኢራን ኢንተርሜዞ የሚለው ቃል፣ በታሪክ ታሪክ ውስጥ ብዙ ጊዜ ተጋርጦበታል፣ ከ821 እስከ 1055 ዓ.ም. ያለውን የኢፖካል ዘመን ያመለክታል።በአባሲድ ኸሊፋ አገዛዝ ውድቀት እና በሴሉክ ቱርኮች መነሳት መካከል ያለው ይህ ዘመን የኢራን ባህል መነቃቃት ፣ የአገሬው ሥርወ መንግሥት መነሳት እና ለእስላማዊ ወርቃማ ዘመን ከፍተኛ አስተዋፅዖ አድርጓል።የኢራን ኢንተርሜዞ ጎህ (821 እዘአ)የኢራን ኢንተርሜዞ የጀመረው በአባሲድ ኸሊፋነት የኢራን አምባ ላይ ያለው ቁጥጥር በመቀነሱ ነው።ይህ የሃይል ክፍተት ለአካባቢው የኢራን መሪዎች የበላይነታቸውን እንዲመሰርቱ መንገድ ከፍቷል።የታሂሪድ ሥርወ መንግሥት (821-873 ዓ.ም.)በጧሂር ኢብኑ ሁሰይን የተመሰረተው ታህሪዶች በዘመኑ የተነሱ የመጀመሪያ ነጻ ስርወ መንግስት ነበሩ።የአባሲድ ኸሊፋነት ሃይማኖታዊ ሥልጣንን ቢቀበሉም ራሳቸውን ችለው በኩራሳን ያስተዳድሩ ነበር።ታህሪዶች ከአረብ አገዛዝ በኋላ የፋርስ ባህል እና ቋንቋ ማደግ የጀመሩበትን አካባቢ በማፍራት ይታወቃሉ።የሳፋሪድ ሥርወ መንግሥት (867-1002 ዓ.ም.)ያዕቆብ ኢብኑል-ላይት አል-ሳፋር የተባለው የመዳብ አንጥረኛ ወደ ወታደራዊ መሪነት የተለወጠው የሰፋሪድ ሥርወ መንግሥትን መሰረተ።የእሱ ወረራ በኢራን አምባ ላይ ተዘርግቷል፣ ይህም የኢራን ተጽዕኖ ከፍተኛ መስፋፋትን ያሳያል።የሳማኒድ ሥርወ መንግሥት (819-999 ዓ.ም.)ምናልባትም በባህል በጣም ተደማጭነት የነበራቸው ሳማኒዶች ሲሆኑ፣ በእነሱ ስር የፋርስ ሥነ-ጽሑፍ እና ጥበብ አስደናቂ መነቃቃት ታይቷል።እንደ ሩዳኪ እና ፌርዶውሲ ያሉ ታዋቂ ሰዎች አብቅተዋል፣ የፌርዶውሲ “ሻህናሜህ” የፋርስ ባህል ህዳሴ ምሳሌ ነው።የግዢዎች መነሳት (934-1055 ዓ.ም.)በአሊ ኢብኑ ቡያ የተመሰረተው የቡዪድ ሥርወ መንግሥት የኢራን ኢንተርሜዞን ጫፍ አስመዝግቧል።በ945 ዓ.ም ባግዳድን በብቃት ተቆጣጥረውታል፣ የአባሲድ ኸሊፋዎችን ወደ ጭንቅላት በመቀነስ።በቡዪድስ ዘመን፣ የፋርስ ባህል፣ ሳይንስ እና ሥነ ጽሑፍ አዲስ ደረጃ ላይ ደርሰዋል።የጋዝናቪድ ሥርወ መንግሥት (977-1186 ዓ.ም.)በሳቡክቲጊን የተመሰረተው የጋዝኔቪድ ስርወ መንግስት በወታደራዊ ወረራዎቹ እና በባህላዊ ስኬቶቹ ታዋቂ ነው።ታዋቂው የጋዝናቪድ ገዥ የጋዝኒ መሀሙድ የስርወ መንግስቱን ግዛቶች አስፋፍቷል እንዲሁም ጥበባት እና ስነፅሁፍን ደጋፊ አድርጓል።መጨረሻው፡ የሴልጁኮች መምጣት (1055 ዓ.ም.)የኢራናዊው ኢንተርሜዞ በሴልጁክ ቱርኮች መገለጥ ተጠናቀቀ።የመጀመሪያው የሴልጁክ ገዥ ቱሪል ቤግ በ1055 ዓ.ም ቡዪዶችን ገልብጦ በመካከለኛው ምስራቅ ታሪክ አዲስ ዘመን አስከትሏል።የኢራን ኢንተርሜዞ በመካከለኛው ምስራቅ ታሪክ ውስጥ የውሃ ተፋሰስ ጊዜ ነበር።የፋርስ ባህል መነቃቃትን፣ ጉልህ የፖለቲካ ለውጦችን፣ እና በኪነጥበብ፣ በሳይንስ እና በስነ-ጽሁፍ አስደናቂ ስኬቶችን ተመልክቷል።ይህ ዘመን የዘመናዊቷን ኢራን ማንነት ከመቅረጽ ባለፈ ለኢስላማዊው ወርቃማ ዘመን ትልቅ አስተዋፅኦ አድርጓል።
Ghaznavids & Seljuqs በፋርስ
ሴሉክ ቱርኮች። ©HistoryMaps
977 Jan 1 - 1219

Ghaznavids & Seljuqs በፋርስ

Iran
እ.ኤ.አ. በ977 ሳቡክቲጊን በሳማኒዶች ስር የቱርኪክ ገዥ በጋዛና (የአሁኗ አፍጋኒስታን ) የጋዝኔቪድ ስርወ መንግስትን መስርቶ እስከ 1186 ድረስ ቆይቷል [።] በ10ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ፣ በመጨረሻም የምስራቅ ኢራንን፣ አፍጋኒስታንን፣ ፓኪስታንን እና ሰሜን ምዕራብ ህንድን ያዙ። ጋዛቪዶች እስልምናን ከ1000 ጀምሮ በገዥው ማህሙድ ወረራ የጀመሩትን እስልምናን ከሂንዱህንድ ጋር በማስተዋወቅ ይመሰክራሉ። በተለይም በ1030 ማሕሙድ ከሞተ በኋላ እና በ1040 ሰሉቅስ የጋዝናቪድ መሬቶችን በኢራን ውስጥ ያዙ።[36]የቱርኪክ ተወላጆች እና የፋርስ ባህል ያላቸው ሴልጁኮች ኢራንን በ11ኛው ክፍለ ዘመን አሸንፈዋል።[34] ከአናቶሊያ እስከ ምእራብ አፍጋኒስታን እና የአሁኗቻይና ድንበር ድረስ የተዘረጋውን የሱኒ ሙስሊም ታላቁን ሴሉክ ኢምፓየር አቋቋሙ።የባህል ደጋፊዎች በመባል የሚታወቁት በፋርስ ጥበብ፣ ስነ-ጽሁፍ እና ቋንቋ ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድረዋል እና እንደ ምዕራባዊ ቱርኮች ባህላዊ ቅድመ አያቶች ተደርገው ይወሰዳሉ።የሴልጁቅ ሥርወ መንግሥት መስራች ቱሪል ቤግ መጀመሪያ ላይ በኮራሳን የሚገኙትን ጋዛናቪዶች ኢላማ ያደረገ ሲሆን የተወረሩ ከተሞችን ሳያጠፋ ግዛቱን አስፋፍቷል።እ.ኤ.አ. በ 1055 በባግዳድ ኸሊፋ የምስራቅ ንጉስ እንደሆነ ታወቀ ።በእርሳቸው ተተኪ ማሊክ ሻህ (1072–1092) እና በኢራናዊው ቪዚየር ኒዛም አል ሙልክ ስር ግዛቱ የባህል እና ሳይንሳዊ ህዳሴን አግኝቷል።ይህ ወቅት ኦማር ካያም የሚሠራበት እና የሃይማኖት ትምህርት ቤቶች የተቋቋመበት የመመልከቻ ማዕከል ተቋቋመ።[34]በ1092 ማሊክ ሻህ ከሞተ በኋላ የሴልጁቅ ኢምፓየር በወንድሙ እና በልጆቹ መካከል በተፈጠረ አለመግባባት ተበታተነ።ይህ መከፋፈል በአናቶሊያ የሚገኘው የሩም ሱልጣኔት እና በሶሪያ፣ ኢራቅ እና ፋርስ የተለያዩ ግዛቶችን ጨምሮ የተለያዩ መንግስታት እንዲመሰርቱ አድርጓል።የኢራን የሴልጁቅ ሃይል መዳከም ለሌሎች ስርወ-መንግስቶች እድገት መንገድ ጠርጓል፣ የታደሰ የአባሲድ ኸሊፋነት እና ክዋሬዝምሻህ፣ የምስራቅ ቱርኪክ ምንጭ የሆነው የሱኒ ሙስሊም የፋርስ ስርወ መንግስት።እ.ኤ.አ. በ 1194 ክዋሬዝምሻህ አላ አድ-ዲን ቴኪሽ የመጨረሻውን የሴልጁቅ ሱልጣንን በማሸነፍ የሩም ሱልጣኔት ካልሆነ በስተቀር በኢራን ውስጥ የሴልጁቅ ኢምፓየር እንዲፈርስ አድርጓል።
የሞንጎሊያውያን ወረራ እና የፋርስ አገዛዝ
የሞንጎሊያውያን የኢራን ወረራ። ©HistoryMaps
1219 Jan 1 - 1370

የሞንጎሊያውያን ወረራ እና የፋርስ አገዛዝ

Iran
በኢራን የተቋቋመው የክዋራዝሚያ ሥርወ መንግሥት የዘለቀው የሞንጎሊያውያን ወረራ እስከ ጀንጊስ ካን ድረስ ብቻ ነው።እ.ኤ.አ. በ1218 በፍጥነት እየተስፋፋ ያለው የሞንጎሊያ ግዛት የክዋራዝሚያን ግዛት አዋሰ።የከዋራዝሚያው ገዥ አላ አድ-ዲን መሐመድ ግዛቱን በአብዛኛዎቹ ኢራን አስፋፍቶ ራሱን ሻህ አውጇል፣ ከአባሲድ ኸሊፋ አል-ናሲር እውቅና ፈልጎ ነበር፣ ይህም ተቀባይነት አላገኘም።የሞንጎሊያውያን የኢራን ወረራ የጀመረው በ1219 ለክዋሬዝም ዲፕሎማሲያዊ ተልእኮዎቹ ከተጨፈጨፉ በኋላ ነው።ወረራው ጨካኝ እና ሁሉን አቀፍ ነበር;እንደ ቡኻራ፣ ሳምርካንድ፣ ሄራት፣ ቱስ እና ኒሻፑር ያሉ ዋና ዋና ከተሞች ወድመዋል፣ እናም ህዝቦቻቸው ተጨፍጭፈዋል።አላ አድ-ዲን መሐመድ ሸሽቶ በመጨረሻ በካስፒያን ባህር ደሴት ላይ ሞተ።በዚህ ወረራ ወቅት ሞንጎሊያውያን የቻይና ካታፑልት ክፍሎችን እና ምናልባትም የባሩድ ቦምቦችን ጨምሮ የላቀ ወታደራዊ ቴክኒኮችን ተጠቅመዋል።በባሩድ ቴክኖሎጂ የተካኑ የቻይና ወታደሮች የሞንጎሊያውያን ጦር አካል ነበሩ።የሞንጎሊያውያን ወረራ የቻይናን ባሩድ የጦር መሳሪያዎች፣ huochong (ሞርታር) ጨምሮ ወደ መካከለኛው እስያ እንዳስገባ ይታመናል።ተከታዩ የአካባቢ ጽሑፎችበቻይና ውስጥ ጥቅም ላይ ከዋሉት ጋር ተመሳሳይነት ያላቸውን የባሩድ የጦር መሣሪያዎችን ያሳያሉ።በ 1227 በጄንጊስ ካን ሞት የተደመደመው የሞንጎሊያውያን ወረራ ኢራንን በጣም ከባድ ነበር።በምእራብ አዘርባጃን የሚገኙ ከተሞችን ዘረፋን ጨምሮ ከፍተኛ ውድመት አስከትሏል።ሞንጎሊያውያን ከጊዜ በኋላ ወደ እስልምና ቢገቡም እና ወደ ኢራን ባህል ቢዋሃዱም ሊጠገን የማይችል ጉዳት አድርሰዋል።የዘመናት የእስልምና ትምህርት፣ ባህል እና መሠረተ ልማት አውድመዋል፣ ከተሞችን አወደሙ፣ ቤተ መጻሕፍትን አቃጠሉ፣ እና በአንዳንድ አካባቢዎች መስጊዶችን በቡድሂስት ቤተመቅደሶች ተክተዋል።[38]ወረራው በኢራን የሲቪል ህይወት እና በሀገሪቱ መሠረተ ልማት ላይ አስከፊ ተጽእኖ አሳድሯል።በተለይም በሰሜን ምስራቅ ኢራን የቃናት መስኖ ስርዓቶች መጥፋት የሰፈራውን ሁኔታ በማስተጓጎል በአንድ ወቅት የበለፀጉ የግብርና ከተሞችን ለቀው እንዲወጡ አድርጓል።[39]የጄንጊስ ካንን ሞት ተከትሎ ኢራን በተለያዩ የሞንጎሊያውያን አዛዦች ትመራ ነበር።የጄንጊስ የልጅ ልጅ የሆነው ሁላጉ ካን ለሞንጎሊያውያን ኃይል ወደ ምዕራብ አቅጣጫ እንዲስፋፋ ተጠያቂ ነበር።በእሱ ዘመን ግን የሞንጎሊያ ግዛት ወደ ተለያዩ አንጃዎች ተከፋፍሎ ነበር።ሁላጉ ኢራን ውስጥ ኢልካናቴትን አቋቋመ፣ የሞንጎሊያውያን ግዛት ተገንጥላ፣ ለሰማንያ አመታት የገዛች እና ከጊዜ ወደ ጊዜ ፋርስኛ የሆነች ሀገር ነች።በ1258 ሁላጉ ባግዳድን ያዘ እና የመጨረሻውን የአባሲድ ኸሊፋን ገደለ።በ1260 ፍልስጤም ውስጥ በሚገኘው በአይን ጃሉት ጦርነት በማሜሉኪዎች መስፋፋቱ ቆመ።በተጨማሪም፣ ሁላጉ በሙስሊሞች ላይ ያደረጋቸው ዘመቻዎች የሞንጎሊያውያን አንድነት መፍረስን በማሳየት ከወርቃማው ሆርዴ ሙስሊም ካን ከበርክ ጋር ግጭት አስከትሏል።በጋዛን (አር. 1295–1304)፣ የሁላጉ የልጅ ልጅ፣ እስልምና የኢልካናቴ መንግሥታዊ ሃይማኖት ሆኖ ተመሠረተ።ጋዛን ከኢራናዊው ቪዚር ራሺድ አል-ዲን ጋር በኢራን ውስጥ የኢኮኖሚ መነቃቃትን ጀመሩ።ለዕደ ጥበብ ባለሙያዎች ቀረጥ እንዲቀንስ፣ ግብርና እንዲስፋፋ፣ የመስኖ ሥራ እንዲታደስ፣ የንግድ መስመር ጥበቃን በማጠናከር ለንግድ ሥራ መስፋፋት ምክንያት ሆኗል።እነዚህ እድገቶች በመላው እስያ የባህል ልውውጥን አመቻችተዋል፣ የኢራንን ባህል አበለፀጉ።አስደናቂው ውጤት የሜሶጶጣሚያን እና የቻይናን ጥበባዊ አካላትን በማጣመር የኢራን ሥዕል አዲስ ዘይቤ ብቅ ማለት ነው።ነገር ግን የጋዛን የወንድም ልጅ አቡ ሰይድ በ1335 ከሞተ በኋላ ኢልካናቴ ወደ እርስ በርስ ጦርነት ወረደ እና ጃላይሪድስ፣ ሙዛፋሪድስ፣ ሳርባዳርስ እና ካርቲድስን ጨምሮ ወደ ተለያዩ ትናንሽ ስርወ መንግስታት ተከፋፈለ።በ14ኛው ክፍለ ዘመን 30% የሚሆነውን የኢራን ህዝብ የገደለው የጥቁር ሞት አስከፊ ተጽእኖ ታይቷል።[40]
ቲሙሪድ ኢምፓየር
ታመርላን ©HistoryMaps
1370 Jan 1 - 1507

ቲሙሪድ ኢምፓየር

Iran
የቲሙሪድ ሥርወ መንግሥት የቱርኮ -ሞንጎል መሪ ቲሙር እስኪወጣ ድረስ ኢራን የመከፋፈል ጊዜ አጋጠማት።የፋርስ አለም አካል የሆነው የቲሙሪድ ኢምፓየር የተመሰረተው ቲሙር በ1381 የጀመረውን ወረራ ተከትሎ አብዛኛውን ኢራንን ካሸነፈ በኋላ ነው።[41]የአገዛዙ ጨካኝ እና ጨካኝ ተፈጥሮ ቢሆንም፣ ቲሙር ኢራናውያንን በአስተዳደር ሚናዎች ውስጥ አካትቷል እና የስነ-ህንፃ እና የግጥም ስራዎችን አበረታቷል።የቲሙሪድ ሥርወ መንግሥት አብዛኛውን ኢራንን እስከ 1452 ድረስ ተቆጣጥሮ ቆይቶ አብዛኛውን ግዛታቸውን በጥቁር በጎች ቱርክሜን አጥተዋል።ጥቁሩ በግ ቱርክሜን በ 1468 በኡዙን ሀሰን ይመራ በነበረው ነጭ በግ ቱርክሜን ተሸነፉ ከዚያም በኋላ ኢራንን እስከ ሳፋቪዶች መነሣት ድረስ ገዙ።[41]የቲሙሪዶች ዘመን ለፋርስ ሥነ ጽሑፍ በተለይም ለሱፊ ባለቅኔ ሃፌዝ ትልቅ ቦታ ነበረው።የእሱ ተወዳጅነት እና የተስፋፋው የዲቫን ቅጂ በዚህ ጊዜ ውስጥ በትክክል ተረጋግጧል.ብዙ ጊዜ ትምህርቶቻቸውን ስድብ ነው ብለው ከሚቆጥሩት ሱፊዎች ከኦርቶዶክስ ሙስሊሞች ስደት ቢደርስባቸውም ሱፊዝም እየዳበረ ሄደ፣ በምሳሌያዊ አነጋገር የተሞላ የበለጸገ ምሳሌያዊ ቋንቋ በማዳበር አከራካሪ ሊሆኑ የሚችሉ የፍልስፍና አስተሳሰቦችን አስመስሎ ነበር።ሃፌዝ የሱፊ እምነቶቹን እየደበቀ፣ በግጥሙ ውስጥ ይህን ተምሳሌታዊ ቋንቋ በብቃት ተጠቅሞበታል፣ይህን ቅርፅ በማሟላት እውቅና አግኝቷል።[42] የእሱ ስራ በሌሎች ገጣሚዎች ላይ ተፅዕኖ አሳድሯል፣ ጃሚን ጨምሮ፣ ታዋቂነቱ በመላው የፋርስ አለም የተስፋፋ።[43]
1501 - 1796
ቀደምት ዘመናዊornament
ሳፋቪድ ፋርስ
ሳፋቪድ ፋርስ ©HistoryMaps
1507 Jan 1 - 1734

ሳፋቪድ ፋርስ

Qazvin, Qazvin Province, Iran
ከ 1501 እስከ 1722 ድረስ ከ 1729 እስከ 1736 ባለው አጭር እድሳት የገዛው የሳፋቪድ ሥርወ መንግሥት ብዙውን ጊዜ የዘመናዊው የፋርስ ታሪክ ጅምር ሆኖ ይታያል።የሺዓ እስልምናን አስራ ሁለቱ መዝሀቦች የመንግስት ሀይማኖት አድርገው አቋቁመዋል፣ በሙስሊሞች ታሪክ ውስጥ ትልቅ ቦታ ያለው ክስተት።በእነሱ ከፍታ ላይ፣ ሳፋቪዶች ዘመናዊውን ኢራን፣ አዘርባጃን ፣ አርሜኒያን ፣ ጆርጂያን ፣ የካውካሰስን ክፍሎች፣ ኢራቅን ፣ ኩዌትን፣ አፍጋኒስታንን እና የተወሰኑትን ቱርክን ፣ ሶሪያን፣ ፓኪስታንን ፣ ቱርክሜኒስታንን እና ኡዝቤኪስታንን በመቆጣጠር ከዋነኞቹ እስላማዊ "ባሩድ" ውስጥ አንዱ አድርጓቸዋል። ኢምፓየሮች" ከኦቶማን እና ሙጋል ኢምፓየር ጋር።[44]በ1501 ታብሪዝ ከያዘ በኋላ ሻህ እስማኤል [45] የሆነው በIsmail I የተመሰረተው የሳፋቪድ ስርወ መንግስት በፋርስ የካራ ኮዩንሉ እና የኣቅ ቆዩንሉ መበታተን ተከትሎ በተፈጠረው የስልጣን ሽኩቻ አሸናፊ ሆነ።ኢስማኢል በፍጥነት በመላው ፋርስ ላይ አገዛዙን አጠናከረ።የሳፋቪድ ዘመን ጉልህ የሆኑ አስተዳደራዊ፣ ባህላዊ እና ወታደራዊ እድገቶችን ተመልክቷል።የስርወ መንግስቱ ገዥዎች፣በተለይ ሻህ አባስ 1ኛ፣ እንደ ሮበርት ሸርሊ ባሉ የአውሮፓ ባለሙያዎች በመታገዝ ተጨባጭ ወታደራዊ ማሻሻያዎችን ተግባራዊ አድርገዋል፣ከአውሮፓ ሀይሎች ጋር የንግድ ግንኙነትን አጠናክረዋል፣እና የፋርስ አርክቴክቸር እና ባህልን አነቃቃ።ቀዳማዊ ሻህ አባስ የቂዚልባሽ ጎሳ ልሂቃንን ኃይል በከፊል ለመቀነስ በርካታ ቁጥር ያላቸውን ሰርካሲያን፣ጆርጂያውያን እና አርመኖችን በኢራን ውስጥ የማስፈር እና የማስፈር ፖሊሲን ተከትሏል።[46]ነገር ግን፣ ከቀዳማዊ አባስ በኋላ ብዙ የሳፋቪድ ገዥዎች በትርፍ ጊዜ ማሳደድ እና የመንግስት ጉዳዮችን በመዘንጋት ውጤታማ አልነበሩም፣ ይህም ለስርወ መንግስት ውድቀት አመራ።ይህ ውድቀት በውጫዊ ግፊቶች፣ በአጎራባች ኃይሎች ወረራ ጭምር ተባብሷል።እ.ኤ.አ. በ 1722 የጊልዛይ ፓሽቱን አለቃ ሚር ዋይስ ካን በካንዳሃር አመፀ ፣ እና የሩስያ ታላቁ ፒተር የተፈጠረውን ትርምስ በመጠቀም የፋርስ ግዛቶችን ያዘ።በማህሙድ የሚር ዋይስ ልጅ የአፍጋኒስታን ጦር ኢስፋሃንን ያዘ እና አዲስ ህግ አወጀ።የሳፋቪድ ሥርወ መንግሥት በዚህ ውዥንብር ውስጥ በተሳካ ሁኔታ አብቅቷል እና በ 1724 የኢራን ግዛቶች በኦቶማን እና በሩሲያ መካከል በቁስጥንጥንያ ውል ተከፋፈሉ።[47] የኢራን የዘመናችን የሺዓ ባህሪ እና ጉልህ የኢራን የድንበሮች ክፍሎች መነሻቸው ከዚህ ዘመን ነው።የሳፋቪድ ኢምፓየር ከመነሳቱ በፊት የሱኒ እስልምና የበላይ ሀይማኖት ሲሆን በወቅቱ ከህዝቡ 90% የሚሆነውን ይይዝ ነበር።[53] በ10ኛው እና በ11ኛው ክፍለ ዘመን ፋቲሚዶች ኢስማኢሊስ ዳኢን (ሚስዮናውያንን) ወደ ኢራን እና ወደ ሌሎች የሙስሊም ሀገራት ላኩ።ኢስማኢላዎች በሁለት ክፍሎች ሲከፈሉ ኒዛሪስ ኢራን ውስጥ መሠረታቸውን አቋቋሙ።በ1256 የሞንጎሊያውያን ወረራ እና የአባሲዶች ውድቀት በኋላ የሱኒ ተዋረዶች ተበላሽተዋል።የከሊፋነት ስልጣንን ብቻ ሳይሆን ይፋዊ የመድሃብን ደረጃም አጥተዋል።የእነሱ ኪሳራ የሺዓዎች ትርፍ ነበር, በዚያን ጊዜ ማእከል ኢራን አልነበረም.ዋናው ለውጥ የተከሰተው በ16ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ኢስማኢል 1ኛ የሳፋቪድ ስርወ መንግስት ሲመሰርት እና ሺዓ እስላምን የሳፋቪድ ኢምፓየር ህጋዊ ሀይማኖት አድርጎ እውቅና ለመስጠት ሃይማኖታዊ ፖሊሲ ሲያነሳ እና የዘመናዊቷ ኢራን በይፋ የሺዓ መሆኗን ቀጥላለች። ite state የኢስማኢል ድርጊት ቀጥተኛ ውጤት ነው።እንደ ሞርታዛ ሞታሃሃሪ ገለጻ አብዛኛው የኢራናውያን ሊቃውንት እና ብዙሃኑ ሱኒ እስከ ሳፋቪድ ዘመን ድረስ ቆይተዋል።
ፋርስ በናደር ሻህ ስር
የናደር ሻህ ወቅታዊ የቁም ሥዕል። ©Anonymous
1736 Jan 1 - 1747

ፋርስ በናደር ሻህ ስር

Iran
የኢራን ግዛት አንድነት በኮራሳን ተወላጅ የኢራናዊው የቱርኪክ ጦር መሪ ናደር ሻህ ተመልሷል።አፍጋኒስታንን በማሸነፍ፣ ኦቶማንን በመግፋት፣ ሳፋቪዶችን መልሰው በማቋቋም፣ የሩሲያ ጦር ከኢራን የካውካሺያን ግዛቶች ለመውጣት በሬሽት እና በጋንጃ ውል በመደራደር ታዋቂነትን አግኝቷል።እ.ኤ.አ. በ1736 ናደር ሻህ ሳፋቪዶችን ከስልጣን ለማባረር እና እራሱን ሻህ ለማወጅ ኃያል ሆነ።የእስያ የመጨረሻዎቹ ታላላቅ ወረራዎች አንዱ የሆነው የሱ ግዛት በአጭር ጊዜ ውስጥ ከዓለማችን እጅግ ኃያላን መካከል አንዱ ነበር።ናደር ሻህ ከኦቶማን ኢምፓየር ጋር ያደረጋቸውን ጦርነቶች የገንዘብ ድጋፍ ለማድረግ በምስራቅ ያሉትን ሀብታሞች ነገር ግን ተጋላጭ የሆኑትን የሙጋል ኢምፓየር ኢላማ አድርጓል።እ.ኤ.አ. በ1739 ናደር ሻህ ከታማኝ የካውካሰስ ተገዢዎቹ ጋር፣ ኢሬክል IIን ጨምሮ፣ ሙጋል ህንድን ወረረ።ከፍተኛውን የሙጋል ጦርን ከሶስት ሰአት ባነሰ ጊዜ ውስጥ በማሸነፍ አስደናቂ ድል አስመዝግቧል።ይህን ድል ተከትሎ ወደ ፋርስ ያመጣውን ብዙ ሃብት በማግበስበስ ደልሂን ዘረፈ።[48] ​​እንዲሁም የኡዝቤክ ካናቴስን አስገዛ እና የካውካሰስን፣ ባህሬንን፣ እና የአናቶሊያን እና የሜሶጶጣሚያን ክፍሎች ጨምሮ በሰፊው ክልሎች ላይ የፋርስን አገዛዝ መልሷል።ይሁን እንጂ በዳግስታን ሽንፈት በሽምቅ ውጊያ እና ከፍተኛ ወታደራዊ ኪሳራ በታየበት ወቅት በስራው ውስጥ ትልቅ ለውጥ አምጥቷል።የናዴር የኋለኛው ዓመታት በ1747 እንዲገደሉ ምክንያት የሆነው የጭካኔ ስሜት፣ ጭካኔ እና የአመጽ ቅስቀሳዎች ነበሩ [።]የናደርን ሞት ተከትሎ ኢራን የተለያዩ ወታደራዊ አዛዦች ለመቆጣጠር ሲጣሩ ወደ አለመረጋጋት ገብታለች።የናደር ሥርወ መንግሥት አፍሻሪዶች ብዙም ሳይቆይ በኮራሳን ተወስነዋል።የካውካሲያን ግዛቶች ወደ ተለያዩ ካናቶች ተከፋፈሉ፣ እናም ኦቶማኖች፣ ኦማንስ እና ኡዝቤኮች የጠፉ ግዛቶችን መልሰው አግኝተዋል።የናደር የቀድሞ መኮንን የነበረው አህመድ ሻህ ዱራኒ ዘመናዊውን አፍጋኒስታን መሰረተ።በናድር የተሾሙት የጆርጂያ ገዥዎች ኢሬክሌ II እና ቴሙራዝ 2ኛ አለመረጋጋትን በማስፋፋት ነፃነታቸውን በማወጅ ምስራቃዊ ጆርጂያን አንድ እንዲሆኑ አድርገዋል።[50] ይህ ወቅት በካሪም ካን ስር የዛንድ ስርወ መንግስት መነሳትን ተመልክቷል፣ [51] በኢራን እና በካውካሰስ ክፍሎች አንጻራዊ መረጋጋትን ያቋቋመ።ሆኖም በ1779 ካሪም ካን ከሞተ በኋላ ኢራን ወደ ሌላ የእርስ በርስ ጦርነት ገብታ የቃጃር ሥርወ መንግሥት መነሳት ምክንያት ሆነ።በዚህ ወቅት ኢራን በ1783 ከባኒ ኡትባህ ወረራ በኋላ ባስራን በኦቶማኖች እና ባህሬን ከአል ካሊፋ ቤተሰብ አጥታለች [።]
1796 - 1979
ዘግይቶ ዘመናዊornament
ቃጃር ፋርስ
የኤልሳቤትፖል ጦርነት (ጋንጃ)፣ 1828 ©Franz Roubaud
1796 Jan 1 00:01 - 1925

ቃጃር ፋርስ

Tehran, Tehran Province, Iran
አጋ መሀመድ ካን የመጨረሻውን የዛንድ ንጉስ መጥፋት ተከትሎ በተካሄደው የእርስ በርስ ጦርነት በድል ከተወጣ በኋላ ኢራንን በማገናኘት እና በማማለል ላይ አተኩሯል።[54] ድኅረ-ናደር ሻህ እና የዛንድ ዘመን፣ የኢራን የካውካሺያን ግዛቶች የተለያዩ ካናቶች መሥርተው ነበር።አጋ መሀመድ ካን እነዚህን ክልሎች እንደማንኛውም ዋና መሬት ግዛት አድርጎ በመቁጠር ወደ ኢራን እንደገና ለማዋሃድ ያለመ ነው።ከቀዳሚዎቹ ኢላማዎቹ አንዱ ጆርጂያ ሲሆን እሱም ለኢራን ሉዓላዊነት ወሳኝ አድርጎ ይመለከተው ነበር።እ.ኤ.አ. በ 1783 ከሩሲያ ጋር የገባውን የጆርጂያ ንጉስ ኢሬከል 2ኛ ውል እንዲሰርዝ እና የፋርስ ሱዘሬንቲ እንዲቀበል ጠየቀ ፣ ዳግማዊ ኢሬክሌም ፈቃደኛ አልሆነም።በምላሹ አግጋ መሀመድ ካን የዘመናችን አርሜኒያ ፣ አዘርባጃን ፣ ዳግስታን እና ኢግድርን ጨምሮ በተለያዩ የካውካሺያን ግዛቶች ላይ የኢራን ቁጥጥር በተሳካ ሁኔታ በማረጋገጥ ወታደራዊ ዘመቻ ጀምሯል።ወደ ትብሊሲ ይዞታ እና የጆርጂያ ዳግመኛ መገዛት በ Krtsanisi ጦርነት አሸንፏል።[55]እ.ኤ.አ. በ1796 በጆርጂያ ካደረገው የተሳካ ዘመቻ ከተመለሰ እና በሺዎች የሚቆጠሩ የጆርጂያ ምርኮኞችን ወደ ኢራን ካጓጓዘ በኋላ አጋ መሀመድ ካን የሻህን ዘውድ በይፋ ተቀበለ።በ1797 በጆርጂያ ላይ ሌላ ዘመቻ ለማካሄድ ሲያቅድ በግድያው ተቋርጧል።እሱ ከሞተ በኋላ ሩሲያ በክልሉ አለመረጋጋት ላይ ከፍተኛ አስተዋጽኦ አድርጓል.እ.ኤ.አ. በ 1799 የሩሲያ ኃይሎች ወደ ትብሊሲ ገቡ እና በ 1801 ጆርጂያን በተሳካ ሁኔታ ያዙ ።ይህ መስፋፋት የጉሊስታን እና የቱርክሜንቻይ ውል ውስጥ እንደተገለጸው የሩስያ-ፋርስ ጦርነቶች (1804-1813 እና 1826-1828) የምስራቅ ጆርጂያ፣ ዳግስታን፣ አርሜኒያ እና አዘርባጃን ወደ ሩሲያ እንዲቋረጥ አድርጓል።ስለዚህ፣ ከአራስ ወንዝ በስተሰሜን ያሉት ግዛቶች፣ የወቅቱን አዘርባጃን፣ ምስራቃዊ ጆርጂያ፣ ዳግስታን እና አርሜኒያን ጨምሮ፣ እስከ 19ኛው መቶ ክፍለ ዘመን በሩሲያ እስከተያዙ ድረስ የኢራን አካል ሆነው ቆይተዋል።[56]የሩስያ-ፋርስ ጦርነቶችን ተከትሎ እና በካውካሰስ ሰፊ ግዛቶችን በይፋ መጥፋት ተከትሎ ከፍተኛ የስነ-ሕዝብ ለውጦች ተከስተዋል።የ1804–1814 እና 1826–1828 ጦርነቶች የካውካሲያን ሙሃጂርስ ወደ ኢራን ዋና ከተማ እንዲሰደዱ አድርጓቸዋል።ይህ እንቅስቃሴ እንደ Ayrums፣ Qarapapaqs፣ Circassians፣ Shia Lezgins እና ሌሎች የትራንስካውካሰስ ሙስሊሞችን የመሳሰሉ የተለያዩ ጎሳዎችን ያካተተ ነበር።[57] በ1804 ከጋንጃ ጦርነት በኋላ፣ ብዙ Ayrums እና Qarapapaqs በታብሪዝ፣ ኢራን ሰፈሩ።እ.ኤ.አ. በ1804-1813 ጦርነት እና በኋላም በ1826-1828 ግጭት ወቅት፣ ከእነዚህ አዲስ የተቆጣጠሩት የሩሲያ ግዛቶች አብዛኛዎቹ ቡድኖች ወደ ሶልዱዝ በዛሬዋ ምዕራብ አዘርባጃን ግዛት፣ ኢራን ተሰደዱ።[58] በካውካሰስ የሩስያ ወታደራዊ እንቅስቃሴ እና የአስተዳደር ጉዳዮች ብዙ ቁጥር ያላቸውን ሙስሊሞች እና አንዳንድ የጆርጂያ ክርስቲያኖችን ወደ ኢራን እንዲሰደዱ አድርጓቸዋል።[59]ከ1864 እስከ 20ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ድረስ ሩሲያ በካውካሰስ ጦርነት ድል ከተቀዳጀች በኋላ ተጨማሪ መባረር እና በፈቃደኝነት ስደት ተከስቷል።ይህ አዘርባጃኒን፣ ሌሎች የትራንስካውካሲያን ሙስሊሞችን እና የሰሜን ካውካሲያን ቡድኖችን፣ ሺአ ሌዝጊን እና ላክስን ጨምሮ የካውካሲያን ሙስሊሞች ወደ ኢራን እና ቱርክ እንዲንቀሳቀሱ አድርጓል።[57] ብዙዎቹ እነዚህ ስደተኞች በኢራን ታሪክ ውስጥ ወሳኝ ሚና ተጫውተዋል፣ በ19ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ የተቋቋመው የፋርስ ኮሳክ ብርጌድ ትልቅ ክፍል ፈጠሩ።[60]እ.ኤ.አ. በ 1828 የቱርክሜንቻይ ስምምነት አርመኖች ከኢራን ወደ አዲስ የሩሲያ ቁጥጥር ግዛቶች እንዲሰፍሩ አመቻችቷል።[61] በታሪክ አርመኖች በምስራቅ አርሜኒያ አብላጫ ነበሩ ነገር ግን የቲሙርን ዘመቻ እና በመቀጠል የእስልምና የበላይነትን ተከትሎ አናሳ ሆኑ።[62] የሩሲያ የኢራን ወረራ የዘር ስብጥርን የበለጠ በመቀየር በ1832 በምስራቅ አርሜኒያ ወደሚበዙት አርሜኒያውያን አመራ።ይህ የስነ ሕዝብ አወቃቀር ለውጥ ከክራይሚያ ጦርነት እና ከ1877-1878 የሩስያ-ቱርክ ጦርነት በኋላ ተጠናክሯል።[63]በዚህ ወቅት ኢራን በፋዝ አሊ ሻህ ዘመን የምዕራባውያን ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነት ጨምሯል።የልጅ ልጁ መሐመድ ሻህ ቃጃር በሩሲያ ተጽዕኖ ሥር ሄራትን ለመያዝ ሞክሮ አልተሳካለትም።ናስር አል-ዲን ሻህ ቃጃር መሀመድ ሻህን በመተካት የኢራን የመጀመሪያ ዘመናዊ ሆስፒታልን የመሰረተ የበለጠ ስኬታማ ገዥ ነበር።[64]እ.ኤ.አ. በ1870-1871 የነበረው ታላቁ የፋርስ ረሃብ አስከፊ ክስተት ሲሆን ወደ ሁለት ሚሊዮን የሚጠጉ ሰዎችን ሞት አስከትሏል።[65] ይህ ወቅት በፋርስ ታሪክ ውስጥ ጉልህ የሆነ ሽግግርን አሳይቷል፣ ይህም በ19ኛው እና በ20ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ በሻህ ላይ ወደ ፋርስ ህገመንግስታዊ አብዮት አመራ።ፈታኝ ሁኔታዎች ቢያጋጥሙትም ሻህ በ1906 የተገደበ ሕገ መንግሥት ተቀበለ፣ ፋርስን ወደ ሕገ መንግሥታዊ ንጉሣዊ አገዛዝ በመቀየር በጥቅምት 7 ቀን 1906 የመጀመሪያው መጅሊስ (ፓርላማ) እንዲሰበሰብ አድርጓል።እ.ኤ.አ. በ 1908 በኩሽስታን ውስጥ ዘይት መገኘቱ በእንግሊዝ በፋርስ በተለይም በብሪቲሽ ኢምፓየር (ከዊልያም ኖክስ ዲአርሲ እና ከአንግሎ-ኢራን ኦይል ኩባንያ ፣ አሁን BP) የውጭ ፍላጎቶችን አጠናክሮታል ።ይህ ወቅት በዩናይትድ ኪንግደም እና በሩሲያ መካከል በፋርስ መካከል በነበረው የጂኦፖለቲካል ፉክክር፣ ታላቁ ጨዋታ ተብሎም ይታወቃል።እ.ኤ.አ. በ 1907 የተካሄደው የአንግሎ-ሩሲያ ስምምነት ፋርስን በተፅዕኖ ዘርፎች ከፋፍሎ ብሄራዊ ሉዓላዊነቷን አፈረሰ።በአንደኛው የዓለም ጦርነት ወቅት ፋርስ በብሪቲሽ፣ በኦቶማን እና በሩሲያ ኃይሎች ተያዘች፣ ነገር ግን በአብዛኛው ገለልተኛ ሆናለች።ከአንደኛው የዓለም ጦርነት እና ከሩሲያ አብዮት በኋላ ብሪታንያ በፋርስ ላይ ጠባቂ ለመመስረት ሞክራ ነበር, ይህም በመጨረሻ አልተሳካም.በፋርስ ውስጥ የነበረው አለመረጋጋት፣ በጊላን ሕገ-መንግሥታዊ እንቅስቃሴ እና በካጃር መንግሥት መዳከም የተገለፀው ለሬዛ ካን፣ በኋላ ለሬዛ ሻህ ፓህላቪ እና የፓህላቪ ሥርወ መንግሥት በ1925 እንዲመሠረት መንገድ ጠርጓል። በፋርስ ኮሳክ ብርጌድ በሬዛ ካን እና በሰይድ ዚያዲን ታባታባይ መጀመሪያ ላይ የቃጃርን ንጉሳዊ አገዛዝ በቀጥታ ከማስወገድ ይልቅ የመንግስት ባለስልጣናትን ለመቆጣጠር አላማ ነበረው።[66] የሬዛ ካን ተጽእኖ እያደገ በ1925 ጠቅላይ ሚኒስትር ሆኖ ካገለገለ በኋላ የፓህላቪ ሥርወ መንግሥት የመጀመሪያው ሻህ ሆነ።
1921 የፋርስ መፈንቅለ መንግስት
ሬዛ ሻህ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1921 Feb 21

1921 የፋርስ መፈንቅለ መንግስት

Tehran, Tehran Province, Iran
በኢራን ታሪክ ውስጥ ትልቅ ቦታ የሚሰጠው የ1921 የፋርስ መፈንቅለ መንግስት በፖለቲካ አለመረጋጋት እና በውጪ ጣልቃ ገብነት በታየበት ሁኔታ ተከስቷል።እ.ኤ.አ.ኢራን በ20ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ በሁከት ውስጥ የነበረች አገር ነበረች።የ1906-1911 ሕገ መንግሥታዊ አብዮት ከፍፁም ንጉሣዊ አገዛዝ ወደ ሕገ መንግሥታዊ ሥርዓት መሸጋገርን ቢጀምርም፣ ሀገሪቱ ግን በተለያዩ የሥልጣን ሽኩቻዎች በእጅጉ ተበታተነች።ከ1796 ጀምሮ እየገዛ ያለው የቃጃር ስርወ መንግስት በውስጥ ውዝግብ እና በውጪ ግፊቶች በተለይም በሩሲያ እና በብሪታንያ በኢራን የበለፀገ የተፈጥሮ ሃብቶች ላይ ተጽእኖ ለመፍጠር ተዳክሟል።የሬዛ ካን ታዋቂነት የጀመረው በዚህ ምስቅልቅል መልክዓ ምድር ላይ ነው።እ.ኤ.አ. በ 1878 የተወለደው በፋርስ ኮሳክ ብርጌድ ውስጥ በብርጋዴር ጄኔራልነት ወደ ወታደራዊ ማዕረግ ወጣ ። በመጀመሪያ በሩሲያውያን የተቋቋመው በደንብ የሰለጠነ እና የታጠቀ ወታደራዊ ኃይል ።ሰይድ ዚያ በበኩሉ ከውጪ የበላይነት የጸዳ ኢራንን የማዘመን ራዕይ የነበረው ታዋቂ ጋዜጠኛ ነበር።መንገዳቸው የተገናኘው በየካቲት 1921 በዛ አስጨናቂ ቀን ነበር። ሬዛ ካን በመጀመሪያዎቹ ሰዓታት የኮሳክ ብርጌድን ወደ ቴህራን በመምራት አነስተኛ ተቃውሞ ገጠመው።መፈንቅለ መንግስቱ በጥንቃቄ ታቅዶ በትክክል ተፈጽሟል።ጎህ ሲቀድ ቁልፍ የመንግስት ህንጻዎችን እና የመገናኛ ማዕከላትን ተቆጣጠሩ።ወጣቱ እና ውጤታማ ያልሆነው ንጉስ አህመድ ሻህ ቃጃር በመፈንቅለ መንግስቱ አራማጆች ላይ ምንም አቅም እንደሌለው ተገነዘበ።ሰይድ ዚያ በሬዛ ካን ድጋፍ ሻህ ጠቅላይ ሚኒስትር አድርጎ እንዲሾም አስገደደው።ይህ እርምጃ የስልጣን ሽግግሩን ግልፅ ማሳያ ነበር - ከደካማ ንጉሳዊ አገዛዝ ወደ አዲስ አገዛዝ ተሀድሶ እና መረጋጋት ቃል ገባ።ከመፈንቅለ መንግስቱ በኋላ ወዲያውኑ በኢራን የፖለቲካ ምህዳር ላይ ከፍተኛ ለውጥ ታይቷል።የሰይድ ዚያ የጠቅላይ ሚንስትርነት ጊዜ አጭር ቢሆንም በዘመናዊነት እና በማእከላዊነት ላይ የተደረጉ ሙከራዎች የተስተዋሉ ነበሩ።አስተዳደራዊ መዋቅሩን ለማሻሻል፣ ሙስናን ለመግታትና ዘመናዊ የሕግ ሥርዓት ለመዘርጋት ጥረት አድርጓል።ይሁን እንጂ የቆይታ ጊዜው አጭር ነበር;በዋነኛነት በባህላዊ አንጃዎች ተቃውሞ እና ስልጣኑን በብቃት ማጠናከር ባለመቻሉ በሰኔ 1921 ለመልቀቅ ተገደደ።ሬዛ ካን ግን ወደ ላይ መሄዱን ቀጠለ።በ1923 የጦርነት ሚንስትር ሆኑ በኋላም ጠቅላይ ሚንስትር ሆነዋል።የእርሳቸው ፖሊሲዎች ማእከላዊ መንግስቱን ለማጠናከር፣ ሰራዊቱን ለማዘመን እና የውጭ ተጽእኖን በመቀነስ ላይ ያተኮሩ ነበሩ።እ.ኤ.አ. በ 1925 የቃጃርን ስርወ መንግስት በማስወገድ እራሱን እንደ ሬዛ ሻህ ፓህላቪ ዘውድ በማድረግ እስከ 1979 ድረስ ኢራንን የሚገዛውን የፓህላቪ ስርወ መንግስት በመመስረት ወሳኝ እርምጃ ወሰደ ።የ1921ቱ መፈንቅለ መንግስት በኢራን ታሪክ ውስጥ ትልቅ ለውጥ አምጥቷል።ለሬዛ ሻህ መነሳት እና በመጨረሻም የፓህላቪ ሥርወ መንግሥት መመስረት መድረክን አዘጋጅቷል።ዝግጅቱ ኢራን ወደ ዘመናዊነት እና ወደ ማእከላዊነት ጎዳና ስትመራ የቃጃርን ዘመን ማብቃት እና ከፍተኛ የለውጥ ወቅት መጀመሩን ያመለክታል።የመፈንቅለ መንግሥቱ ውርስ ውስብስብ ነው፣ ሁለቱንም የዘመናዊት፣ ነጻ ኢራን ምኞቶች እና የ20ኛው ክፍለ ዘመን የኢራንን የፖለቲካ ምህዳር የሚያሳዩትን የአምባገነን አገዛዝ ፈተናዎችን የሚያንፀባርቅ ነው።
ኢራን በሬዛ ሻህ ስር
በ30ዎቹ መጀመሪያ ላይ የነበረው የኢራን ንጉሠ ነገሥት ሬዛ ሻህ ዩኒፎርም ለብሶ የነበረው ሥዕል። ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1925 Jan 1 - 1941

ኢራን በሬዛ ሻህ ስር

Iran
ከ 1925 እስከ 1941 በኢራን የሬዛ ሻህ ፓህላቪ አገዛዝ ጉልህ በሆነ የዘመናዊነት ጥረቶች እና አምባገነናዊ አገዛዝ የተመሰረተ ነበር.የእሱ መንግስት ከጠንካራ ሳንሱር እና ፕሮፓጋንዳ ጎን ለጎን ብሄርተኝነትን፣ ወታደራዊነትን፣ ሴኩላሪዝምን እና ፀረ-ኮምኒዝምን አፅንዖት ሰጥቷል።[67] ሰራዊቱን፣ የመንግስት አስተዳደርን እና ፋይናንስን እንደገና ማደራጀትን ጨምሮ በርካታ ማህበራዊ-ኢኮኖሚያዊ ማሻሻያዎችን አስተዋውቋል።[68] የሬዛ ሻህ የግዛት ዘመን በመሰረተ ልማት እና በትምህርት ስኬቶች እና በጭቆና እና በፖለቲካዊ አፈናዎች የተከሰቱት ትችቶች ጉልህ የሆነ የዘመናዊነት እና የአገዛዝ ስርዓት ውስብስብ ጊዜ ነበር።ለደጋፊዎቹ፣ የሬዛ ሻህ የግዛት ዘመን እንደ ትልቅ እድገት ታይቷል፣ ይህም ህግ እና ስርዓት፣ ዲሲፕሊን፣ ማዕከላዊ ስልጣን እና ዘመናዊ መገልገያዎችን እንደ ትምህርት ቤቶች፣ ባቡሮች፣ አውቶቡሶች፣ ሬዲዮዎች፣ ሲኒማ ቤቶች እና ስልኮች በማስተዋወቅ ይታወቃል።[69] ሆኖም ፈጣን የዘመናዊነት ጥረቶቹ "በጣም ፈጣን" [70] እና "ላዩን" [71] አንዳንዶች ንግሥናውን በጭቆና፣ በሙስና፣ ከመጠን በላይ በግብር እና በትክክለኛነት የጎደለው ጊዜ እንደሆነ አድርገው ሲመለከቱት ትችት ገጥሞታል። .የሱ አገዛዝ በጠንካራ የጸጥታ ርምጃው ምክንያት ከፖሊስ መንግስት ጋር ተመሳስሏል።[69] የሱ ፖሊሲዎች በተለይም ከኢስላማዊ ባህሎች ጋር የሚጋጩ በእስልምና እምነት ተከታዮች እና በቀሳውስቱ መካከል ቅሬታን ፈጥረዋል፣ ይህም ከፍተኛ አለመረጋጋት አስከትሏል፣ ለምሳሌ እ.ኤ.አ.[72]በሬዛ ሻህ የ16 ዓመታት የግዛት ዘመን ኢራን ከፍተኛ እድገትና ዘመናዊነትን አሳይታለች።ሰፊ የመንገድ ግንባታ እና የኢራን ትራንስ-ኢራን የባቡር መስመር ግንባታን ጨምሮ ዋና ዋና የመሠረተ ልማት ፕሮጀክቶች ተካሂደዋል።የቴህራን ዩኒቨርሲቲ መመስረት በኢራን ውስጥ ዘመናዊ ትምህርት መጀመሩን አመልክቷል።[73] የዘይት ተከላዎችን ሳይጨምር በዘመናዊ የኢንዱስትሪ ተክሎች በ17 እጥፍ በመጨመር የኢንዱስትሪ እድገት ከፍተኛ ነበር።የሀገሪቱ የሀይዌይ ኔትወርክ ከ2,000 ወደ 14,000 ማይል ተስፋፋ።[74]ሬዛ ሻህ ወታደራዊ እና ሲቪል ሰርቪሱን በአስደናቂ ሁኔታ አሻሽሎ፣ 100,000 ሰው ያለው ጦር መስርቶ፣ [75] በጎሳ ሃይሎች ላይ ከመተማመን በመሸጋገር እና 90,000 ሰው ያለው ሲቪል ሰርቪስ አቋቋመ።ለወንዶችም ለሴቶችም ነፃ የሆነ የግዴታ ትምህርት አቋቁሞ የግል ሀይማኖት ትምህርት ቤቶችን - እስላማዊ፣ ክርስቲያን፣ አይሁድ ወዘተ ዘጋ [።] እንደ ትምህርት, የጤና እንክብካቤ እና የኢንዱስትሪ ፕሮጀክቶች.[77]የሬዛ ሻህ አገዛዝ ከሴቶች መነቃቃት (1936-1941) ጋር የተገጣጠመ ሲሆን ይህ እንቅስቃሴ የሴቶችን የአካል ብቃት እንቅስቃሴ እና የህብረተሰብ ተሳትፎ እንቅፋት እንደሆነ በመግለጽ ቻዶርን በስራ ማህበረሰብ ውስጥ እንዲወገድ የሚደግፍ እንቅስቃሴ ነው።ይህ ተሃድሶ ግን ከሃይማኖት መሪዎች ተቃውሞ ገጠመው።ይፋ የተደረገው እንቅስቃሴ እ.ኤ.አ. በ 1931 ከወጣው የጋብቻ ህግ እና በቴህራን በ 1932 ከሁለተኛው የምስራቅ ሴቶች ኮንግረስ ጋር በጥብቅ የተቆራኘ ነበር ።በሃይማኖታዊ መቻቻል ረገድ ሬዛ ሻህ ለአይሁዶች ማህበረሰብ አክብሮት በማሳየቱ ታዋቂ ነበር ፣ በ 1400 ዓመታት ውስጥ የመጀመሪያው ኢራናዊ ንጉስ በኢስፋሃን የሚገኘውን የአይሁድ ማህበረሰብ በጎበኙበት ወቅት በምኩራብ ውስጥ የፀለዩ ናቸው።ይህ ድርጊት የኢራናውያን አይሁዶች ለራሳቸው ያላቸውን ግምት በእጅጉ ያሳደገ ሲሆን ሬዛ ሻህ ከታላቁ ቂሮስ ቀጥሎ በመካከላቸው ከፍተኛ ተቀባይነት እንዲያገኝ አድርጓል።የእሱ ማሻሻያዎች አይሁዶች አዳዲስ ስራዎችን እንዲከታተሉ እና ከጌቶዎች እንዲወጡ አስችሏቸዋል.[78] ቢሆንም፣ በ1922 ቴህራን ውስጥ ፀረ-አይሁዶች የይገባኛል ጥያቄዎችም ነበሩ።[79]በታሪክ ‹ፋርስ› የሚለው ቃል እና ተዋዋዮቹ በምዕራቡ ዓለም ኢራንን ለማመልከት በብዛት ይገለገሉበት ነበር።እ.ኤ.አ. በ 1935 ሬዛ ሻህ የውጭ ልዑካን እና የመንግሥታት ሊግ ኦፍ ኔሽን "ኢራን" - በአገሬው ተወላጆች የሚጠቀሙበትን ስም እና ትርጉሙ "የአሪያን ምድር" - በመደበኛ ደብዳቤ እንዲቀበሉ ጠየቀ ።ይህ ጥያቄ በምዕራቡ ዓለም የ"ኢራን" አጠቃቀም እንዲጨምር አድርጓል፣ ለኢራን ዜግነት ያለውን የጋራ ቃል ከ"ፋርስ" ወደ "ኢራን" ቀይሮታል።በኋላ፣ በ1959፣ የሬዛ ሻህ ፓህላቪ ልጅ እና ተተኪ የሆነው የሻህ ሙሐመድ ረዛ ፓህላቪ መንግሥት ሁለቱም “ፋርስ” እና “ኢራን” በተለዋዋጭነት ጥቅም ላይ ሊውሉ እንደሚችሉ አወጀ።ይህም ሆኖ ግን የ"ኢራን" አጠቃቀም በምዕራቡ ዓለም በስፋት ቀጠለ።በውጭ ጉዳይ ሬዛ ሻህ በኢራን ውስጥ የውጭ ተጽእኖን ለመቀነስ ፈለገ.ከእንግሊዝ ጋር የነዳጅ ዘይት ስምምነትን መሰረዝ እና እንደ ቱርክ ካሉ ሀገራት ጋር ህብረትን መፈለግን የመሳሰሉ ጉልህ እርምጃዎችን አድርጓል።በተለይም በብሪታንያ፣ በሶቪየት ኅብረት እና በጀርመን መካከል ያለውን የውጭ ተጽእኖ ሚዛናዊ አድርጓል።[80] ሆኖም የውጭ ፖሊሲ ስልቶቹ በሁለተኛው የዓለም ጦርነት መጀመሪያ ላይ ወድቀው በመውደቃቸው በ1941 የኢራንን የአንግሎ-ሶቪየት ወረራ እና ከዚያ በኋላ በግዳጅ ከስልጣን መውረድን አስከትሏል።[81]
በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ወቅት ኢራን
የሶቪየት 6ኛ ታጣቂ ክፍል ወታደሮች በታብሪዝ ጎዳናዎች ላይ በቲ-26 የጦር ታንክ ይነዱ ነበር። ©Anonymous
1941 Jan 1 - 1945

በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ወቅት ኢራን

Iran
በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ወቅት፣ የጀርመን ጦር በሶቭየት ኅብረት ላይ ስኬት ሲቀዳጅ፣ የኢራን መንግሥት የጀርመንን ድል ሲጠብቅ፣ የብሪታንያ እና የሶቪየት የጀርመን ነዋሪዎችን ለማባረር ያቀረቡትን ጥያቄ አልተቀበለም።ይህም በነሃሴ 1941 በኦፕሬሽን ፊት ለፊት የኢራንን የተባበሩት መንግስታት ወረራ አስከትሎ የኢራንን ደካማ ጦር በቀላሉ አሸንፈውታል።ዋና አላማዎቹ የኢራን የነዳጅ ቦታዎችን ማስጠበቅ እና የፋርስ ኮሪደርን መመስረት ሲሆን ይህም ወደ ሶቪየት ዩኒየን የሚወስደውን የአቅርቦት መስመር ነው።ወረራ እና ወረራ ቢሆንም ኢራን ይፋዊ የገለልተኝነት አቋም ነበራት።በዚህ ስራ ሬዛ ሻህ ከስልጣን ተወግዶ በልጁ መሀመድ ረዛ ፓህላቪ ተተክቷል።[82]እ.ኤ.አ. በ 1943 የተካሄደው የቴህራን ኮንፈረንስ በተባበሩት መንግስታት የተሳተፉበት የቴህራን መግለጫ የኢራንን ከጦርነት በኋላ ነፃነቷን እና የግዛት አንድነትን ያረጋግጣል ።ይሁን እንጂ ከጦርነቱ በኋላ በሰሜን ምዕራብ ኢራን የሰፈሩት የሶቪየት ወታደሮች ወዲያውኑ ለቀው አልወጡም።ይልቁንም ለአጭር ጊዜ የሚቆይ የሶቪየት ደጋፊ ተገንጣይ መንግስታት በአዘርባጃን እና የኢራን ኩርዲስታን - የአዘርባጃን ህዝባዊ መንግስት እና የኩርዲስታን ሪፐብሊክ እንደቅደም ተከተላቸው በ1945 ዓ.ም መገባደጃ ላይ የተነሱትን አመጾች ደግፈዋል።በኢራን የሶቪየት መገኘት እስከ ግንቦት 1946 ድረስ ቀጥሏል። ኢራን የነዳጅ ቅናሾችን ቃል ከገባች በኋላ ብቻ ያበቃል።ነገር ግን፣ በሶቪየት የሚደገፉ ሪፐብሊካኖች ብዙም ሳይቆይ ተገለበጡ፣ እና የዘይት ቅናሾች ከዚያ በኋላ ተሽረዋል።[83]
ኢራን በመሐመድ ረዛ ፓህላቪ ስር
መሐመድ ረዛ በሆስፒታል ውስጥ ከከሸፈው የግድያ ሙከራ በኋላ፣ 1949 ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1941 Jan 1 - 1979

ኢራን በመሐመድ ረዛ ፓህላቪ ስር

Iran
ከ1941 እስከ 1979 ድረስ ያለው የኢራን ሻህ መሐመድ ረዛ ፓህላቪ በኢራን ታሪክ ውስጥ ጉልህ እና ውስብስብ የሆነ ዘመንን ይወክላል፣ይህም ፈጣን ዘመናዊነት፣ፖለቲካዊ ውዥንብር እና ማህበራዊ ለውጦች።የግዛቱ ዘመን ወደ ተለያዩ ምዕራፎች ሊከፋፈል ይችላል፣ እያንዳንዱም በተለያዩ ፖለቲካዊ፣ ኢኮኖሚያዊ እና ማህበራዊ ተለዋዋጭነቶች ተለይቶ ይታወቃል።የመሐመድ ረዛ ሻህ የግዛት ዘመን የመጀመሪያዎቹ ዓመታት በሁለተኛው የዓለም ጦርነት እና ኢራንን በተባባሪ ኃይሎች በተያዙበት ጊዜ ነበር።በዚህ ወቅት ኢራን በ1941 አባቱ ሬዛ ሻህ በግዳጅ ከስልጣን መውረድን ጨምሮ ከፍተኛ የፖለቲካ አለመረጋጋት ገጥሟታል።ይህ ወቅት ኢራን ከውጭ ተጽእኖ እና ከውስጥ አለመረጋጋት ጋር ስትታገል የተረጋገጠበት ጊዜ ነበር።በድህረ-ጦርነት ዘመን መሐመድ ሬዛ ሻህ በምዕራባውያን ሞዴሎች ከፍተኛ ተጽዕኖ ያሳደረ ታላቅ የዘመናዊነት ፕሮግራም ጀመረ።እ.ኤ.አ. በ1950ዎቹ እና 1960ዎቹ የሀገሪቱን ኢኮኖሚ እና ህብረተሰብ ለማዘመን የታለመው የነጭ አብዮት ተከታታይ ማሻሻያ ተግባራዊ ሲደረግ ተመልክቷል።እነዚህ ማሻሻያዎች የመሬት መልሶ ማከፋፈል፣ የሴቶች ምርጫ እና የትምህርትና የጤና አገልግሎትን ማስፋፋት ይገኙበታል።ሆኖም፣ እነዚህ ለውጦች ያልተፈለገ ውጤት አስከትለዋል፣ ለምሳሌ የገጠር ህዝብ መፈናቀል እና እንደ ቴህራን ያሉ ከተሞች ፈጣን የከተማ መስፋፋት።የሻህ አገዛዝም ከጊዜ ወደ ጊዜ እየጨመረ በሚሄደው የአስተዳደር ዘይቤ ተለይቶ ይታወቃል።በ1953 በሲአይኤ እና በእንግሊዝ ኤምአይ6 እርዳታ የተቀነባበረው መፈንቅለ መንግስት ለአጭር ጊዜ ከስልጣን መውረድ በኋላ ወደነበረበት የመለሰው አቋሙን በእጅጉ አጠናክሮታል።ይህ ክስተት የፖለቲካ ተቃውሞዎችን በማፈን እና ተቃዋሚ ፓርቲዎችን በማግለል ወደሚታወቅ አምባገነናዊ አገዛዝ የመራ የለውጥ ምዕራፍ ነበር።በሲአይኤ ታግዞ የተቋቋመው ሚስጥራዊ ፖሊስ የሆነው SAVAK ተቃዋሚዎችን ለመጨፍለቅ በሚያደርገው አረመኔያዊ ዘዴ ዝነኛ ሆነ።በኢኮኖሚ፣ ኢራን በዚህ ጊዜ ውስጥ ከፍተኛ እድገት አግኝታለች፣ ይህም በአብዛኛው የነዳጅ ዘይት ክምችት ምክንያት ነው።እ.ኤ.አ. በ 1970 ዎቹ የነዳጅ ገቢዎች ከፍተኛ ጭማሪ አሳይተዋል ፣ ይህም ሻህ ታላቅ የኢንዱስትሪ ፕሮጀክቶችን እና ወታደራዊ ማስፋፊያዎችን በገንዘብ ይጠቀም ነበር።ሆኖም ይህ የኢኮኖሚ እድገት ኢ-እኩልነት እና ሙስና እንዲጨምር አድርጓል፣ ይህም የህብረተሰቡን ቅሬታ አስከትሏል።በባህል፣ የሻህ ዘመን ከፍተኛ ለውጥ የታየበት ጊዜ ነበር።የምዕራባውያንን ባህልና እሴት ማስተዋወቅ ከባህላዊ እና ሃይማኖታዊ ልማዶች መጨፍጨፍ ጎን ለጎን በብዙ ኢራናውያን መካከል የባህል ማንነት ቀውስ አስከትሏል።ይህ ወቅት ከሰፊው ህዝብ ባህላዊ እሴቶች እና የአኗኗር ዘይቤዎች ጋር ያለው ግንኙነት የተቋረጠ በምዕራቡ ዓለም የተማረ ልሂቃን መፈጠሩን የታየበት ወቅት ነው።እ.ኤ.አ. በ1970ዎቹ መገባደጃ ላይ የሙሐመድ ሬዛ ሻህ አገዛዝ ማሽቆልቆሉን ተከትሎ እ.ኤ.አ.ሻህ በጤናው ጉዳይ እየተባባሰ ለመጣው አለመረጋጋት ውጤታማ ምላሽ መስጠት ባለመቻሉ በመጨረሻ እንዲገለበጥና የኢራን እስላማዊ ሪፐብሊክ እንዲመሰረት አድርጓል።
1953 የኢራን መፈንቅለ መንግስት
በቴህራን ጎዳናዎች ውስጥ ታንኮች ፣ 1953 ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1953 Aug 15 - Aug 19

1953 የኢራን መፈንቅለ መንግስት

Tehran, Tehran Province, Iran
የ1953ቱ የኢራን መፈንቅለ መንግስት በዲሞክራሲያዊ መንገድ የተመረጡት ጠቅላይ ሚኒስትር መሀመድ ሞሳዴግ የተገረሰሱበት ጉልህ የፖለቲካ ክስተት ነበር።እ.ኤ.አ. ነሐሴ 19 ቀን 1953 የተከሰተው ይህ መፈንቅለ መንግስት በዩናይትድ ስቴትስ እና በእንግሊዝ [የተቀናበረ] እና በኢራን ጦር መሪነት የሻህ መሀመድ ሬዛ ፓህላቪን ንጉሳዊ አገዛዝ ለማጠናከር ነበር።ኦፕሬሽን አጃክስ [85] እና የዩኬ ኦፕሬሽን ቡት በሚለው ስም የአሜሪካን ተሳትፎ ያካትታል።[86] የሺዓ ቀሳውስትም በዚህ ክስተት ትልቅ ሚና ተጫውተዋል።[87]የዚህ የፖለቲካ አለመረጋጋት መነሻ ሞሳዴግ የአንግሎ ኢራን ኦይል ኩባንያ (AIOC፣ አሁን BP) ኦዲት ለማድረግ እና የኢራን የነዳጅ ክምችት ላይ ያለውን ቁጥጥር ለመገደብ ባደረገው ሙከራ ላይ ነው።የኢራንን የነዳጅ ኢንዱስትሪ ብሔራዊ ለማድረግ እና የውጭ ኩባንያዎች ተወካዮችን ለማባረር የሱ መንግስት ውሳኔ በብሪታንያ የተነሳውን የኢራን ዘይት ዓለም አቀፋዊ ማቋረጥ [88] በኢራን ኢኮኖሚ ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድሯል።ዩናይትድ ኪንግደም በጠቅላይ ሚኒስትር ዊንስተን ቸርችል እና በዩኤስ አይዘንሃወር አስተዳደር የሞሳድዴህን የማያወላዳ አቋም በመፍራት እና የቱዴ ፓርቲ የኮሚኒስት ተጽእኖ ያሳሰባቸው የኢራን መንግስት ለመጣል ወሰኑ።[89]ከመፈንቅለ መንግስት በኋላ የጄኔራል ፋዝሎላህ ዛህዲ መንግስት ተቋቁሟል፣ ይህም ሻህ በስልጣን እንዲገዛ በመፍቀድ፣ [90] በዩኤስ በጣም የተደገፈ።[91] ሲአይኤ፣ ባልታወቁ ሰነዶች እንደተገለጸው፣ መፈንቅለ መንግስቱን በማቀድና በማስፈጸም ላይ፣ የሻህ ደጋፊ የሆኑ አመፅ እንዲቀሰቀስ ለማድረግ ወንጀለኞችን መቅጠርን ጨምሮ ከፍተኛ ተሳትፎ ነበረው።[84] ግጭቱ ከ 200 እስከ 300 ሞትን አስከትሏል, እና ሞሳዴግ ተይዟል, በአገር ክህደት ክስ ተመስርቶበት እና የእድሜ ልክ እስራት ተፈርዶበታል.[92]ሻህ እ.ኤ.አ. በ1979 እስከ ኢራን አብዮት ድረስ ለ26 አመታት የስልጣን ዘመኑን ቀጠለ።በ2013 የአሜሪካ መንግስት በመፈንቅለ መንግስቱ ውስጥ ያለውን ሚና ሚስጥራዊ ሰነዶችን በማውጣቱ የተሳትፎውን እና እቅዱን ምን ያህል እንደሆነ አጋልጧል።እ.ኤ.አ. በ2023 ሲአይኤ መፈንቅለ መንግስቱን መደገፉ “ኢ-ዲሞክራሲያዊ” መሆኑን አምኗል፣ ይህ ክስተት በኢራን የፖለቲካ ታሪክ እና በዩኤስ-ኢራን ግንኙነት ላይ ያለውን ጉልህ ተፅእኖ አጉልቶ ያሳያል።[93]
የኢራን አብዮት።
Iranian Revolution ©Anonymous
1978 Jan 7 - 1979 Feb 11

የኢራን አብዮት።

Iran
እ.ኤ.አ. በ 1979 የተጠናቀቀው የኢራን አብዮት በኢራን የፖለቲካ ምህዳር ውስጥ ትልቅ ለውጥ አምጥቷል ፣ ይህም የፓህላቪ ስርወ መንግስት እንዲወገድ እና የኢራን እስላማዊ ሪፐብሊክ እንዲቋቋም አድርጓል።ይህ ሽግግር የፓህላቪን ንጉሳዊ አገዛዝ በማቆም በአያቶላ ሩሆላህ ኩሜኒ የሚመራውን ቲኦክራሲያዊ መንግስት አስገባ።[94] የኢራን የመጨረሻው ሻህ የሆነው ፓህላቪን ከስልጣን ማባረሩ የኢራን ታሪካዊ ንጉሳዊ አገዛዝ በይፋ ያበቃ ነበር።[95]ከ1953 ዓ.ም መፈንቅለ መንግስት በኋላ ፓህላቪ ኢራንን ከምዕራባዊው ብሎክ በተለይም ከዩናይትድ ስቴትስ ጋር በማጣመር አምባገነናዊ አገዛዙን አጠናክሮታል።ለ26 አመታት የኢራንን አቋም ከሶቪየት ተጽእኖ ርቆ ቆየ።[96] ነጭ አብዮት በመባል የሚታወቀው የሻህ የማዘመን ጥረቶች እ.ኤ.አ. በ1963 ተጀመረ፣ ይህም የፓህላቪን ፖሊሲዎች አጥብቆ የሚቃወመውን ኩሜኒን በግዞት እንዲመራ አድርጓል።ሆኖም በፓህላቪ እና በከሜይኒ መካከል ያለው የርዕዮተ ዓለም ውጥረት እንደቀጠለ ሲሆን ይህም ከጥቅምት 1977 ጀምሮ ሰፊ ፀረ-መንግስት ሰልፎችን አስከተለ [። 97]በነሀሴ 1978 በመቶዎች የሚቆጠሩ ሰዎች የሞቱበት የሲኒማ ሬክስ እሳት ለሰፊው አብዮታዊ እንቅስቃሴ አበረታች ሆነ።[98] ፓህላቪ በጃንዋሪ 1979 ኢራንን ለቆ ወጣ ፣ እና ኩሜኒ በየካቲት ወር ከስደት ተመለሰ ፣ በብዙ ሺዎች የሚቆጠሩ ደጋፊዎቸ።[99] እ.ኤ.አ. በየካቲት 11 ቀን 1979 ንጉሣዊው አገዛዝ ፈራረሰ እና ኩሜኒ ተቆጣጠረ።[100] እ.ኤ.አ. በመጋቢት 1979 ኢስላሚክ ሪፐብሊክ ሪፈረንደም 98% የሚሆኑ የኢራን መራጮች አገሪቷን ወደ እስላማዊ ሪፐብሊክ እንድትሸጋገር ያፀደቁትን ተከትሎ አዲሱ መንግስት የኢራን እስላማዊ ሪፐብሊክ ሕገ መንግሥት የዛሬውን የኢራን ሪፐብሊክ ሕገ መንግሥት ለማርቀቅ ጥረት ማድረግ ጀመረ።[101] አያቶላ ኩሜይኒ በታኅሣሥ 1979 የኢራን ጠቅላይ መሪ ሆነው ብቅ አሉ [። 102]እ.ኤ.አ. በ 1979 የኢራን አብዮት ስኬት በልዩ ባህሪያቱ የተነሳ በዓለም አቀፍ ደረጃ አስገራሚ ነበር።እንደ ተለመደው አብዮት፣ በጦርነት ሽንፈት፣ በገንዘብ ቀውስ፣ በገበሬዎች አመጽ፣ ወይም በወታደራዊ እርካታ የመነጨ አልነበረም።ይልቁንም አንጻራዊ ብልጽግና ባለበት አገር ውስጥ ተከስቷል እና ፈጣን እና ጥልቅ ለውጦችን አምጥቷል።አብዮቱ ከፍተኛ ተወዳጅነት ያለው እና ጉልህ የሆነ ግዞት እንዲፈጠር አድርጓል፣ የዛሬው የኢራን ዲያስፖራ ትልቅ ክፍል ፈጠረ።[103] የኢራንን የምዕራባውያን ደጋፊ ሴኩላር እና አምባገነናዊ ንጉሳዊ አገዛዝን በፀረ-ምዕራብ እስላማዊ ቲኦክራሲ ተክቷል።ይህ አዲሱ አገዛዝ የተመሰረተው በቬላያት-ኢ ፋቂህ (የእስላማዊ ዳኝነት ጠባቂነት) ጽንሰ-ሀሳብ ሲሆን ይህም አምባገነንነትን እና አምባገነንነትን የሚረግጥ የአስተዳደር አይነት ነው።[104]አብዮቱ የእስራኤልን መንግስት የማፍረስ ዋና ርዕዮተ ዓለማዊ አላማ አስቀምጧል [105] እና በአካባቢው ያለውን የሱኒ ተጽእኖ ለማዳከም ፈለገ።የሺዓዎችን የፖለቲካ እድገት ደግፋለች እና የኩሆይኒዝም አስተምህሮዎችን በአለም አቀፍ ደረጃ ወደ ውጭ ልካለች።የከሆሜኒስት አንጃዎች መጠናከርን ተከትሎ ኢራን የሱኒ ተጽእኖን ለመዋጋት እና የኢራንን የበላይነት ለመመስረት በአካባቢው ዙሪያ የሺዓ ጦርን መደገፍ ጀመረች።
1979
ዘመናዊ ጊዜornament
ኢራን በአያቶላ ኩሜኒ ስር
አያቶላህ ኩመኒ። ©David Burnett
1979 Jan 1 00:01 - 1989

ኢራን በአያቶላ ኩሜኒ ስር

Iran
አያቶላህ ሩሆላህ ኩሜይኒ ኢስላሚክ ሪፐብሊክ ከተመሰረተችበት እ.ኤ.አ. ሚያዝያ 1979 እስከ እ.ኤ.አ. በ1989 እኤአ እስከ ሞቱበት ጊዜ ድረስ በኢራን ውስጥ ታላቅ ሰው ነበር ። ኢስላማዊ አብዮት ስለ እስልምና ያለውን ዓለም አቀፋዊ አመለካከት ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድሯል ፣ ይህም በእስላማዊ ፖለቲካ እና መንፈሳዊነት ፍላጎት እንዲጨምር አድርጓል ፣ ግን ፍርሃትን እና እምነትን እንዲጥል አድርጓል ። እስልምና እና በተለይም እስላማዊ ሪፐብሊክ እና መስራች.[106]አብዮቱ እስላማዊ እንቅስቃሴዎችን እና በሙስሊሙ አለም ላይ በምዕራቡ ዓለም ተጽእኖ ላይ እንዲቃወሙ አነሳሳ።በ1979 በሳውዲ አረቢያ የሚገኘውን ታላቁን መስጊድ በቁጥጥር ስር ማዋል፣ በ1981የግብፁ ፕሬዝዳንት ሳዳት መገደል፣ በሶሪያ ሃማ የሙስሊም ወንድማማቾች አመጽ እና በ1983 በሊባኖስ የቦምብ ጥቃቶች የአሜሪካ እና የፈረንሳይ ሃይሎችን ያነጣጠሩ ናቸው።[107]እ.ኤ.አ. በ 1982 እና 1983 መካከል ኢራን ከአብዮቱ በኋላ ኢኮኖሚያዊ ፣ ወታደራዊ እና የመንግስት መልሶ ግንባታን ጨምሮ ።በዚህ ወቅት አገዛዙ በአንድ ወቅት አጋር የነበሩ ነገር ግን የፖለቲካ ተቀናቃኝ በሆኑ የተለያዩ ቡድኖች የተነሳውን ህዝባዊ አመጽ አፍኗል።ይህም ለብዙ የፖለቲካ ተቃዋሚዎች ሞት ምክንያት ሆኗል።በኩዚስታን፣ ኩርዲስታን እና ጎንባድ-ኢ ካቡስ በማርክሲስቶች እና በፌደራሊስቶች የተቀሰቀሰው አመፅ ከፍተኛ ግጭት አስከትሏል፣ የኩርድ አመፅ በተለይ ረዘም ያለ እና ገዳይ ሆኗል።በህዳር 1979 ቴህራን የሚገኘው የአሜሪካ ኤምባሲ ከተያዘበት ጊዜ ጀምሮ የኢራን የእገታ ችግር በአብዮቱ ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድሯል።ቀውሱ የአሜሪካና የኢራን ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነት እንዲቋረጥ፣ በካርተር አስተዳደር የኢኮኖሚ ማዕቀብ እና ያልተሳካለት የማዳን ሙከራ በኢራን ውስጥ የኮሜኒንን ቁመና እንዲጨምር አድርጓል።የአልጀርሱን ስምምነት ተከትሎ ታጋቾቹ በጥር 1981 ተለቀቁ።[108]ስለ ኢራን የወደፊት ዕጣ ፈንታ ውስጣዊ አለመግባባቶች ከድህረ አብዮት በኋላ ብቅ አሉ።አንዳንዶች ዲሞክራሲያዊ መንግስት እንደሚመጣ ሲገምቱ፣ ኩሜኒ ይህን ሃሳብ ተቃውመዋል፣ በመጋቢት 1979 “ይህን ቃል፣ ‘ዲሞክራሲያዊ’ አትጠቀሙ።የምዕራቡ ዓለም ዘይቤ ነው"[109] የተለያዩ የፖለቲካ ቡድኖች እና ፓርቲዎች፣ ብሔራዊ ዲሞክራሲያዊ ግንባር፣ ጊዜያዊ መንግስት እና የኢራን ህዝባዊ ሙጃሂዲን ጨምሮ እገዳዎች፣ ጥቃቶች እና ማፅዳት ገጥሟቸዋል።[110]እ.ኤ.አ. በ 1979 አዲስ ህገ-መንግስት ተዘጋጀ ፣ ኩሜኒን ከፍተኛ ስልጣን ያለው ጠቅላይ መሪ አድርጎ የህግ እና ምርጫን የሚቆጣጠር የጠባቂዎች ምክር ቤት አቋቋመ።ይህ ሕገ መንግሥት በታህሳስ 1979 በሕዝበ ውሳኔ የፀደቀ ነው [። 111]
የኢራን-ኢራቅ ጦርነት
በኢራን-ኢራቅ ጦርነት 95,000 የኢራናውያን ህጻናት ወታደሮች ተጎጂዎች ተደርገዋል ይህም በአብዛኛው በ16 እና 17 አመት እድሜ መካከል ሲሆን ከጥቂቶች ታናናሾች ጋር። ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1980 Sep 22 - 1988 Aug 20

የኢራን-ኢራቅ ጦርነት

Iraq
ከሴፕቴምበር 1980 እስከ ኦገስት 1988 ድረስ የዘለቀው የኢራን- ኢራቅ ጦርነት በኢራን እና በኢራቅ መካከል ጉልህ የሆነ ግጭት ነበር።በኢራቅ ወረራ ተጀምሮ ለስምንት አመታት የቀጠለ ሲሆን የተባበሩት መንግስታት የፀጥታው ምክር ቤት ውሳኔ 598 በሁለቱም ወገኖች ተቀባይነት በማግኘቱ አብቅቷል።በሳዳም ሁሴን የሚመራው ኢራቅ ኢራንን የወረረችው በዋነኛነት አያቶላህ ሩሆላህ ኩሜኒን የኢራንን አብዮታዊ አስተሳሰብ ወደ ኢራቅ እንዳትልክ ነው።ኢራን ብዙሃኑን የኢራቅ ሺዓ በሱኒ የበላይነት በሚመራውና ዓለማዊው ባአቲስት መንግስት ላይ ለማነሳሳት ስላላት ኢራቃዊ ስጋትም ነበር።ኢራቅ እራሷን በፋርስ ባህረ ሰላጤ ውስጥ የበላይ ኃይሏን ለማድረግ ያለመ ሲሆን ይህ ግብ የኢራን እስላማዊ አብዮት ከዩናይትድ ስቴትስ እና ከእስራኤል ጋር የነበራትን ጠንካራ ግንኙነት ካዳከመ በኋላ የበለጠ ሊደረስበት የሚችል መስሎ ነበር።በኢራን አብዮት ፖለቲካዊ እና ማህበራዊ ውዥንብር ወቅት ሳዳም ሁሴን ውዥንብርን ለመጠቀም እድሉን አይተው ነበር።የኢራን ጦር በአንድ ወቅት ጠንካራ ሆኖ በአብዮቱ በእጅጉ ተዳክሟል።ሻህ ከስልጣን ሲወርድ እና ኢራን ከምዕራባውያን መንግስታት ጋር የነበራት ግንኙነት እየሻከረ ሲሄድ ሳዳም ኢራቅን በመካከለኛው ምስራቅ ውስጥ የበላይ ሃይል ለማድረግ አስቦ ነበር።የሳዳም ምኞቶች የኢራቅን መዳረሻ ወደ ፋርስ ባህረ ሰላጤ ማስፋት እና በሻህ መንግስት ጊዜ ከኢራን ጋር ቀደም ሲል የተከራከሩ ግዛቶችን ማስመለስን ያጠቃልላል።ቁልፍ ዒላማው ኩዜስታን ነበር፣ ብዙ የአረብ ህዝብ ያለበት እና የበለፀገ የዘይት ክምችት ያለበት አካባቢ።በተጨማሪም ኢራቅ በአቡ ሙሳ ደሴቶች እና በታላቋ እና ታናሽ ታንብስ ላይ ፍላጎት ነበራት፣ እነዚህ ስትራቴጂያዊ ጠቀሜታ ያላቸው እና የተባበሩት አረብ ኢሚሬትስ ወክለው በአንድ ወገን ይገባሉ።ጦርነቱ የተቀጣጠለው ለረጅም ጊዜ በቆዩ የግዛት ውዝግቦች፣ በተለይም በሻት አል-አረብ የውሃ መስመር ላይ ነው።ከ1979 ዓ.ም በኋላ ኢራቅ በኢራን ለሚኖሩ የአረብ ተገንጣዮች ድጋፍ ጨመረች እና በ1975 የአልጀርስ ስምምነት ለኢራን የሰጠችውን የሻት አል-አረብን ምስራቃዊ ባንክ እንደገና ለመቆጣጠር አላማ ነበረች።በወታደራዊ ችሎታቸው በመተማመን የኢራቅ ጦር በሶስት ቀናት ውስጥ ቴህራን ሊደርስ ይችላል በማለት ሳዳም በኢራን ላይ ሰፊ ጥቃት ለመሰንዘር አቅዷል።እ.ኤ.አ ሴፕቴምበር 22 ቀን 1980 ይህ እቅድ የተቀሰቀሰው የኢራቅ ጦር ኢራንን በወረረበት ጊዜ የኩዜስታን አካባቢን በማነጣጠር ነበር።ይህ ወረራ የኢራን-ኢራቅ ጦርነት መጀመሩን የሚያሳይ ሲሆን አብዮታዊውን የኢራን መንግስትም ከጠባቂነት ነጥቆታል።ከኢራቃዊያን የድህረ-አብዮት ትርምስ ኢራቃዊያን ፈጣን ድል ከሚጠበቀው በተቃራኒ የኢራቅ ወታደራዊ ግስጋሴ በታህሳስ 1980 ቆሟል። የኢራን ጥቃቶች።እ.ኤ.አ. በ 1988 አጋማሽ ላይ ኢራቅ ከፍተኛ የመልሶ ማጥቃት ዘመቻዎችን በመክፈት ውዝግብ አስከተለ።ጦርነቱ በኢራቅ ኩርዶች ላይ በተደረገው የአንፋል ዘመቻ በሲቪሎች ላይ ጉዳት ሳይደርስ ወደ 500,000 የሚጠጉ ሞትን በማስከተል ከፍተኛ ስቃይ አስከትሏል።ያለምንም ማካካሻ ወይም የድንበር ለውጥ አብቅቷል፣ ሁለቱም ሀገራት ከ1 ትሪሊዮን ዶላር በላይ የገንዘብ ኪሳራ አድርሰዋል።[112] ሁለቱም ወገኖች ተኪ ኃይሎችን ይጠቀሙ ነበር፡ ኢራቅ በኢራን ተቃዋሚ ብሔራዊ ምክር ቤት እና በተለያዩ የአረብ ሚሊሻዎች ትደገፍ ነበር፣ ኢራን ግን ከኢራቅ የኩርድ ቡድኖች ጋር ተባብራለች።አለም አቀፍ ድጋፍ የተለያዩ ሲሆን ኢራቅ ከምዕራባውያን እና ከሶቪየት ህብረት ሀገራት እና ከአብዛኞቹ የአረብ ሀገራት እርዳታ ስትቀበል ኢራን ግን በይበልጥ የተገለለችው በሶሪያ፣ ሊቢያ፣ቻይና ፣ ሰሜን ኮሪያ፣ እስራኤል፣ ፓኪስታን እና ደቡብ የመን ድጋፍ ታገኝ ነበር።የጦርነቱ ስልቶች ከአንደኛው የዓለም ጦርነት ጋር ይመሳሰላሉ፣ ከእነዚህም መካከል ጥሻ ጦርነትን፣ ኢራቅ የኬሚካል ጦር መሳሪያን መጠቀም እና በሰላማዊ ሰዎች ላይ ሆን ተብሎ የሚሰነዘረ ጥቃት።የጦርነቱ ጉልህ ገጽታ የኢራን መንግስት ሰማዕትነትን በማስተዋወቅ የሰው ሞገድ ጥቃቶችን በስፋት እንዲጠቀም በማድረግ በግጭቱ ተለዋዋጭነት ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድሯል።[113]
ኢራን በአክባር ራፍሳንጃኒ ስር
ራፍሳንጃኒ አዲስ ከተመረጡት ጠቅላይ መሪ አሊ ካሜኒ ጋር፣ 1989 ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1989 Jan 1 - 1997

ኢራን በአክባር ራፍሳንጃኒ ስር

Iran
እ.ኤ.አ. ኦገስት 16 ቀን 1989 የጀመረው የአክባር ሃሺሚ ራፍሳንጃኒ የፕሬዚዳንትነት ጊዜ በኢኮኖሚ ነፃነት ላይ ያተኮረ እና ወደ ፕራይቬታይዜሽን በመገፋፋት ላይ ያተኮረ ሲሆን ይህም ቀደም ሲል በኢራን እስላማዊ ሪፐብሊክ ይኖሩ ከነበሩት መንግስታት በመንግስት ቁጥጥር ስር ከነበረው አካሄድ ጋር በማነፃፀር ነበር።"በኢኮኖሚያዊ ሊበራል፣ በፖለቲካዊ ፈላጭ ቆራጭ እና በፍልስፍና ባህላዊ" ተብሎ የተገለፀው የራፍሳንጃኒ አስተዳደር በመጅልስ (የኢራን ፓርላማ) ውስጥ ካሉ አክራሪ አካላት ተቃውሞ ገጥሞታል።[114]በስልጣን ዘመናቸው ራፍሳንጃኒ የኢራን-ኢራቅ ጦርነትን ተከትሎ ለኢራን ከጦርነቱ በኋላ ባደረገችው መልሶ ግንባታ ውስጥ ትልቅ ሚና ነበረው።[115] የእሱ አስተዳደር እጅግ በጣም ወግ አጥባቂዎችን ኃይል ለመግታት ሞክሯል፣ ነገር ግን የኢራን አብዮታዊ ጥበቃዎች በካሜኔ መሪነት የበለጠ ኃይል በማግኘታቸው እነዚህ ጥረቶች በአብዛኛው አልተሳኩም።ራፍሳንጃኒ ከሁለቱም የወግ አጥባቂ [116] እና የለውጥ አራማጆች አንጃዎች የሙስና ውንጀላ ገጥሟቸዋል [117] እና የፕሬዚዳንቱ ፕሬዝዳንት በተቃዋሚዎች ላይ በከባድ ጥቃቶች ይታወቃሉ።[118]ከጦርነቱ በኋላ የራፍሳንጃኒ መንግሥት ትኩረት ያደረገው በብሔራዊ ልማት ላይ ነበር።የኢራን ኢስላሚክ ሪፐብሊክ የመጀመሪያ የእድገት እቅድ በእርሳቸው አስተዳደር የተረቀቀ ሲሆን ይህም የኢራን መከላከያን፣ መሠረተ ልማትን፣ ባህልን እና ኢኮኖሚን ​​ማዘመን ነው።እቅዱ መሰረታዊ ፍላጎቶችን ለማሟላት፣ የፍጆታ ዘይቤዎችን ለማሻሻል እና የአስተዳደር እና የፍትህ አስተዳደርን ለማሻሻል ጥረት አድርጓል።የራፍሳንጃኒ መንግስት ለኢንዱስትሪ እና ለትራንስፖርት መሠረተ ልማት ግንባታ ቅድሚያ በመስጠት ተጠቃሽ ነው።በአገር ውስጥ፣ ራፍሳንጃኒ በነዳጅ ገቢ የታገዘ የመንግሥት ካዝና የኢኮኖሚ ነፃነትን በመከተል የነፃ ገበያ ኢኮኖሚን ​​አሸነፈ።በአለም ባንክ አነሳሽነት የመዋቅር ማስተካከያ ፖሊሲዎችን በመደገፍ ኢራንን ከአለም ኢኮኖሚ ጋር የማዋሃድ አላማ ነበረው።ይህ አካሄድ ተተኪው መሀሙድ አህመዲነጃድ ኢኮኖሚያዊ መልሶ ማከፋፈሉን እና በምዕራቡ ዓለም ጣልቃ ገብነት ላይ ጠንካራ አቋም ከያዙት ፖሊሲዎች ጋር በማነፃፀር ዘመናዊ ኢንዱስትሪን መሰረት ያደረገ ኢኮኖሚን ​​ይፈልጋል።ራፍሳንጃኒ በዩኒቨርሲቲዎች እና በኢንዱስትሪዎች መካከል ትብብርን አበረታቷል, በፍጥነት ከሚለዋወጠው የአለም ገጽታ ጋር መላመድ አስፈላጊ መሆኑን አጽንኦት ሰጥቷል.እንደ ኢስላሚክ አዛድ ዩኒቨርሲቲ ያሉ ፕሮጀክቶችን ጀምሯል, ይህም ለትምህርት እና ለልማት ያለውን ቁርጠኝነት ያሳያል.[119]የራፍሳንጃኒ የስልጣን ዘመን በኢራን የፍትህ ስርዓት የተለያዩ ቡድኖችን ሲገድል ታይቷል ይህም የፖለቲካ ተቃዋሚዎች፣ ኮሚኒስቶች፣ ኩርዶች፣ ባሃኢዎች እና አንዳንድ የእስልምና ሃይማኖት አባቶችን ጨምሮ።በተለይ በኢራን ህዝባዊ ሞጃሂዲን ድርጅት ላይ ጠንካራ አቋም በመያዝ ከእስልምና ህግጋት ጋር በተጣጣመ መልኩ ጠንከር ያለ ቅጣት እንዲጣል አድርጓል።[120] ራፍሳንጃኒ ከከሚኒ ሞት በኋላ የመንግስት መረጋጋትን ለማረጋገጥ ከካሜኔ ጋር በቅርበት ሰርቷል።በውጪ ጉዳይ ራፍሳንጃኒ ከአረብ ሀገራት ጋር ያለውን ግንኙነት ለማስተካከል እና ከመካከለኛው እስያ እና ከካውካሰስ ሀገራት ጋር ያለውን ግንኙነት ለማስፋት ሰርቷል።ነገር ግን፣ ከምእራባውያን አገሮች፣ በተለይም ከዩኤስ ጋር ያለው ግንኙነት አሁንም አልሻከረም።የራፍሳንጃኒ መንግስት በፋርስ ባህረ ሰላጤ ጦርነት ወቅት ሰብአዊ ርዳታ ሰጥቷል እና በመካከለኛው ምስራቅ ለሚደረገው የሰላም ተነሳሽነት ድጋፍ ሰጥቷል።የኢራንን የኒውክሌር መርሃ ግብር በመደገፍም የኢራን የኒውክሌር ቴክኖሎጂ አጠቃቀም ሰላማዊ መሆኑን በማረጋገጥ ከፍተኛ ሚና ተጫውቷል።[121]
ኢራን በመሐመድ ካታሚ ስር
የካታሚ ንግግር በአለም ኢኮኖሚክ ፎረም አመታዊ ስብሰባ ዳቮስ 2004 ©World Economic Forum
1997 Jan 1 - 2005

ኢራን በመሐመድ ካታሚ ስር

Iran
እ.ኤ.አ. በ1997-2005 የመሐመድ ካታሚ ሁለት የፕሬዚዳንትነት ዘመን ስምንት ዓመታት አንዳንድ ጊዜ የኢራን የተሃድሶ ዘመን ይባላሉ።[122] የመሐመድ ካታሚ ፕሬዝዳንት እ.ኤ.አ. ከግንቦት 23 ቀን 1997 ጀምሮ በኢራን የፖለቲካ ምህዳር ላይ ጉልህ ለውጥ አሳይቷል፣ ይህም ማሻሻያ እና ዘመናዊነት ላይ አፅንዖት ሰጥቷል።ወደ 80% የሚጠጋ ከፍተኛ ድምጽ በተገኘበት ወቅት ምርጫውን በሚያስደንቅ 70% ድምጽ በማሸነፍ፣የካታሚ ድል በባህላዊ ግራ ዘመዶች፣የኢኮኖሚ ክፍትነትን የሚደግፉ የንግድ መሪዎች እና ወጣት መራጮችን ጨምሮ ሰፊ ድጋፍ በማግኘቱ የሚታወቅ ነበር።[123]የካታሚ ምርጫ በኢራን ማህበረሰብ ውስጥ በተለይም ከኢራን- ኢራቅ ጦርነት እና ከድህረ-ግጭት የመልሶ ግንባታ ጊዜ በኋላ የለውጥ ፍላጎትን አሳይቷል።የፕሬዚዳንቱ ፕሬዝዳንትነት ብዙውን ጊዜ ከ"ከሆርዳድ እንቅስቃሴ 2" ጋር የተቆራኘው በህግ የበላይነት፣ በዲሞክራሲ እና በፖለቲካ ተሳትፎ ላይ ያተኮረ ነበር።መጀመሪያ ላይ፣ አዲሱ ዘመን ጉልህ የሆነ የነጻነት ታይቷል።በኢራን የሚታተሙ ዕለታዊ ጋዜጦች ቁጥር ከአምስት ወደ ሃያ ስድስት አድጓል።ጆርናል እና መጽሃፍ ህትመት እንዲሁ ከፍ ብሏል።የኢራን የፊልም ኢንደስትሪ በካታሚ አገዛዝ ጨምሯል እና የኢራን ፊልሞች በካነስ እና በቬኒስ ሽልማቶችን አግኝተዋል።[124] ይሁን እንጂ የተሃድሶ አጀንዳው ከኢራን ወግ አጥባቂ አካላት በተለይም እንደ ጠባቂ ካውንስል ባሉ ኃያላን ቦታዎች ላይ በተደጋጋሚ ይጋጭ ነበር።እነዚህ ግጭቶች ብዙ ጊዜ በካታሚ በፖለቲካዊ ጦርነቶች ሽንፈትን ያስከትላሉ፣ ይህም በደጋፊዎቹ ዘንድ ተስፋ እንዲቆርጥ አድርጓል።በ 1999 አዳዲስ ኩርባዎች በፕሬስ ላይ ተጭነዋል.ፍርድ ቤቶች ከ60 በላይ ጋዜጦችን አግደዋል።[124] የፕሬዚዳንት ካታሚ ጠቃሚ አጋሮች የታሰሩት፣ የተከሰሱት እና የታሰሩት የውጭ ታዛቢዎች “ተጭበረበረ” ብለው በቆጠሩት [125] ወይም በርዕዮተ ዓለም ምክንያቶች ነው።የካታሚ አስተዳደር በህገ መንግስቱ ለታላቋ መሪ ተገዥ ነበር፣ ይህም በቁልፍ የመንግስት ተቋማት ላይ ያለውን ስልጣን በመገደብ ነበር።የእሱ ታዋቂው የሕግ አውጭ ሙከራ፣ “መንትዮቹ ሂሳቦች” ዓላማው የምርጫ ሕጎችን ለማሻሻል እና የፕሬዚዳንታዊ ሥልጣንን ግልጽ ለማድረግ ነበር።እነዚህ ሂሳቦች በፓርላማ ጸድቀዋል ነገር ግን በጠባቂ ካውንስል ውድቅ ተደርገዋል፣ይህም ካታሚ ማሻሻያዎችን በመተግበር ላይ ያጋጠሙትን ተግዳሮቶች ያመለክታል።የካታሚ ፕሬዝደንትነት በፕሬስ ነፃነት፣ በሲቪል ማህበረሰብ፣ በሴቶች መብት፣ በሃይማኖታዊ መቻቻል እና በፖለቲካዊ እድገት ላይ አፅንዖት ተሰጥቶ ነበር።ከአውሮፓ ህብረት ጋር በመገናኘት እና በርካታ የአውሮፓ ሀገራትን የጎበኙ የመጀመሪያው የኢራን ፕሬዝዳንት በመሆን የኢራንን ገፅታ በአለም አቀፍ ደረጃ ለማሻሻል ሞክሯል።የኤኮኖሚ ፖሊሲው የቀደሙት መንግስታት የኢንዱስትሪያላይዜሽን ጥረቶችን በመቀጠል ወደ ፕራይቬታይዜሽን በማምራት የኢራንን ኢኮኖሚ ከአለም አቀፍ ገበያ ጋር በማዋሃድ ላይ አድርጓል።እነዚህ ጥረቶች ቢኖሩም፣ ኢራን ሥራ አጥነትን እና ከድህነት ጋር የማያቋርጥ ትግልን ጨምሮ ትልቅ ፈተናዎች ነበሯት።በውጪ ፖሊሲ ውስጥ፣ ካታሚ በግጭት ላይ እርቅ ለመፍጠር ያለመ፣ “በስልጣኔዎች መካከል የሚደረግ ውይይት”ን በመደገፍ እና ከምዕራቡ ዓለም ጋር ያለውን ግንኙነት ለማስተካከል ጥረት አድርጓል።በ1990ዎቹ መገባደጃ ላይ በርካታ የአውሮፓ ህብረት ሀገራት ከኢራን ጋር ያላቸውን ኢኮኖሚያዊ ግንኙነት ማደስ የጀመሩ ሲሆን ንግድ እና ኢንቨስትመንትም ጨምሯል።እ.ኤ.አ. በ 1998 ብሪታንያ ከ 1979 አብዮት ጀምሮ ከኢራን ጋር ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነቷን እንደገና መሰረተች።ዩናይትድ ስቴትስ የነበራትን የኢኮኖሚ ማዕቀብ ብትፈታም ሀገሪቱ በአለም አቀፍ ሽብርተኝነት ውስጥ እንደምትሳተፍ እና የኒውክሌር ጦር መሳሪያ አቅምን እያዳበረች ነው በማለት የበለጠ መደበኛ ግንኙነቶችን መግታቷን ቀጥላለች።
ኢራን በማሕሙድ አህመዲነጃድ
አህመዲነጃድ ከአሊ ካሜኒ፣ አሊ ላሪጃኒ እና ሳዴቅ ላሪጃኒ ጋር በ2011 ዓ.ም. ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
2005 Jan 1 - 2013

ኢራን በማሕሙድ አህመዲነጃድ

Iran
በ2005 የኢራን ፕሬዝዳንት ሆነው የተመረጡት እና በ2009 በድጋሚ የተመረጡት ማህሙድ አህመዲነጃድ በወግ አጥባቂው ፖፕሊስት አቋማቸው ይታወቃሉ።ሙስናን ለመዋጋት፣ ለድሆች ጥብቅና ለመቆም እና የሀገር ደህንነትን ለማጠናከር ቃል ገብተዋል።እ.ኤ.አ. በ 2005 ምርጫ የቀድሞውን ፕሬዝዳንት ራፍሳንጃኒን በከፍተኛ ሁኔታ አሸንፈዋል ፣ ይህም በኢኮኖሚ ተስፋቸው እና ዝቅተኛ የለውጥ አራማጆች የመራጮች ተሳትፎ ምክንያት ነው።ይህ ድል በኢራን መንግስት ላይ ወግ አጥባቂ ቁጥጥርን አጠናክሯል።[126]የአህመዲነጃድ የፕሬዚዳንትነት ውዝግብ፣ የአሜሪካን ፖሊሲዎች ላይ ከፍተኛ ተቃውሞ እና ስለ እስራኤል የሰጠው አከራካሪ አስተያየቶችን ጨምሮ ውዝግቦች ታይተዋል።[127] እንደ ርካሽ ብድር እና ድጎማ መስጠትን የመሳሰሉ የኢኮኖሚ ፖሊሲዎቹ ለከፍተኛ ስራ አጥነት እና የዋጋ ንረት ተከሰዋል።[128] እ.ኤ.አ. በ 2009 ዳግም ምርጫው ከፍተኛ ውዝግብ ገጥሞታል ፣ ይህም ለኢራን መሪነት በሶስት አስርት ዓመታት ውስጥ ትልቁ የሀገር ውስጥ ፈተና ነው ተብሎ የተገለፀውን ትልቅ ተቃውሞ አስነስቷል።[129] ምንም እንኳን በድምፅ ብልሹ አሰራር እና በመካሄድ ላይ ያሉ ተቃውሞዎች ቢከሰሱም፣ ጠቅላይ መሪ አሊ ካሜኒ የአህመዲን ጀበልን ድል ደግፈዋል፣ [130] የውጭ ሀይሎች ግን ብጥብጥ በማነሳሳት ተወቅሰዋል።[131]በአህመዲነጃድ እና በካሜኔ መካከል የተፈጠረው አለመግባባት በአህመዲነጃድ አማካሪ እስፋንዲያር ራሂም ማሻኢ ዙሪያ ሲሆን በፖለቲካው ውስጥ ከፍተኛ የቀሳውስትን ተሳትፎ በመቃወም “የማያዛባ ጅረት” ይመራሉ ተብሎ ተከሷል።[132] የአህመዲነጃድ የውጭ ጉዳይ ፖሊሲ ከሶሪያ እና ከሂዝቦላህ ጋር ጠንካራ ግንኙነት ያለው እና ከኢራቅ እና ቬንዙዌላ ጋር አዲስ ግንኙነት ፈጠረ።ለጆርጅ ደብሊው ቡሽ የጻፈውን ደብዳቤ እና በኢራን ውስጥ ግብረ ሰዶማውያን አለመኖራቸውን አስመልክቶ ከአለም መሪዎች ጋር ያደረገው ቀጥተኛ ግንኙነት ከፍተኛ ትኩረትን አግኝቷል።በአህመዲነጃድ የኢራን የኒውክሌር መርሃ ግብር የኒውክሌር መስፋፋት ውልን አለማክበሩን አለም አቀፍ ምርመራ እና ውንጀላ አስከትሏል።ኢራን በሰላማዊ መንገድ ላይ አጥብቃ ብትጠይቅም፣ IAEA እና አለም አቀፉ ማህበረሰብ ስጋታቸውን ሲገልጹ ኢራን በ [2013] ጠንከር ያለ ፍተሻ ለማድረግ ተስማምታለች።[134]በኢኮኖሚ፣ የአህመዲነጃድ ፖሊሲዎች በመጀመሪያ የተደገፉት በነዳጅ ዘይት ገቢ ከፍተኛ ሲሆን፣ እ.ኤ.አ. በ2008 የፊናንስ ቀውስ ቀንሷል።[128] እ.ኤ.አ. በ 2006 የኢራናውያን ኢኮኖሚስቶች ኢኮኖሚያዊ ጣልቃ ገብነቱን ተቹ ፣ እና በ 2007 የኢራን አስተዳደር እና ፕላኒንግ ድርጅትን ለመበተን መወሰኑ ብዙ ፖፕሊስት ፖሊሲዎችን ለመተግበር እንደተወሰደ ታይቷል ።በአህመዲነጃድ የሰብአዊ መብት አያያዝ እየተባባሰ መምጣቱ፣ በዜጎች ላይ የሚፈጸመው ግድያ እና የሰብአዊ መብት ረገጣ፣ የአለባበስ ደንቦችን እና የውሻ ባለቤትነትን የሚገድቡ መሆናቸው ተዘግቧል።[135] እንደ ከአንድ በላይ ማግባትን ማስተዋወቅ እና ማህሪያን ግብር መክፈልን የመሳሰሉ አወዛጋቢ ሀሳቦች ተግባራዊ ሊሆኑ አልቻሉም።[136] እ.ኤ.አ. በ 2009 በተካሄደው የምርጫ ህዝባዊ ተቃውሞ ብዙ እስራት እና ሞት አስከትሏል ነገር ግን በሴፕቴምበር 2009 የተደረገ የሕዝብ አስተያየት በኢራናውያን መካከል ባለው ገዥ አካል ከፍተኛ እርካታ እንዳላቸው ጠቁሟል።[137]
ኢራን በሃሰን ሩሃኒ ስር
ሩሃኒ በድል ንግግራቸው ሰኔ 15 ቀን 2013 ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
2013 Jan 1 - 2021

ኢራን በሃሰን ሩሃኒ ስር

Iran
እ.ኤ.አ. በ2013 የኢራን ፕሬዝዳንት ሆነው የተመረጡት እና በ2017 በድጋሚ የተመረጡት ሀሰን ሩሃኒ ትኩረታቸው የኢራንን አለም አቀፍ ግንኙነት በማስተካከል ላይ ነበር።ለበለጠ ግልጽነት እና አለም አቀፋዊ እምነትን አላማ አድርጓል፣ [138] በተለይ የኢራንን የኒውክሌር መርሃ ግብር በተመለከተ።እንደ አብዮታዊ ጠባቂዎች ካሉ ወግ አጥባቂ አንጃዎች ትችት ቢሰነዘርባቸውም ሩሃኒ የውይይት እና የተሳትፎ ፖሊሲዎችን ተከትሏል።ከኒውክሌር በኋላ ከፍተኛ ተቀባይነት ያለው ደረጃ የተሰጠው የሮሃኒ ህዝባዊ ገጽታ ይለያያል፣ ነገር ግን በኢኮኖሚ በሚጠበቀው መሰረት ድጋፍን ለማስጠበቅ ተግዳሮቶች አሉት።የሮሃኒ የኢኮኖሚ ፖሊሲ የረጅም ጊዜ ልማትን ማዕከል ያደረገ፣ የህዝብን የመግዛት አቅም በማሳደግ፣ የዋጋ ንረትን በመቆጣጠር እና ስራ አጥነትን በመቀነስ ላይ ያተኮረ ነበር።[139] የኢራን አስተዳደር እና ፕላኒንግ ድርጅትን እንደገና ለማፍለቅ እና የዋጋ ግሽበትን እና የገንዘብ ልውውጥን ለመቆጣጠር አቅዷል።በባህልና በሚዲያ ረገድ ሩሃኒ የኢንተርኔት ሳንሱርን ሙሉ በሙሉ መቆጣጠር ባለመቻሉ ትችት ገጥሟቸዋል።በግል ሕይወት ውስጥ የበለጠ ነፃነት እና መረጃ የማግኘት መብት እንዲሰፍን ተከራክሯል።[140] ሩሃኒ የሴቶችን መብት በመደገፍ ሴቶችን እና አናሳዎችን ወደ ከፍተኛ የኃላፊነት ቦታዎች በመሾም የሴቶች ሚኒስቴር መስሪያ ቤት ለመፍጠር ጥርጣሬ አድሮባቸው ነበር።[141]በሩሃኒ ስር ያሉ የሰብአዊ መብቶች አጨቃጫቂ ጉዳዮች ነበሩ፣ ከፍተኛ ቁጥር ያለው ግድያ እና የስርአት ጉዳዮችን ለመፍታት መሻሻል ውስን ነው።ሆኖም፣ የፖለቲካ እስረኞችን መፍታት እና የተለያዩ አምባሳደሮችን መሾም ያሉ ተምሳሌታዊ ምልክቶችን አድርጓል።[142]በውጭ ፖሊሲው የሮሃኒ የስልጣን ዘመን ከጎረቤት ሀገራት ጋር ያለውን ግንኙነት ለመጠገን እና [በኒውክሌር] ድርድር ላይ ለመሳተፍ በሚደረገው ጥረት ተለይቶ ይታወቃል።የእሱ አስተዳደር ከዩናይትድ ኪንግደም ጋር ያለውን ግንኙነት ለማሻሻል ሠርቷል [144] እና ከዩናይትድ ስቴትስ ጋር ውስብስብ ግንኙነቶችን በጥንቃቄ መርቷል.ሩሃኒ ኢራን በሶሪያ ለበሽር አል አሳድ የምታደርገውን ድጋፍ በመቀጠል በክልላዊ እንቅስቃሴ በተለይም ከኢራቅ ፣ ሳዑዲ አረቢያ እና እስራኤል ጋር ተሰማርተዋል።[145]
ኢራን በኢብራሂም ራይሲ ስር
ራይሲ በቴህራን ሻሂድ ሺሩዲ ስታዲየም በተካሄደው ፕሬዚዳንታዊ የምርጫ ቅስቀሳ ላይ ንግግር አድርገዋል ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
2021 Jan 1

ኢራን በኢብራሂም ራይሲ ስር

Iran
ኢብራሂም ራይሲ ማዕቀቡን በመፍታት እና ኢኮኖሚን ​​ከውጭ ተጽእኖ ነፃ ማድረግ ላይ በማተኮር በነሀሴ 3 2021 የኢራን ፕሬዝዳንት ሆነ።እ.ኤ.አ. ነሐሴ 5 ቀን በኢራን እስላማዊ የምክክር ጉባኤ ፊት በይፋ ቃለ መሃላ ፈፅመዋል፣ ኢራን መካከለኛውን ምስራቅ በማረጋጋት ፣ የውጭ ጫናዎችን በመቋቋም እና የኢራንን የኒውክሌር መርሃ ግብር ሰላማዊ ተፈጥሮ በማረጋገጥ ላይ ያለውን ሚና አፅንዖት ሰጥተዋል።የራይሲ የቆይታ ጊዜ በኮቪድ-19 የክትባት ማስመጣት መጨመሩን እና በተባበሩት መንግስታት ድርጅት ጠቅላላ ጉባኤ ላይ ቀደም ሲል የተቀዳ ንግግር ኢራን የኒውክሌር ንግግሮችን ለመቀጠል ፈቃደኛ መሆኗን አፅንዖት ሰጥቷል።ነገር ግን የማህሳ አሚኒ ሞት እና የሰብአዊ መብት ረገጣ ውንጀላ ተከትሎ በተነሳው ተቃውሞ የፕሬዝዳንትነታቸው ፈተናዎች ገጥሟቸዋል።በውጪ ፖሊሲው ራይሲ ከታሊባን በኋላ ያለውን ሁሉን አቀፍ የአፍጋኒስታን መንግስት እንደሚደግፉ እና እስራኤልን "ውሸት አገዛዝ" በማለት ተችተዋል።በራኢ ዘመን ኢራን በJCPOA ላይ ድርድር ቀጥላለች፣ ምንም እንኳን መሻሻል ቢቆምም።ራይሲ ለጾታ መለያየት፣ ዩኒቨርሲቲዎችን እስልምና ማድረግ እና የምዕራባውያን ባህል ሳንሱርን የሚደግፍ ጠንካራ ሰው ተደርጎ ይቆጠራል።የኢኮኖሚ ማዕቀብ ለኢራን በራስ መተማመኛ እድል አድርጎ ይመለከተዋል እና ከንግድ ችርቻሮ ይልቅ የግብርና ልማትን ይደግፋል።ራይሲ የባህል ልማት፣ የሴቶች መብት እና የምሁራን ሚና በህብረተሰብ ውስጥ አፅንዖት ሰጥቷል።የእሱ የኢኮኖሚ እና የባህል ፖሊሲዎች በብሔራዊ ራስን መቻል እና ባህላዊ እሴቶች ላይ ያተኮሩ ናቸው.

Appendices



APPENDIX 1

Iran's Geographic Challenge


Play button




APPENDIX 2

Why Iran's Geography Sucks


Play button




APPENDIX 3

Geopolitics of Iran


Play button




APPENDIX 4

The Middle East's cold war, explained


Play button




APPENDIX 5

The Jiroft Civilization of Ancient Iran


Play button




APPENDIX 6

History of Islamic Iran explained in 10 minutes


Play button




APPENDIX 7

Decadence and Downfall In Iran


Play button

Characters



Seleucus I Nicator

Seleucus I Nicator

Founder of the Seleucid Empire

Tughril Beg

Tughril Beg

Sultan of the Seljuk Empire

Nader Shah

Nader Shah

Founder of the Afsharid dynasty of Iran

Mohammad Mosaddegh

Mohammad Mosaddegh

35th Prime Minister of Iran

Sattar Khan

Sattar Khan

Pivotal figure in the Iranian Constitutional Revolution

Al-Khwarizmi

Al-Khwarizmi

Persian Mathematician

Maryam Mirzakhani

Maryam Mirzakhani

Iranian Mathematician

Al-Biruni

Al-Biruni

Persian polymath

Ardashir I

Ardashir I

Founder of the Persian Sasanian Empire

Shirin Ebadi

Shirin Ebadi

Iranian Nobel laureate

Hafez

Hafez

Persian lyric poet

Rumi

Rumi

13th-century Persian poet

Avicenna

Avicenna

Arab philosopher

Ferdowsi

Ferdowsi

Persian Poet

Cyrus the Great

Cyrus the Great

Founder of the Achaemenid Persian Empire

Reza Shah

Reza Shah

First Shah of the House of Pahlavi

Darius the Great

Darius the Great

King of the Achaemenid Empire

Simin Daneshvar

Simin Daneshvar

Iranian novelist

Arsaces I of Parthia

Arsaces I of Parthia

First king of Parthia

Agha Mohammad Khan Qajar

Agha Mohammad Khan Qajar

Founder of the Qajar dynasty of Iran

Abbas the Great

Abbas the Great

Fifth shah of Safavid Iran

Shah Abbas I

Shah Abbas I

Fifth shah of Safavid Iran

Omar Khayyam

Omar Khayyam

Persian Mathematician and Poet

Khosrow I

Khosrow I

Sasanian King

Ruhollah Khomeini

Ruhollah Khomeini

Iranian Islamic revolutionary

Footnotes



  1. Freeman, Leslie G., ed. (1978). Views of the Past: Essays in Old World Prehistory and Paleanthropology. Mouton de Gruyter. p. 15. ISBN 978-3111769974.
  2. Trinkaus, E & Biglari, F. (2006). "Middle Paleolithic Human Remains from Bisitun Cave, Iran". Paléorient. 32 (2): 105–111. doi:10.3406/paleo.2006.5192.
  3. "First Neanderthal Human Tooth Discovered in Iran". 21 October 2018.
  4. Potts, D. T. (1999). The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge University Press. ISBN 0-521-56358-5.
  5. Algaze, Guillermo. 2005. The Uruk World System: The Dynamics of Expansion of Early Mesopotamian Civilization.
  6. Xinhua, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Aug 2007 Archived 23 November 2016 at the Wayback Machine, retrieved 1 October 2007.
  7. Kushnareva, K. Kh. (1997). The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the Eighth to the Second Millennium B.C. UPenn Museum of Archaeology. ISBN 978-0-924171-50-5. Archived from the original on 13 September 2020. Retrieved 8 May 2016., p. 44.
  8. Diakonoff, I., M., "Media", Cambridge History of Iran, II, Cambridge, 1985, p.43 [within the pp.36–148]. This paper is cited in the Journal of Eurasian Studies on page 51.
  9. Beckwith, Christopher I. (16 March 2009). Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present. Princeton University Press. ISBN 978-0691135892. Retrieved 29 May 2015, pp. 58–77.
  10. Harmatta, János (1992). "The Emergence of the Indo-Iranians: The Indo-Iranian Languages" (PDF). In Dani, A. H.; Masson, V. M. (eds.). History of Civilizations of Central Asia: The Dawn of Civilization: Earliest Times to 700 B. C. UNESCO. pp. 346–370. ISBN 978-92-3-102719-2. Retrieved 29 May 2015, p. 348.
  11. Lackenbacher, Sylvie. "Elam". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 18 November 2020. Retrieved 23 June 2008.
  12. Bahman Firuzmandi "Mad, Hakhamanishi, Ashkani, Sasani" pp. 20.
  13. "Iran, 1000 BC–1 AD". The Timeline of Art History. The Metropolitan Museum of Art. October 2000. Archived from the original on 25 January 2021. Retrieved 9 August 2008.
  14. Medvedskaya, I.N. (January 2002). "The Rise and Fall of Media". International Journal of Kurdish Studies. BNET. Archived from the original on 28 March 2008. Retrieved 10 August 2008.
  15. Sicker, Martin (2000). The pre-Islamic Middle East. Greenwood Publishing Group. pp. 68/69. ISBN 978-0-275-96890-8.
  16. Urartu – Lost Kingdom of Van Archived 2015-07-02 at the Wayback Machine.
  17. Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (December 2006). "East-West Orientation of Historical Empires". Journal of World-Systems Research. 12 (2): 223. ISSN 1076-156X. Retrieved 12 September 2016.
  18. Sacks, David; Murray, Oswyn; Brody, Lisa (2005). Encyclopedia of the Ancient Greek World. Infobase Publishing. p. 256. ISBN 978-0-8160-5722-1.
  19. Benevolent Persian Empire Archived 2005-09-07 at the Wayback Machine.
  20. Roisman, Joseph; Worthington, Ian (2011). A Companion to Ancient Macedonia. John Wiley and Sons. ISBN 978-1-44-435163-7, p. 345.
  21. Roisman & Worthington 2011, pp. 135–138, 342–345.
  22. Schmitt, Rüdiger (21 July 2011). "Achaemenid Dynasty". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 29 April 2011. Retrieved 4 March 2019.
  23. Waters, Kenneth H. (1974), "The Reign of Trajan, part VII: Trajanic Wars and Frontiers. The Danube and the East", in Temporini, Hildegard (ed.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Principat. II.2, Berlin: Walter de Gruyter, pp. 415–427, p. 424.
  24. Brosius, Maria (2006), The Persians: An Introduction, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-32089-4, p. 84
  25. Bickerman, Elias J. (1983). "The Seleucid Period". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 3–20. ISBN 0-521-20092-X., p. 6.
  26. Ball, Warwick (2016), Rome in the East: Transformation of an Empire, 2nd Edition, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-72078-6, p. 155.
  27. Norman A. Stillman The Jews of Arab Lands pp 22 Jewish Publication Society, 1979 ISBN 0827611552.
  28. Garthwaite, Gene R., The Persians, p. 2.
  29. "ARAB ii. Arab conquest of Iran". iranicaonline.org. Archived from the original on 26 September 2017. Retrieved 18 January 2012.
  30. The Muslim Conquest of Persia By A.I. Akram. Ch: 1 ISBN 978-0-19-597713-4.
  31. Mohammad Mohammadi Malayeri, Tarikh-i Farhang-i Iran (Iran's Cultural History). 4 volumes. Tehran. 1982.
  32. Hawting G., The First Dynasty of Islam. The Umayyad Caliphate AD 661–750, (London) 1986, pp. 63–64.
  33. Cambridge History of Iran, by Richard Nelson Frye, Abdolhosein Zarrinkoub, et al. Section on The Arab Conquest of Iran and. Vol 4, 1975. London. p.46.
  34. "History of Iran: Islamic Conquest". Archived from the original on 5 October 2019. Retrieved 21 June 2007.
  35. Saïd Amir Arjomand, Abd Allah Ibn al-Muqaffa and the Abbasid Revolution. Iranian Studies, vol. 27, #1–4. London: Routledge, 1994. JSTOR i401381
  36. "The Islamic World to 1600". Applied History Research Group, University of Calgary. Archived from the original on 5 October 2008. Retrieved 26 August 2006.
  37. Bernard Lewis (1991), "The Political Language of Islam", University of Chicago Press, pp 482).
  38. May, Timothy (2012). The Mongol Conquests in World History. Reaktion Books, p. 185.
  39. J. A. Boyle, ed. (1968). "The Cambridge History of Iran". Journal of the Royal Asiatic Society. Cambridge University Press. V: The Saljuq and Mongol periods (1): Xiii, 762, 16. doi:10.1017/S0035869X0012965X. S2CID 161828080.
  40. Q&A with John Kelly on The Great Mortality on National Review Online Archived 2009-01-09 at the Wayback Machine.
  41. Chapin Metz, Helen (1989), "Invasions of the Mongols and Tamerlane", Iran: a country study, Library of Congress Country Studies, archived from the original on 17 September 2008.
  42. Ladinsky, Daniel James (1999). The Gift: Poems by the Great Sufi Master. Arkana. ISBN 978-0-14-019581-1. Archived from the original on 4 March 2021. Retrieved 11 August 2020.
  43. Brookshaw, Dominic Parviz (28 February 2019). Hafiz and His Contemporaries:Poetry, Performance and Patronage in Fourteenth Century Iran. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-78672-588-2. Archived from the original on 4 March 2021. Retrieved 11 August 2020.
  44. Mathee, Rudi (2008). "Safavid Dynasty". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 24 May 2019. Retrieved 2 June 2014.
  45. Savory, Roger M.; Karamustafa, Ahmet T. (2012) [1998], "Esmāʿīl I Ṣafawī", Encyclopædia Iranica, vol. VIII/6, pp. 628–636, archived from the original on 25 July 2019.
  46. Mitchell, Colin P. (2009), "Ṭahmāsp I", Encyclopædia Iranica, archived from the original on 17 May 2015, retrieved 12 May 2015.
  47. Mottahedeh, Roy, The Mantle of the Prophet : Religion and Politics in Iran, One World, Oxford, 1985, 2000, p.204.
  48. Lang, David Marshall (1957). The Last Years of the Georgian Monarchy, 1658–1832. Columbia University Press. p. 142. ISBN
  49. 978-0-231-93710-8.
  50. Hitchins, Keith (2012) [1998], "Erekle II", in Yarshater, Ehsan (ed.), Encyclopædia Iranica, vol. VIII/5, pp. 541–542, ISBN 978-0-7100-9090-4
  51. Axworthy,p.168.
  52. Amīn, ʻAbd al-Amīr Muḥammad (1 January 1967). British Interests in the Persian Gulf. Brill Archive. Archived from the original on 19 December 2019. Retrieved 10 August 2016.
  53. "Islam and Iran: A Historical Study of Mutual Services". Al islam. 13 March 2013. Archived from the original on 30 July 2013. Retrieved 9 July 2007.
  54. Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. Vol. 1. ABC-CLIO. ISBN 978-1-59884-336-1, p. 409.
  55. Axworthy, Michael (6 November 2008). Iran: Empire of the Mind: A History from Zoroaster to the Present Day. Penguin UK. ISBN 978-0-14-190341-5.
  56. Swietochowski, Tadeusz (1995). Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press. pp. 69, 133. ISBN 978-0-231-07068-3. Archived from the original on 13 July 2015. Retrieved 17 October 2020.
  57. "Caucasus Survey". Archived from the original on 15 April 2015. Retrieved 23 April 2015.
  58. Mansoori, Firooz (2008). "17". Studies in History, Language and Culture of Azerbaijan (in Persian). Tehran: Hazar-e Kerman. p. 245. ISBN 978-600-90271-1-8.
  59. Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran. Vol. 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20095-4, p. 336.
  60. "The Iranian Armed Forces in Politics, Revolution and War: Part One". Archived from the original on 3 March 2016. Retrieved 23 May 2014.
  61. Fisher, William Bayne;Avery, Peter; Gershevitch, Ilya; Hambly, Gavin; Melville, Charles. The Cambridge History of Iran Cambridge University Press, 1991. p. 339.
  62. Bournoutian, George A. (1980). The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Empire: 1826–1832. Nationalism and social change in Transcaucasia. Kennan Institute Occasional Paper Series. Art. 91. The Wilson Center, Kennan Institute for Advanced Russian Studies, pp. 11, 13–14.
  63. Bournoutian 1980, p. 13.
  64. Azizi, Mohammad-Hossein. "The historical backgrounds of the Ministry of Health foundation in Iran." Arch Iran Med 10.1 (2007): 119-23.
  65. Okazaki, Shoko (1 January 1986). "The Great Persian Famine of 1870–71". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 49 (1): 183–192. doi:10.1017/s0041977x00042609. JSTOR 617680. S2CID 155516933.
  66. Shambayati, Niloofar (2015) [1993]. "Coup D'Etat of 1299/1921". Encyclopædia Iranica. Vol. VI/4. pp. 351–354.
  67. Michael P. Zirinsky; "Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921–1926", International Journal of Middle East Studies 24 (1992), 639–663, Cambridge University Press.
  68. "Reza Shah Pahlevi". The Columbia Encyclopedia (Sixth ed.). 2007 [2001]. Archived from the original on 1 February 2009.
  69. Ervand, History of Modern Iran, (2008), p.91.
  70. The Origins of the Iranian Revolution by Roger Homan. International Affairs, Vol. 56, No. 4 (Autumn, 1980), pp. 673–677.JSTOR 2618173.
  71. Richard W. Cottam, Nationalism in Iran, University of Pittsburgh Press, ISBN o-8229-3396-7.
  72. Bakhash, Shaul, Reign of the Ayatollahs : Iran and the Islamic Revolution by Shaul, Bakhash, Basic Books, c1984, p.22.
  73. Iran Archived 4 March 2016 at the Wayback Machine: Recent History, The Education System.
  74. Abrahamian, Ervand, Iran Between Two Revolutions, 1982, p. 146.
  75. Ervand Abrahamian. Iran Between Two Revolutions. p. 51.
  76. Mackey, The Iranians, (1996) p. 179.
  77. Mackey, Sandra The Iranians: Persia, Islam and the Soul of a Nation, New York: Dutton, c1996. p.180.
  78. "A Brief History of Iranian Jews". Iran Online. Retrieved 17 January 2013.
  79. Mohammad Gholi Majd, Great Britain and Reza Shah, University Press of Florida, 2001, p. 169.
  80. "Historical Setting". Parstimes. Retrieved 17 January 2013.
  81. Reza Shah Pahlavi: Policies as Shah, Britannica Online Encyclopedia.
  82. Richard Stewart, Sunrise at Abadan: the British and Soviet invasion of Iran, 1941 (1988).
  83. Louise Fawcett, "Revisiting the Iranian Crisis of 1946: How Much More Do We Know?." Iranian Studies 47#3 (2014): 379–399.
  84. Olmo Gölz (2019). "The Dangerous Classes and the 1953 Coup in Iran: On the Decline of lutigari Masculinities". In Stephanie Cronin (ed.). Crime, Poverty and Survival in the Middle East and North Africa: The 'Dangerous Classes' since 1800. I.B. Tauris. pp. 177–190. doi:10.5040/9781838605902.ch-011. ISBN 978-1-78831-371-1. S2CID 213229339.
  85. Wilford, Hugh (2013). America's Great Game: The CIA's Secret Arabists and the Making of the Modern Middle East. Basic Books. ISBN 978-0-465-01965-6, p. 164.
  86. Wilber, Donald Newton (March 1954). Clandestine Service history: overthrow of Premier Mossadeq of Iran, November 1952-August 1953 (Report). Central Intelligence Agency. p. iii. OCLC 48164863. Archived from the original on 2 July 2009. Retrieved 6 June 2009.
  87. Axworthy, Michael. (2013). Revolutionary Iran: a history of the Islamic republic. Oxford: Oxford University Press. p. 48. ISBN 978-0-19-932227-5. OCLC 854910512.
  88. Boroujerdi, Mehrzad, ed. (2004). Mohammad Mosaddeq and the 1953 Coup in Iran. Syracuse University Press. JSTOR j.ctt1j5d815.
  89. "New U.S. Documents Confirm British Approached U.S. in Late 1952 About Ousting Mosaddeq". National Security Archive. 8 August 2017. Retrieved 1 September 2017.
  90. Gholam Reza Afkhami (12 January 2009). The Life and Times of the Shah. University of California Press. p. 161. ISBN 978-0-520-94216-5.
  91. Sylvan, David; Majeski, Stephen (2009). U.S. foreign policy in perspective: clients, enemies and empire. London. p. 121. doi:10.4324/9780203799451. ISBN 978-0-415-70134-1. OCLC 259970287.
  92. Wilford 2013, p. 166.
  93. "CIA admits 1953 Iranian coup it backed was undemocratic". The Guardian. 13 October 2023. Archived from the original on 14 October 2023. Retrieved 17 October 2023.
  94. "Islamic Revolution | History of Iran." Iran Chamber Society. Archived 29 June 2011 at the Wayback Machine.
  95. Gölz, Olmo (2017). "Khomeini's Face is in the Moon: Limitations of Sacredness and the Origins of Sovereignty", p. 229.
  96. Milani, Abbas (22 May 2012). The Shah. Macmillan. ISBN 978-0-230-34038-1. Archived from the original on 19 January 2023. Retrieved 12 November 2020.
  97. Abrahamian, Ervand (1982). Iran between two revolutions. Princeton University Press. ISBN 0-691-00790-X, p. 479.
  98. Mottahedeh, Roy. 2004. The Mantle of the Prophet: Religion and Politics in Iran. p. 375.
  99. "1979: Exiled Ayatollah Khomeini returns to Iran." BBC: On This Day. 2007. Archived 24 October 2014 at the Wayback Machine.
  100. Graham, Robert (1980). Iran, the Illusion of Power. St. Martin's Press. ISBN 0-312-43588-6, p. 228.
  101. "Islamic Republic | Iran." Britannica Student Encyclopedia. Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 16 March 2006.
  102. Sadjadpour, Karim (3 October 2019). "October 14th, 2019 | Vol. 194, No. 15 | International". TIME.com. Retrieved 20 March 2023.
  103. Kurzman, Charles (2004). The Unthinkable Revolution in Iran. Harvard University Press. ISBN 0-674-01328-X, p. 121.
  104. Özbudun, Ergun (2011). "Authoritarian Regimes". In Badie, Bertrand; Berg-Schlosser, Dirk; Morlino, Leonardo (eds.). International Encyclopedia of Political Science. SAGE Publications, Inc. p. 109. ISBN 978-1-4522-6649-7.
  105. R. Newell, Walter (2019). Tyrants: Power, Injustice and Terror. New York, USA: Cambridge University Press. pp. 215–221. ISBN 978-1-108-71391-7.
  106. Shawcross, William, The Shah's Last Ride (1988), p. 110.
  107. Fundamentalist Power, Martin Kramer.
  108. History Of US Sanctions Against Iran Archived 2017-10-10 at the Wayback Machine Middle East Economic Survey, 26-August-2002
  109. Bakhash, Shaul, The Reign of the Ayatollahs, p. 73.
  110. Schirazi, Asghar, The Constitution of Iran: politics and the state in the Islamic Republic, London; New York: I.B. Tauris, 1997, p.293-4.
  111. "Iranian Government Constitution, English Text". Archived from the original on 23 November 2010.
  112. Riedel, Bruce (2012). "Foreword". Becoming Enemies: U.S.-Iran Relations and the Iran-Iraq War, 1979-1988. Rowman & Littlefield Publishers. p. ix. ISBN 978-1-4422-0830-8.
  113. Gölz, "Martyrdom and Masculinity in Warring Iran. The Karbala Paradigm, the Heroic, and the Personal Dimensions of War." Archived 17 May 2019 at the Wayback Machine, Behemoth 12, no. 1 (2019): 35–51, 35.
  114. Brumberg, Daniel, Reinventing Khomeini: The Struggle for Reform in Iran, University of Chicago Press, 2001, p.153
  115. John Pike. "Hojjatoleslam Akbar Hashemi Rafsanjani". Globalsecurity.org. Retrieved 28 January 2011.
  116. "Is Khameini's Ominous Sermon a Turning Point for Iran?". Time. 19 June 2009. Archived from the original on 22 June 2009.
  117. Slackman, Michael (21 June 2009). "Former President at Center of Fight Within Political Elite". The New York Times.
  118. "The Legacy Of Iran's Powerful Cleric Akbar Hashemi Rafsanjani| Countercurrents". countercurrents.org. 19 January 2017.
  119. Rafsanjani to Ahmadinejad: We Will Not Back Down, ROOZ Archived 30 October 2007 at the Wayback Machine.
  120. Sciolino, Elaine (19 July 2009). "Iranian Critic Quotes Khomeini Principles". The New York Times.
  121. John Pike. "Rafsanjani reassures West Iran not after A-bomb". globalsecurity.org.
  122. Ebadi, Shirin, Iran Awakening: A Memoir of Revolution and Hope, by Shirin Ebadi with Azadeh Moaveni, Random House, 2006, p.180
  123. "1997 Presidential Election". PBS. 16 May 2013. Retrieved 20 May 2013.
  124. Abrahamian, History of Modern Iran, (2008), p.191.
  125. Abrahamian, History of Modern Iran, (2008), p.192.
  126. Abrahamian, History of Modern Iran, (2008), p.193
  127. "June 04, 2008. Iran President Ahmadinejad condemns Israel, U.S." Los Angeles Times. 4 June 2008. Archived from the original on October 6, 2008. Retrieved November 26, 2008.
  128. "Economic headache for Ahmadinejad". BBC News. 17 October 2008. Archived from the original on 2008-10-20. Retrieved 2008-11-26.
  129. Ramin Mostaghim (25 Jun 2009). "Iran's top leader digs in heels on election". Archived from the original on 28 June 2009. Retrieved 2 July 2009.
  130. Iran: Rafsanjani Poised to Outflank Supreme Leader Khamenei Archived 2011-09-26 at the Wayback Machine, eurasianet.org, June 21, 2009.
  131. "Timeline: 2009 Iran presidential elections". CNN. Archived from the original on 2016-04-28. Retrieved 2009-07-02.
  132. Saeed Kamali Dehghan (2011-05-05). "Ahmadinejad allies charged with sorcery". London: Guardian. Archived from the original on 2011-05-10. Retrieved 2011-06-18.
  133. "Iran’s Nuclear Program: Tehran’s Compliance with International Obligations" Archived 2017-05-07 at the Wayback Machine. Congressional Research Service, 4 April 2017.
  134. Greenwald, Glenn (2012-01-11). "More murder of Iranian scientists: still Terrorism?". Salon. Archived from the original on 2012-01-12. Retrieved 2012-01-11.
  135. Iran: Tehran Officials Begin Crackdown On Pet Dogs Archived 2011-05-28 at the Wayback Machine, RFE/RL, September 14, 2007.
  136. Tait, Robert (October 23, 2006). "Ahmadinejad urges Iranian baby boom to challenge west". The Guardian. London.
  137. Kull, Steven (23 November 2009). "Is Iran pre-revolutionary?". WorldPublicOpinion.org. opendemocracy.net.
  138. Solana, Javier (20 June 2013). "The Iranian Message". Project Syndicate. Retrieved 5 November 2013.
  139. "Improvement of people's livelihood". Rouhani[Persian Language]. Archived from the original on 13 July 2013. Retrieved 30 June 2013.
  140. "Supporting Internet Freedom: The Case of Iran" (PDF). Archived from the original (PDF) on 13 January 2015. Retrieved 5 December 2014.
  141. "Breaking Through the Iron Ceiling: Iran's New Government and the Hopes of the Iranian Women's Movements". AWID. 13 September 2013. Archived from the original on 3 October 2013. Retrieved 25 October 2013.
  142. Rana Rahimpour (18 September 2013). "Iran: Nasrin Sotoudeh 'among freed political prisoners'". BBC. Retrieved 25 October 2013.
  143. Malashenko, Alexey (27 June 2013). "How Much Can Iran's Foreign Policy Change After Rowhani's Victory?". Carnegie Endowment for International Peace. Archived from the original on 9 November 2013. Retrieved 7 November 2013.
  144. "Leaders of UK and Iran meet for first time since 1979 Islamic revolution". The Guardian. 24 September 2014. Retrieved 21 April 2015.
  145. "Iran's new president: Will he make a difference?". The Economist. 22 June 2013. Retrieved 3 November 2013.

References



  • Abrahamian, Ervand (2008). A History of Modern Iran. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-82139-1.
  • Brew, Gregory. Petroleum and Progress in Iran: Oil, Development, and the Cold War (Cambridge University Press, 2022) online review
  • Cambridge University Press (1968–1991). Cambridge History of Iran. (8 vols.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-45148-5.
  • Daniel, Elton L. (2000). The History of Iran. Westport, Connecticut: Greenwood. ISBN 0-313-36100-2.
  • Foltz, Richard (2015). Iran in World History. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-933549-7.
  • Rudi Matthee, Willem Floor. "The Monetary History of Iran: From the Safavids to the Qajars" I.B.Tauris, 25 April 2013
  • Del Guidice, Marguerite (August 2008). "Persia – Ancient soul of Iran". National Geographic Magazine.
  • Joseph Roisman, Ian Worthington. "A companion to Ancient Macedonia" pp 342–346, pp 135–138. (Achaemenid rule in the Balkans and Eastern Europe). John Wiley & Sons, 7 July 2011. ISBN 144435163X.
  • Olmstead, Albert T. E. (1948). The History of the Persian Empire: Achaemenid Period. Chicago: University of Chicago Press.
  • Van Gorde, A. Christian. Christianity in Persia and the Status of Non-Muslims in Iran (Lexington Books; 2010) 329 pages. Traces the role of Persians in Persia and later Iran since ancient times, with additional discussion of other non-Muslim groups.
  • Sabri Ateş. "Ottoman-Iranian Borderlands: Making a Boundary, 1843–1914" Cambridge University Press, 21 okt. 2013. ISBN 1107245087.
  • Askolʹd Igorevich Ivanchik, Vaxtang Ličʻeli. "Achaemenid Culture and Local Traditions in Anatolia, Southern Caucasus and Iran". BRILL, 2007.
  • Benjamin Walker, Persian Pageant: A Cultural History of Iran, Arya Press, Calcutta, 1950.
  • Nasr, Hossein (1972). Sufi Essays. Suny press. ISBN 978-0-87395-389-4.
  • Rezvani, Babak., "Ethno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan" Amsterdam University Press, 15 mrt. 2014.
  • Stephanie Cronin., "Iranian-Russian Encounters: Empires and Revolutions Since 1800" Routledge, 2013. ISBN 0415624339.
  • Chopra, R.M., article on "A Brief Review of Pre-Islamic Splendour of Iran", INDO-IRANICA, Vol.56 (1–4), 2003.
  • Vladimir Minorsky. "The Turks, Iran and the Caucasus in the Middle Ages" Variorum Reprints, 1978.