የአዘርባጃን ታሪክ

በአዘርባጃን ውስጥ ያለው የድንጋይ ዘመን በፓሊዮሊቲክ፣ ሜሶሊቲክ እና ኒዮሊቲክ ወቅቶች የተከፋፈለ ሲሆን ይህም የሰው ልጅ እድገትን እና የሺህ ዓመታትን የባህል ለውጦችን ያሳያል።እንደ ካራባክ ፣ ጋዛክ ፣ ሌሪክ ፣ ጎቡስታን እና ናክቺቫን ባሉ በተለያዩ ቦታዎች ያሉ ጉልህ የአርኪኦሎጂ ግኝቶች እነዚህን ዘመናት አብርተዋል ።ፓሊዮሊቲክ ጊዜእስከ 12ኛው ሺህ ዓመት ዓክልበ. ድረስ የቆየው ፓሊዮሊቲክ ወደ ታች፣ መካከለኛ እና የላይኛው ፓሊዮሊቲክ ደረጃዎች ተከፍሏል።የታችኛው ፓሊዮሊቲክ፡ በዚህ የመጀመሪያ ደረጃ፣ ታዋቂው የአዚካንትሮፕ የታችኛው መንጋጋ በአዚክ ዋሻ ውስጥ ተገኘ፣ ይህም ቀደምት የሰው ዘሮች መኖራቸውን ያሳያል።የጉሩቻይ ሸለቆ ጉልህ ስፍራ ነበር፣ ነዋሪዎቹ ከአካባቢው ከተፈጠሩ ድንጋዮች መሣሪያዎችን ሲፈጥሩ ከኦልዱቫይ ባህል ጋር ተመሳሳይነት ያለው የ‹ጉሩቻይ ባህል› ምልክት ነው።መካከለኛው ፓሊዮሊቲክ፡ የፍቅር ጓደኝነት ከ100,000 እስከ 35,000 ዓመታት በፊት፣ ይህ ጊዜ በሙስቴሪያን ባህል ተለይቶ የሚታወቅ ነው፣ ይህም በሹል ጫፍ መሣሪያዎቹ ይታወቃል።ቁልፍ የአርኪኦሎጂ ቦታዎች በካራባክ ውስጥ የሚገኙት ታግላር፣ አዞክ እና ዛር ዋሻዎች እንዲሁም የደምጂሊ እና የቃዝማ ዋሻዎች ሰፊ መሳሪያዎች እና የእንስሳት አጥንቶች የተገኙባቸው ናቸው።የላይኛው ፓሊዮሊቲክ፡ እስከ 12,000 ዓመታት ገደማ የዘለቀው ይህ ጊዜ ሰዎች በዋሻም ሆነ በውጭ ካምፖች ውስጥ ሲቀመጡ ተመልክቷል።አደን የበለጠ ልዩ ሆነ፣ እና ማህበራዊ ሚናዎች በወንዶች እና በሴቶች መካከል በግልፅ መለየት ጀመሩ።ሜሶሊቲክ ጊዜበ12,000 ዓክልበ. አካባቢ ከላይኛው ፓሊዮሊቲክ በመሸጋገር፣ በአዘርባጃን የሚገኘው የሜሶሊቲክ ዘመን፣ በተለይም በጎቡስታን እና ዳምጂሊ የተረጋገጠው፣ የማይክሮሊቲክ መሣሪያዎችን ያካተተ እና በአደን ላይ መደገፉን የቀጠለ ሲሆን የመጀመሪያዎቹ የእንስሳት እርባታ ምልክቶች አሉት።ዓሳ ማጥመድም ጠቃሚ ተግባር ሆነ።ኒዮሊቲክ ጊዜከክርስቶስ ልደት በፊት ከ7ኛው እስከ 6ኛው ሺህ ዓመት አካባቢ የጀመረው የኒዮሊቲክ ዘመን የግብርና መፈጠርን የሚያመለክት ሲሆን ይህም ለእርሻ ተስማሚ በሆኑ አካባቢዎች እንዲስፋፋ አድርጓል።ታዋቂ ቦታዎች በናክቺቫን ራስ ገዝ ሪፐብሊክ ውስጥ የሚገኘውን የጎይቴፔ አርኪኦሎጂካል ኮምፕሌክስን ያካትታሉ፣ እንደ ሴራሚክስ እና ኦሲዲያን ያሉ ቁሳቁሶች እያደገ የመጣ የባህል ውስብስብነት ይጠቁማሉ።Eneolithic (Chalcolithic) ጊዜከክርስቶስ ልደት በፊት ከ6ኛው እስከ 4ኛው ሺህ ዓመት አካባቢ፣ የኢንዮሊቲክ ዘመን በድንጋይ ዘመን እና በነሐስ ዘመን መካከል ያለውን ልዩነት አስተካክሏል።በክልሉ በመዳብ የበለፀጉ ተራሮች የመዳብ ማቀነባበሪያዎችን ቀደምት እድገትን አመቻችተዋል።እንደ ሾሙቴፔ እና ኩልቴፔ ያሉ ሰፈሮች በግብርና፣ በሥነ ሕንፃ እና በብረታ ብረት ልማት ውስጥ ያሉ እድገቶችን ያጎላሉ።

ከክርስቶስ ልደት በፊት ከ4ኛው ሺህ ዓመት ሁለተኛ አጋማሽ እስከ 2ኛው ሺህ ዓመት አጋማሽ ድረስ ያለው የአዘርባጃን የነሐስ ዘመን በሸክላ ሥራ፣ በሥነ ሕንፃ እና በብረታ ብረት ስራዎች ጉልህ እድገቶችን አሳይቷል።በየደረጃው የተለያዩ የባህል እና የቴክኖሎጂ እድገቶች እየታዩ ወደ መጀመሪያ፣ መካከለኛ እና መጨረሻ የነሐስ ዘመን የተከፋፈለ ነው።^[1]ቀደምት የነሐስ ዘመን (3500-2500 ዓክልበ.)የቀደምት የነሐስ ዘመን በ Transcaucasia፣ በምስራቅ አናቶሊያ፣ በሰሜን ምዕራብ ኢራን እና ከዚያም ባሻገር ሰፊ ተፅዕኖ በነበረው የኩር-አራክስ ባህል መፈጠር ይታወቃል።ይህ ወቅት እንደ በተራራ ተዳፋት እና በወንዝ ዳርቻ ላይ ያሉ አዳዲስ የሰፈራ ዓይነቶች እና የብረታ ብረት ቴክኒኮችን ማሳደግ ታይቷል።ከማትርያርክ ወደ ፓትርያርክ ሥርዓት መሸጋገር እና ግብርናን ከከብት እርባታ መለየትን ጨምሮ ከፍተኛ ማኅበራዊ ለውጦች ተከስተዋል።ቁልፍ የአርኪኦሎጂ ቦታዎች ኩል-ቴፔ 1 እና 2 በናክቺቫን ፣ ባባ-ደርቪሽ ቃዛክ እና ምንቴሽ-ቴፔ በቶቩዝ ውስጥ ያሉ በርካታ ቅርሶች እንደ የተሸለሙ ምግቦች፣ የሴራሚክ ንድፎች እና የነሐስ እቃዎች የተገኙበት ይገኙበታል።መካከለኛው የነሐስ ዘመን (ከክርስቶስ ልደት በፊት 3ኛው ሺህ ዓመት መጨረሻ እስከ 2ኛው ሺህ ዓመት መጀመሪያ)ወደ መካከለኛው የነሐስ ዘመን ሲሸጋገር የሰፈራዎች መጠን መጨመር እና የማህበራዊ መዋቅሮች ውስብስብነት, በሚታዩ ንብረቶች እና ማህበራዊ እኩልነት ላይ.ይህ ወቅት በናክቺቫን, ጎቡስታን እና ካራባክ ውስጥ በሚገኙ ቅሪቶች ውስጥ በሚታየው "በቀለም ያሸበረቀ የሸክላ ስራ" ባህል ይታወቃል.በኡዘርሊክቴፔ እና በናክቺቫን በተደረጉት የአርኪኦሎጂ ግኝቶች የሚታየው የወይኑ እርሻ እና ወይን ማምረት የጀመረበት ወቅት ነው።በሳይክሎፒያን ሜሶነሪ በመጠቀም የተጠናከረ ሰፈራ መገንባት እያደገ ላለው ማህበራዊ ውስብስብነት የመከላከያ ምላሽ ነበር።ዘግይቶ የነሐስ ዘመን እስከ የብረት ዘመን (15ኛ-7ኛው ክፍለ ዘመን ዓክልበ.)የኋለኛው የነሐስ ዘመን እና የሚቀጥለው የብረት ዘመን በሰፈሮች እና ምሽጎች መስፋፋት ተለይተው ይታወቃሉ ፣ይህም በትንሹ የካውካሰስ ክልል ውስጥ ባሉ ሳይክሎፔያን ቤተመንግስቶች ይመሰክራል።የመቃብር ልምምዶች የጋራ እና የግለሰብ መቃብሮችን ያካተቱ ሲሆን ብዙውን ጊዜ የበለጸጉ የነሐስ እቃዎች ያካተቱ ሲሆን ይህም ወታደራዊ ልሂቃን መኖሩን ያመለክታል.ይህ ወቅት በክልሉ ውስጥ የተንሰራፋው የዘላን አኗኗር ወሳኝ ገጽታ የሆነውን የፈረስ ማራባት ቀጣይ አስፈላጊነት ተመልክቷል።ቁልፍ የባህል ቅሪቶች የላቀ የብረታ ብረት ስራ ክህሎቶችን የሚያሳዩ የታሊሽ–ሙጋን ባህል ቅርሶችን ያካትታሉ።

የካውካሲያን አልባኒያ፣ ዛሬ የአዘርባጃን ክፍል በሆነው ውስጥ የሚገኝ ጥንታዊ ክልል፣ ከክርስቶስ ልደት በፊት ከ7ኛው ወይም ከ6ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ጀምሮ በትልቅ ኢምፓየር ተጽዕኖ ወይም ተካቷል ተብሎ ይታመናል።እንደ አንድ መላምት ከሆነ፣ ይህ ወደ ሚዲያን ግዛት ^[2] ውህደት የተፈጠረው በዚህ ጊዜ ውስጥ የፋርስን ሰሜናዊ ድንበሮች ከሚያሰጋው ዘላን ወረራ ለመከላከል የተደረገው ጥረት አካል ሊሆን ይችላል።የካውካሲያን አልባኒያ ስትራቴጂካዊ አቀማመጥ በተለይም ከካውካሲያን ማለፊያዎች አንጻር ለእነዚህ የመከላከያ እርምጃዎች ጠቃሚ ሊሆን ይችላል.በ6ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ከክርስቶስ ልደት በፊት፣ የሜዲያን ግዛት ካሸነፈ በኋላ፣ የፋርስ ታላቁ ቂሮስ አዘርባጃንን በአካሜኒድ ኢምፓየር ውስጥ በማካተት የሜዲያው የአካሜኒድ ባለ ሥልጣናት አካል ሆነ።ይህ በክልሉ ውስጥ የዞራስተርኒዝም ስርጭት እንዲስፋፋ ምክንያት ሆኗል, ይህም በበርካታ የካውካሲያን አልባኒያውያን መካከል የእሳት አምልኮን ያሳያል.ይህ ቁጥጥር በፋርስ ንጉሠ ነገሥት ማዕቀፍ ውስጥ ሁለቱንም ወታደራዊ እና አስተዳደራዊ ውህደትን የሚያካትት የፋርስ ተጽዕኖ በክልሉ ውስጥ እየጨመረ ያለውን ጊዜ ያሳያል።

በ330 ከዘአበ ታላቁ እስክንድር አቻሜኒድስን በማሸነፍ እንደ አዘርባጃን ባሉ ክልሎች ፖለቲካዊ ገጽታ ላይ ተጽዕኖ አሳድሯል።በዚህ ጊዜ አካባቢ የካውካሲያን አልባኒያ በግሪካዊው የታሪክ ምሁር አሪያን በጋውጋሜላ ጦርነት ላይ ለመጀመሪያ ጊዜ የተጠቀሰ ሲሆን እነሱም ከሜዶስ ፣ ካዱሲ እና ሳኬ ጋር በአትሮፕቶች የታዘዙ ነበሩ።^[3]በ247 ዓ.ዓ. በፋርስ የሴሉሲድ ግዛት ከወደቀ በኋላ፣ የዛሬው አዘርባጃን ክፍል በአርሜኒያ መንግሥት ሥር ወደቀ፣ ^[4] ከ190 ዓክልበ እስከ 428 ዓ.ም.በታላቁ ትግራይ (95-56 ዓክልበ.) የግዛት ዘመን አልባኒያ በአርመን ግዛት ውስጥ እንደ ቫሳል ግዛት ትታወቅ ነበር።በመጨረሻም የአልባኒያ መንግሥት በምስራቅ ካውካሰስ በ2ኛው ወይም በ1ኛው መቶ ክፍለ ዘመን ከክርስቶስ ልደት በፊት እንደ ትልቅ አካል ሆኖ ብቅ አለ፣ ከጆርጂያውያን እና አርመኖች ጋር የሶስትዮሽ ቡድን የደቡባዊ ካውካሰስ ቁልፍ ብሄሮች ፈጠረ እና በአርሜኒያ ባህላዊ እና ሀይማኖታዊ ተፅእኖ ስር ወደቀ።ከአርሜኒያ ወረራ በፊት በኩራ ወንዝ በቀኝ በኩል ያለው የመጀመሪያው ህዝብ እንደ ዩቲያን፣ ሚኪያስ፣ ካስፒያን፣ ጋርጋሪያን፣ ሳካሴኒያውያን፣ ጌሊያንሶች፣ ሶዲያውያን፣ ሉፔኒያውያን፣ ባላሳካኒያውያን፣ ፓርሲያውያን እና ፓራሲያውያን ያሉ የተለያዩ የራስ-ሰር ቡድኖችን ያጠቃልላል።የታሪክ ምሁር የሆኑት ሮበርት ኤች ሄውሰን እነዚህ ጎሳዎች ከአርሜኒያ የመጡ አልነበሩም;አንዳንድ የኢራናውያን ህዝቦች በፋርስ እና በሜዲያን አገዛዝ ጊዜ ሰፍረው ሊሆን ይችላል, አብዛኛዎቹ የአገሬው ተወላጆች ኢንዶ-አውሮፓውያን አልነበሩም.^[5] ይህ ሆኖ ሳለ፣ የረዥም ጊዜ የአርሜኒያ መገኘት ተጽእኖ ለእነዚህ ቡድኖች ጉልህ የሆነ መታጠቅ አስከትሏል፣ ብዙዎች በጊዜ ሂደት የማይለዩ አርመናዊ ሆነዋል።

Atropatene በ 323 ዓ.ዓ አካባቢ የተመሰረተው የፋርስ ሳትራፕ በሆነው በአትሮፔት የጥንት የኢራን መንግሥት ነው።ይህ መንግሥት አሁን በሰሜን ኢራን ውስጥ ይገኝ ነበር።የአትሮፔት የዘር ሐረግ ክልሉን እስከ 1 ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ድረስ መግዛቱን ቀጥሏል፣ እሱም በፓርቲያን አርሳሲድ ሥርወ መንግሥት እስከተያዘ።በ 226 እዘአ አትሮፓቴን በሳሳኒያ ግዛት ተቆጣጠረ እና በማርዝባን ወይም “ማርግሬብ” የሚመራ ግዛት ተለወጠ።Atropatene ከአካሜኒድስ ጊዜ ጀምሮ እስከ አረብ ወረራ ድረስ ቀጣይነት ያለው የዞራስትሪያን ሀይማኖት ስልጣንን ጠብቆ ቆይቷል፣ በታላቁ አሌክሳንደር አገዛዝ ከ336 እስከ 323 ዓክልበ.የክልሉ ስም Atropatene በተጨማሪም ታሪካዊውን የአዘርባጃን ክልል በኢራን ውስጥ እንዲሰየም አስተዋጽኦ አድርጓል።ዳራበ331 ከዘአበ በጋውጋሜላ ጦርነት ወቅት ሜዶን፣ አልባንስ፣ ሳካሰንስ እና ካዱሲያን ጨምሮ የተለያዩ ብሄረሰቦች በአቻሜኒድ አዛዥ አትሮፔትስ ስር ከዳርዮስ 3ኛ ጋር በመሆን ከታላቁ እስክንድር ጋር ተዋጉ።ከአሌክሳንደር ድል እና በኋላም የአካሜኒድ ኢምፓየር ውድቀት፣ አትሮፕቴስ ለእስክንድር ታማኝነቱን በማወጅ በ328-327 ዓ.ዓ. የሜዲያ ገዥ ሆኖ ተሾመ።እስክንድር በ323 ከዘአበ መሞቱን ተከትሎ ግዛቱ በባቢሎን ክፍልፋይ ለጄኔራሎቹ ተከፋፈለ።ሚዲያ፣ ቀደም ሲል አንድ ነጠላ አቻሜኒድ ሳትራፒ፣ ለሁለት ተከፍሎ ነበር፡ የሚዲያ ማግና፣ ለፔትቶን፣ እና ሰሜናዊው ክልል፣ ሚዲያ Atropatene፣ በAtropates የሚተዳደር።ከአሌክሳንደር ጄኔራል ፔርዲካስ ጋር የቤተሰብ ግንኙነት የነበረው አትሮፔትስ፣ ከአሌክሳንደር ጄኔራሎች አንዱ ለሆነው ለሴሉከስ ታማኝነትን ለመስጠት ፈቃደኛ ባለመሆኑ ሚዲያ Atropateneን እንደ ገለልተኛ መንግሥት ማቋቋም ችሏል።በ223 ከዘአበ አንቲዮከስ 3ኛ በሴሉሲድ ኢምፓየር ስልጣን ሲይዝ ሚዲያ አትሮፓቴንን በማጥቃት በሴሉሲድ ቁጥጥር ስር ለጊዜያዊ መገዛት አመራ።ይሁን እንጂ, ሚዲያ Atropatene የውስጥ ነፃነት አንድ ዲግሪ ጠብቆ.የሮማ ኢምፓየር በሜዲትራኒያን ባህር እና በምስራቅ አቅራቢያ ጉልህ ሃይል ሆኖ ብቅ ሲል የአከባቢው የፖለቲካ ሁኔታ ተለወጠ።ይህ በ190 ከዘአበ ሮማውያን ሴሉሲዶችን ድል ያደረጉበትን የማግኔዢያ ጦርነትን ጨምሮ ተከታታይ ግጭቶችን አስከትሏል።በ38 ከዘአበ በሮም እና በፓርቲያ መካከል ከተካሄደው ጦርነት በኋላ የሮማዊው ጄኔራል አንቶኒ ለረጅም ጊዜ ከበባ የኣትሮፓቴኒያን የፍራስፓ ከተማን ለመያዝ ባለመቻሉ ስልታዊው ጥምረት እንደገና ተለዋወጠ።ይህ ግጭት እና የፓርቲያ ቀጣይነት ያለው ስጋት አትሮፓቴንን ወደ ሮም እንዲጠጋ አድርጎታል፣ በ20 ዓ.ዓ. የአትሮፓቴን ንጉስ የነበረው አሪዮባርዛን 2ኛ በሮም ለአስር አመታት ያህል በሮም እንዲቆይ በማድረግ ከሮማውያን ፍላጎት ጋር በቅርበት እንዲቆይ አድርጓል።የፓርቲያን ኢምፓየር ማሽቆልቆል ሲጀምር፣ የአትሮፓቴኔ መኳንንት እና ገበሬ በፋርስ ሳሳኒያ ልዑል አርዳሺር 1 ላይ አዲስ አጋር አገኘ። በኋለኞቹ የፓርቲያን ገዥዎች ላይ ያደረጋቸውን ዘመቻዎች በመደገፍ Atropatene የሳሳኒያን ኢምፓየር መነሳት ላይ ሚና ተጫውቷል።እ.ኤ.አ. በ226 ዓ.ም አርዳሺር 1ኛ አርታባኑስ አራተኛን በሆርሞዝድጋን ጦርነት ካሸነፈ በኋላ፣ Atropatene በትንሹ ተቃውሞ ለሳሳናውያን ቀረበ፣ ይህም ከፓርቲያን ወደ ሳሳኒያ አገዛዝ መሸጋገሩን ያመለክታል።ይህ ጥምረት በአካባቢው መኳንንት የመረጋጋት እና የሥርዓት ፍላጎት፣ እንዲሁም የሳሳኒያውያን ከዞራስትሪኒዝም ጋር ላለው ጠንካራ ቁርኝት የክህነት ምርጫ የተመራ ሊሆን ይችላል።

በ247 ከዘአበ በፋርስ የሴሉሲድ ግዛት ከወደቀ በኋላ የአርሜኒያ መንግሥት የዛሬውን አዘርባጃን በከፊል ተቆጣጠረች።^[6]

የካውካሲያን አልባኒያ ከሮማን ኢምፓየር ጋር የነበራት ግንኙነት ውስብስብ እና ዘርፈ ብዙ ነበር፣ በዋነኛነት የሚታወቀው እንደ ጎረቤት አርሜኒያ ሙሉ በሙሉ የተዋሃደ ክፍለ ሀገር ሳይሆን እንደ ደንበኛ ሁኔታ ነው።ግንኙነቱ የተጀመረው በ1ኛው ክፍለ ዘመን ከዘአበ አካባቢ ሲሆን እስከ 250 ዓ.ም አካባቢ ድረስ የተለያዩ የተሳትፎ ደረጃዎችን አሳልፏል፣ በ299 ዓ.ም አካባቢ በንጉሠ ነገሥት ዲዮቅልጥያኖስ ዘመን በአጭር ጊዜ መነቃቃት።ዳራበ65 ከዘአበ ሮማዊው ጄኔራል ፖምፔ አርሜኒያን፣ አይቤሪያን እና ኮልቺስን አሸንፎ በካውካሲያን አልባኒያ ገባ እና ንጉስ ኦሮዜስን በፍጥነት ድል አደረገ።አልባኒያ በሮማውያን ቁጥጥር ስር ወደ ካስፒያን ባህር ልትደርስ ብትቃረብም የፓርቲያን ኢምፓየር ተጽዕኖ ብዙም ሳይቆይ አመጽ ቀስቅሷል።በ36 ከዘአበ ማርክ አንቶኒ ይህን አመጽ ማዳፈን ነበረበት፤ ከዚያ በኋላ አልባኒያ በስም የሮማውያን ጠባቂ ሆነች።የሮማውያን ተጽእኖ የተጠናከረው በንጉሠ ነገሥት አውግስጦስ ነው, እሱም ከአልባኒያ ንጉስ አምባሳደሮችን ይቀበላል, ይህም ቀጣይነት ያለው ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነቶችን ያመለክታል.እ.ኤ.አ. በ35 ዓ.ም የካውካሲያን አልባኒያ ከአይቤሪያ እና ከሮም ጋር በመተባበር በአርሜኒያ የፓርቲያንን ኃይል በመጋፈጥ ሚና ተጫውቷል።ንጉሠ ነገሥት ኔሮ በ67 ዓ.ም የሮማውያንን ተጽዕኖ ወደ ካውካሰስ ለማስፋፋት ያቀደው በሞቱ ምክንያት ተቋርጧል።እነዚህ ጥረቶች ቢኖሩም አልባኒያ ከፋርስ ጋር ጠንካራ የባህል እና የንግድ ግንኙነት ነበራት።በ114 ዓ.ም. በንጉሠ ነገሥት ትራጃን የሮማውያን ቁጥጥር ሊጠናቀቅ ተቃርቦ ነበር፣ በማኅበረሰቡ ከፍተኛ ደረጃ ላይ ጉልህ የሆነ ሮማንነትን አሳይቷል።ነገር ግን ክልሉ በንጉሠ ነገሥት ሐድሪያን ዘመነ መንግሥት (117-138 ዓ.ም.) የአላንስ ወረራ የመሰለ ሥጋት ገጥሞታል፣ ይህም በሮምና በካውካሰስያ አልባኒያ መካከል የተጠናከረ ኅብረት እንዲፈጠር አድርጓል።እ.ኤ.አ. በ297 የኒሲቢስ ስምምነት በካውካሲያን አልባኒያ እና በኢቤሪያ ላይ የሮማውያንን ተጽዕኖ እንደገና አቋቋመ ፣ ግን ይህ ቁጥጥር ጊዜያዊ ነበር።በ4ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ አካባቢው በሳሳኒያውያን ቁጥጥር ስር ወድቆ እስከ 6ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ድረስ ቆይቷል።እ.ኤ.አ. በ 627 በሦስተኛው ፐርሶ-ቱርክ ጦርነት ወቅት ንጉሠ ነገሥት ሄራክሊየስ ከካዛር (ጎክቱርኮች) ጋር በመተባበር የካዛር መሪ በአልባኒያ ላይ ሉዓላዊነትን በማወጅ እና ከፋርስ የመሬት ምዘናዎች ጋር በሚጣጣም መልኩ ግብርን አስፈፀመ።በመጨረሻ፣ የካውካሲያን አልባኒያ ወደ ሳሳኒያ ግዛት ገባች፣ ነገሥታቱም ግብር በመክፈል አገዛዛቸውን ማቆየት ችለዋል።በመጨረሻም ክልሉ በ643 ሙስሊሞች ፋርስን በወረሩበት ወቅት በአረብ ኃይሎች ተቆጣጠረ።

ከ252-253 ዓ.ም የካውካሲያን አልባኒያ በሳሳኒድ ኢምፓየር ቁጥጥር ስር ወደቀች፣ ንጉሳዊ አገዛዙን እንደቀጠለች፣ ነገር ግን በአብዛኛው እንደ ቫሳል ግዛት የተወሰነ የራስ ገዝ አስተዳደር ትሰራ ነበር።የአልባኒያ ንጉስ የስም ስልጣንን ሲይዝ አብዛኛው የሲቪል፣ የሃይማኖት እና የውትድርና ስልጣን በሳሳኒድ በተሾመው ማርዝባን (ወታደራዊ ገዥ) ሲተገበር ነበር።የዚህ አባሪ አስፈላጊነት በሻፑር 1 በናቅሽ-ኢ ሮስታም በሶስት ቋንቋ የተቀረጸ ጽሑፍ ላይ ተብራርቷል።በሻፑር II የግዛት ዘመን (309-379 ዓ.ም.) የአልባኒያ ንጉስ ኡርናይር (343-371 እዘአ) በሮማውያን ላይ ባደረገው ወታደራዊ ዘመቻ በተለይም በ359 ዓ.ም አሚዳ ከበባ ከሻፑር 2ኛ ጋር በመስማማት የነጻነት ደረጃን ጠበቀ።ሻፑር II ከድል በኋላ በክርስቲያኖች ላይ ያደረሰውን ስደት ተከትሎ፣ በጦርነቱ ውስጥ አጋር የነበረው ኡርናይር ቆስሏል ነገር ግን በወታደራዊ ተሳትፎ ውስጥ ወሳኝ ሚና ተጫውቷል።በ387 ዓ.ም ከተከታታይ ግጭቶች በኋላ በሮም እና በሳሳኒዶች መካከል የተደረገው ስምምነት ቀደም ሲል በተደረጉ ጦርነቶች የጠፉባቸውን በርካታ ግዛቶች ወደ አልባኒያ ተመለሰ።በ450 እዘአ፣ በንጉሥ ያዝዴገርድ 2ኛ መሪነት በፋርስ ዞራስትራኒዝም ላይ የተነሳው ክርስትያኖች አመፅ አልባኒያን ከፋርስ ጦር ሰፈር ለጊዜው ነፃ ያወጡትን ጉልህ ድሎች ታይቷል።ይሁን እንጂ በ462 ዓ.ም በሳሳኒያ ሥርወ መንግሥት ውስጥ ከውስጥ ውዝግብ በኋላ፣ ቀዳማዊ ፔሮዝ ሃይላንድር (ኦኖኩር) ሁንስን በአልባኒያ ላይ በማሰባሰብ በ463 ዓ.ም የአልባኒያ ንጉሥ ቫቼ 2ኛ ከስልጣን እንዲወገድ አድርጓል።የአልባኒያ የታሪክ ምሁር ሞይሲ ካላንካትሊ እንደተናገሩት ይህ አለመረጋጋት ለ30 ዓመታት ያለ ገዥ አስከትሏል።ቫቻጋን III በሳሳኒድ ሻህ ባላሽ (484-488 ዓ.ም.) በተተከለበት ጊዜ ንጉሣዊው ሥርዓት በ487 ዓ.ም.በክርስትና እምነቱ የሚታወቀው ቫቻጋን ሳልሳዊ የክርስቲያን ነፃነቶችን መልሷል እና ዞራስትራዊነትን፣ ጣዖት አምልኮን እና ጥንቆላዎችን ተቃወመ።ነገር ግን በ510 ዓ.ም ሳሳኒዶች በአልባኒያ የሚገኙ ገለልተኛ የመንግስት ተቋማትን አስወገዱ ይህም እስከ 629 ዓ.ም. ድረስ የረዥም ጊዜ የሳሳኒድ የበላይነት መጀመሩን ያመለክታል።ከ6ኛው እስከ 7ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መገባደጃ ድረስ አልባኒያ በሳሳኒድ ፋርስ፣ በባይዛንታይን ኢምፓየር እና በካዛር ኻኔት መካከል የጦር አውድማ ሆነች።በ628 እዘአ፣ በሦስተኛው ፐርሶ-ቱርክ ጦርነት ወቅት ካዛሮች ወረሩ እና መሪያቸው ዚብል ራሱን የአልባኒያ ጌታ አድርጎ በማወጅ በፋርስ የመሬት ቅየሳ ላይ ተመስርቶ ቀረጥ ጣለ።የሚህራኒድ ሥርወ መንግሥት አልባኒያን ከ630-705 ዓ.ም ያስተዳድር የነበረ ሲሆን ዋና ከተማው ፓርታቭ (አሁን ባርዳ) ነበር።ቫራዝ ግሪጎር (628-642 እዘአ)፣ ታዋቂው ገዥ፣ መጀመሪያ ላይ ሳሳኒዶችን ደግፎ ነበር፣ በኋላ ግን ከባይዛንታይን ግዛት ጋር ተስማማ።ከካሊፋው ጋር የራስ ገዝ አስተዳደር እና ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነቶችን ለማስቀጠል ጥረት ቢያደርግም የቫራዝ ግሪጎር ልጅ ጃቫንሺር በ681 ዓ.ም ተገደለ።የሚህራኒዶች አገዛዝ በ705 ዓ.ም አብቅቷል፣ የመጨረሻው ወራሽ በደማስቆ በአረብ ኃይሎች ሲገደል፣ ይህም የአልባኒያ ውስጣዊ ነፃነት ማብቃቱን እና የኸሊፋ መንግስት ቀጥተኛ አገዛዝ መጀመሩን ያመለክታል።

ከፓርቲያ የመነጨው የአርሳሲድ ሥርወ መንግሥት የካውካሲያን አልባኒያን ከ3ኛው እስከ 6ኛው ክፍለ ዘመን እዘአ ይገዛ ነበር።ይህ ስርወ መንግስት የፓርቲያን አርሳሲዶች ቅርንጫፍ ሲሆን የጎረቤት አርሜኒያ እና ኢቤሪያ ገዥዎችን ያካተተ የሰፋው የፓን-አርሳሲድ ቤተሰብ ፌዴሬሽን አካል ነበር።ዳራየካውካሲያን አልባኒያ በ2ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መገባደጃ አካባቢ በክልል ፖለቲካ ውስጥ ትልቅ ቦታ አግኝታለች፣ ይህም ምናልባት በፓርቲያ ንጉስ ሚትሪዳተስ II (አር. 124-91 ዓክልበ.) እና በአርሜኒያ ንጉስ አርታቫደስ 1 (አር. 159-115 ዓክልበ.) መካከል በተፈጠሩ ግጭቶች ምክንያት ሊሆን ይችላል።የዘመናችን ታሪክ ጸሐፊ ሙርታዛሊ ጋዲጄቭ እንደሚለው፣ በ3ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ አርሳሲዶች በካውካሰስ ላይ የበለጠ ቁጥጥር ለማድረግ በማለም በሮማውያን የአልባኒያ ንጉሥ ሆነው የተሾሙበት ወቅት ነበር።በስልጣን ላይ መውጣታቸው የኢራን የባህል አካላት እና የፓርቲያን ቋንቋ በአልባኒያ ውስጥ በተማሩ ሰዎች መካከል የበላይነት እንዲሰፍን አድርጓል።በ330ዎቹ እዘአ፣ የሳሳኒያ ንጉስ ሻፑር II (አር. 309-379) በአልባኒያ ንጉስ ቫቻጋን 1 ላይ ስልጣኑን አረጋግጧል፣ እሱም በኋላ በ 375 እዘአ አካባቢ በቫቻጋን II ተተካ።በ387 ዓ.ም የሳሳኒያን መጠቀሚያ የአርሜኒያ ግዛቶች የአርሳክ፣ ኡቲክ፣ ሻካሸን፣ ጋርድማን እና ኮልት ወደ አልባኒያ እንዲቋረጥ አድርጓል።ነገር ግን፣ በ462 ዓ.ም አካባቢ፣ ሳሳኒያ ሻሃንሻህ ፔሮዝ 1ኛ የአርሳሲድን አገዛዝ በቫቼ II መሪነት አጠፋው፣ ምንም እንኳን ይህ ደንብ በ485 ከክርስቶስ ልደት በኋላ በቫቻጋን 3ኛ እርገት እንደገና የተመለሰ ቢሆንም ለፔሮዝ ወንድም እና ተተኪ ባላሽ (አር. 484–488) ).ቫቻጋን ሳልሳዊ ከሃዲ የአልባኒያ መኳንንት ወደ ክርስትና እንዲመለሱ ያዘዘ እና በዞራስትሪያን እምነት፣ ጣዖት አምልኮ፣ ጣዖት አምልኮ እና ጥንቆላ ላይ ዘመቻ ያካሄደ ጠንካራ ክርስቲያን ነበር።የአልባኒያ የአርሳሲድ ገዥዎች ከሳሳኒያን ንጉሣዊ ቤተሰብ ጋር ጥልቅ የሆነ የጋብቻ እና የቤተሰብ ትስስር ነበራቸው፣ ይህም በአካባቢው የሳሳኒያውያን ተጽእኖን በማጠናከር ነበር።እነዚህ ግንኙነቶች በአርሳሲድ ገዥዎች እና በሳሳኒያ ንጉሣዊ ቤተሰብ አባላት መካከል ጋብቻን ያካተተ ሲሆን ይህም በአልባኒያ የመካከለኛው ፋርስ ቋንቋ እና ባህል ታዋቂነትን ያሳድጋል።እነዚህ ግንኙነቶች በካውካሲያን አልባኒያ እና በሳሳኒያ ኢራን መካከል ያለውን ውስብስብ የፖለቲካ፣ የቤተሰብ እና የባህል ግንኙነቶች አጽንኦት ሰጥተዋል፣ ይህም የክልሉን ታሪክ እና ማንነት በእጅጉ ይቀርፃል።

አርሜኒያ በ301 ዓ.ም ክርስትናን እንደ መንግሥታዊ ሃይማኖት ከተቀበለች በኋላ የካውካሰስያ አልባኒያም በንጉሥ ኡርናይር ሥር ክርስትናን መቀበል ጀመረች።በአርሜንያ የመጀመሪያው ካቶሊኮች በቅዱስ ጎርጎርዮስ አበራ እጅ ተጠመቀ።ከኡርናይር ሞት በኋላ የካውካሲያ አልባኒያውያን የቅዱስ ጎርጎርዮስ የልጅ ልጅ ቅዱስ ጎርጎርዮስ ቤተክርስቲያናቸውን እንዲመራ ጠየቁ።ክርስትናን በካውካሲያን አልባኒያ እና ኢቤሪያ በማስፋፋት አስተዋፅዖ አበርክቷል እና በሰሜን ምስራቅ ካውካሺያን አልባኒያ በጣዖት አምላኪዎች ሰማዕትነትን ተቀብሏል።አስከሬኑ የተቀበረው አያቱ በአርሴክ በገነቡት የአማራ ገዳም አካባቢ ነው።በ 5 ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ጄረሚ የሚባል የአገሬው ጳጳስ መጽሐፍ ቅዱስን በካውካሲያን አልባኒያውያን ቋንቋ ወደ ኦልድ ኡዲ ተተርጉሞ ትልቅ የባህል እድገት አሳይቷል።ይህ ትርጉም በአብዛኛው የተመሰረተው በቀደምት የአርመን ቅጂዎች ላይ ነው።በ 5 ኛው ክፍለ ዘመን የሳሳኒድ ንጉስ ያዝዴገርድ II በካውካሲያን አልባኒያ ፣ አርሜኒያ እና ጆርጂያ መሪዎች ላይ ዞራስትራኒዝምን ለማስገደድ ሞክሯል።በCtesiphon የመጀመሪያ ደረጃ ተቀባይነት ቢኖራቸውም መኳንንቱ ወደ ቤታቸው ሲመለሱ ተቃውሟቸውን ተቋቁመው በመጨረሻ በ451 ዓ.ም በአርመን ጄኔራል ቫርዳን ማሚኮንያን የተመራው የከሸፈ ዓመፅ ተጠናቀቀ።አልባኒያውያን በጦርነቱ ቢሸነፉም የክርስትና እምነታቸውን ጠብቀዋል።የክርስትና እምነት በ5ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ በንጉስ ቫቻጋን ዘፍጥረት መሪነት ከፍተኛ ደረጃ ላይ ደርሷል፣ እሱም ጣኦትን አምልኮን አጥብቆ ይቃወም እና በግዛቱ ዘመን ሁሉ ክርስትናን ያስፋፋ ነበር።በ488 ዓ.ም የአጉዌን ጉባኤ ጠራ፣ ይህም የቤተ ክርስቲያንን መዋቅርና ከመንግሥት ጋር ያለውን ግንኙነት መደበኛ አደረገ።በ 6 ኛው ክፍለ ዘመን በጃቫንሺር የግዛት ዘመን የካውካሲያን አልባኒያ በ 669 ጃቫንሺር እስከተገደለበት ጊዜ ድረስ ከሁኖች ጋር ሰላማዊ ግንኙነት ነበረው ፣ ይህም ወደ ሁኒ ጥቃት አመራ።ሁንስን ወደ ክርስትና ለመለወጥ ጥረቶች ተደርገዋል፣ ነገር ግን እነዚህ በመጨረሻ ለአጭር ጊዜ የሚቆዩ ነበሩ።በ 8 ኛው ክፍለ ዘመን የአረቦችን ወረራ ተከትሎ ክልሉ ከፍተኛ ጫናዎች አጋጥመውት ነበር ይህም የአካባቢውን ህዝብ ወደ እስላምነት እንዲመራ አድርጓል።በ 11 ኛው ክፍለ ዘመን ታዋቂ መስጊዶች በአልባኒያ የክርስትና እምነት ማዕከላት ውስጥ ይቆሙ ነበር, እና ብዙ አልባኒያውያን አዘርያን እና ኢራናውያንን ጨምሮ ከተለያዩ ጎሳዎች ጋር ተዋህደዋል.

በ7ኛው መቶ ክፍለ ዘመን አጋማሽ የካውካሰስን የአረቦች ወረራ ወቅት የካውካሰስ አልባኒያ የአረብ ኃይሎች ወራሪዎች ሆነች፣ ነገር ግን የአካባቢውን ንጉሣዊ አገዛዝ አስጠብቃለች።በሰልማን ኢብን ራቢያህ እና በሀቢብ የተመሩ የመጀመሪያዎቹ የአረብ ወታደራዊ ዘመቻዎች።ማስላማ በ652 ዓ.ም ግብር፣ ጂዝያ (ሙስሊም ባልሆኑ ሰዎች ላይ የግብር ታክስ) እና ካራጅ (የመሬት ግብር) እንደ ናክቼቫን እና ቤይላጋን ባሉ የአካባቢው ነዋሪዎች ላይ የሚጭኑ ስምምነቶችን አስከትሏል።አረቦች መስፋፋታቸውን ቀጠሉ፣ እንደ ጋባላ፣ ሸኪ፣ ሻካሸን እና ሺርቫን ካሉ ቁልፍ ክልሎች ገዥዎች ጋር ስምምነቶችን አረጋግጠዋል።እ.ኤ.አ. በ655 ዓ.ም አረቦች በዳርባንድ (ባብ አል-አብዋብ) ድላቸውን ተከትሎ የሰልማንን በጦርነት መሞትን ጨምሮ ከካዛሮች ውድቀት ገጠማቸው።ካዛሮች የመጀመሪያውን የሙስሊም የእርስ በርስ ጦርነት በመጠቀም እና አረቦች በሌሎች ግንባሮች መጠመዳቸው ወደ ትራንስካውካሲያ ወረራ ጀመሩ።ምንም እንኳን መጀመሪያ ላይ የተባረሩ ቢሆንም፣ ካዛሮች በ683 ወይም 685 ዓ.ም አካባቢ ባደረጉት መጠነ ሰፊ ወረራ ውጤታማ ምርኮ ማረኩ።የአረቦች ምላሽ በ8ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ በተለይም በ722-723 እዘአ፣ አል-ጃራህ አል-ሃካሚ ኻዛሮችን በተሳካ ሁኔታ ሲያሸንፍ፣ ዋና ከተማቸውን ባላንጃርንም ለአጭር ጊዜ በያዘ።ምንም እንኳን እነዚህ ወታደራዊ ተሳትፎዎች ቢኖሩም፣ እንደ ካውካሲያን አልባኒያ፣ አርሜኒያ እና ጆርጂያ ያሉ የአካባቢው ነዋሪዎች በአብዛኛው የክርስትና እምነት ተከታይ በሆነው የአረቦች አገዛዝ ይቃወማሉ።ይህ ተቃውሞ በተለይ በ450 ዓ.ም የሳሳኒድ ግዛት ንጉስ ያዝዴገርድ 2ኛ እነዚህን ክልሎች ወደ ዞራስትራኒዝም ለመቀየር ሲሞክር ክርስትናን ለመደገፍ ሰፊ ተቃውሞ እና ምስጢራዊ ስእለት ታይቷል።ይህ ውስብስብ የአረብ፣ የፋርስ እና የአካባቢ መስተጋብር ጊዜ በክልሉ አስተዳደራዊ፣ ሃይማኖታዊ እና ማህበራዊ መዋቅሮች ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድሯል።በኡመውያውያን እና በኋላም በአባሲዶች ስር አስተዳደሩ የሳሳኒድ ስርአቶችን ከማቆየት ወደ ኢሚሬትስ ስርአት በማስተዋወቅ ክልሉን ማሃል (ወረዳ) እና ማንታጋስ (ንዑስ-አውራጃ) ከፋፍሎ በከሊፋው በተሾሙ አሚሮች ይመራ ነበር።በዚህ ወቅት የኢኮኖሚው ገጽታም ተለወጠ.በተሻሻሉ የመስኖ ቴክኒኮች በመታገዝ እንደ ሩዝና ጥጥ ያሉ ሰብሎችን ማስተዋወቅ ከፍተኛ የግብርና ዕድገት አስገኝቷል።የንግድ መስፋፋት እንደ ግመል እርባታ እና ሽመና ያሉ ኢንዱስትሪዎች እድገትን አመቻችቷል ፣ በተለይም እንደ ባርዳ ባሉ ከተሞች በሐር ምርት ታዋቂነት ይጠቀሳሉ ።የአረቦች አገዛዝ በመጨረሻ በካውካሲያን አልባኒያ እና በሰፊው ደቡብ ካውካሰስ ከፍተኛ የባህል እና ኢኮኖሚያዊ ለውጦችን አበረታቷል፣ ይህም የቀጣናውን ታሪካዊ አቅጣጫ ለዘመናት የሚቀርጽ ኢስላማዊ ተጽእኖዎችን አካቷል።

በዘጠነኛውና በአሥረኛው ክፍለ ዘመን የአረብ ኸሊፋ መንግሥት ወታደራዊና ፖለቲካዊ ሥልጣን እየቀነሰ ሲሄድ፣ በርካታ ግዛቶች ከማዕከላዊ መንግሥት ነፃነታቸውን ማረጋገጥ ጀመሩ።ይህ ወቅት በአዘርባጃን ግዛት ውስጥ እንደ ሺርቫንሻህ ፣ ሻዳዲድስ ፣ ሳላሪድስ እና ሳጂድስ ያሉ ፊውዳል መንግስታት ብቅ አሉ።ሺርቫንሻህስ (861-1538)ከ 861 እስከ 1538 የገዙት ሺርቫንሻህ ከእስልምና አለም እጅግ ዘላቂ ስርወ መንግስት ጎልተው ይቆማሉ።“ሺርቫንሻህ” የሚለው መጠሪያ በታሪክ ከሽርቫን ገዥዎች ጋር የተያያዘ ነበር፣ በመጀመርያው የሳሳኒድ ንጉሠ ነገሥት አርዳሺር ቀዳማዊ እንደ ተሰጣቸው ይነገራል። በታሪካቸው ሁሉ፣ በአጎራባች ኢምፓየር ሥር በነፃነት እና በቫሳሌጅ መካከል ይንቀጠቀጡ ነበር።በ 11 ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ሺርቫን ከደርቤንት ስጋት ገጥሞታል እና በ 1030 ዎቹ ውስጥ ከሩስ እና አላንስ ወረራዎችን አባረረ።የማዝያዲድ ሥርወ መንግሥት በ1027 ለካስራኒዶች መንገድ ሰጠ፣ እ.ኤ.አ. በ1066 የሴልጁክ ወረራ ድረስ ራሱን ችሎ የገዛው ።ሺርቫንሻህ ፋሪቡርዝ 1ኛ ለሰልጁክ ሱዘራይንቲ እውቅና ቢያገኝም 1ኛ ሽርቫንሻህ ፋሪቡርዝ የውስጥ የራስ ገዝ አስተዳደርን ለማስጠበቅ አልፎ ተርፎም አራንን ጨምሮ የራሱን ጎራ አስፋፍቶ በጋንጃ ውስጥ ገዥ ሾመ። የ 1080 ዎቹ.የሸርቫን ፍርድ ቤት የባህል ትስስር ሆነ፣ በተለይም በ12ኛው ክፍለ ዘመን፣ እንደ ካቃኒ፣ ኒዛሚ ጋንጃቪ እና ፋላኪ ሺርቫኒ ያሉ ታዋቂ የፋርስ ባለቅኔዎችን በማሳቡ የበለጸገ የስነ-ጽሁፍ እድገትን አበረታቷል።ስርወ መንግስቱ በ1382 ከኢብራሂም ቀዳማዊ ጋር የሺርቫንሻህስ የዳርባንዲ መስመርን በማስጀመር ጉልህ እድገቶችን አይቷል።የተፅዕኖአቸው እና የብልጽግናቸው ጫፍ በ15ኛው ክፍለ ዘመን ነበር፣ በተለይም በከሊሉላህ 1 (1417–1463) እና በፋሩክ ያሳር (1463–1500) የግዛት ዘመን ነበር።ሆኖም የስርወ መንግስቱ ውድቀት የጀመረው በፋሩክ ያሳር ሽንፈት እና በሳፋቪድ መሪ እስማኤል 1ኛ በ1500 ሞት ሲሆን ይህም ሺርቫንሻህ የሳፋቪድ ቫሳል ሆኑ።ሳጂድ (889–929)ከ 889 ወይም 890 እስከ 929 የሚገዛው የሳጂድ ሥርወ መንግሥት በመካከለኛው ዘመን አዘርባጃን ውስጥ ከነበሩት ጉልህ ሥርወ-መንግሥት አንዱ ነበር።በ 889 ወይም 890 በአባሲድ ኸሊፋነት እንደ ገዥ የተሾመው መሐመድ ኢብን አቢል-ሳጅ ዲውዳድ የሳጂድ አገዛዝ መጀመሩን ያመለክታል።አባቱ በዋና ዋና ወታደራዊ ሰዎች እና በኸሊፋነት አገልግሏል፣ ለአዘርባጃን ገዥነት ለውትድርና አገልግሎት ሽልማት አድርጎ ነበር።የአባሲድ ማዕከላዊ ሥልጣን መዳከም መሐመድ በአዘርባጃን ከኳሲ ነፃ የሆነ መንግሥት እንዲመሠርት አስችሎታል።በመሐመድ የአገዛዝ ዘመን የሳጂድ ሥርወ መንግሥት በስሙ ሳንቲሞችን አውጥቶ በደቡብ ካውካሰስ ግዛቱን በከፍተኛ ሁኔታ አስፋፍቶ ማራጋ የመጀመሪያዋ ዋና ከተማ በማድረግ በኋላ ወደ ባርዳ ተለወጠ።የሱ ምትክ ዩሱፍ ኢብኑ አቢል-ሳጅ ዋና ከተማዋን ወደ አርዳቢል በማዛወር የማራጋን ግንብ አፈረሰ።የስልጣን ዘመናቸው ከአባሲድ ኸሊፋነት ጋር ያለው ግንኙነት የሻከረ ሲሆን ይህም ወደ ወታደራዊ ግጭት አመራ።እ.ኤ.አ. በ909 በቪዚየር አቡል-ሀሰን አሊ ኢብኑል ፉራት ከተመቻቸለት የሰላም ስምምነት በኋላ ዩሱፍ ከከሊፋው እውቅና አግኝቶ የአዘርባጃን መደበኛ አስተዳዳሪ ማድረጉን ያረጋገጠ ሲሆን ይህም አገዛዙን ያጠናከረ እና የሳጂድ ተጽእኖን አስፋፍቷል።የዩሱፍ አገዛዝ በ913–914 ከቮልጋ የሩስያን ወረራ ለመከላከል የሳጂድ ጎራ ሰሜናዊ ድንበሮችን ለማስጠበቅ እና ለማጠናከር ባደረገው ተግባር ታዋቂ ነበር።የደርቤንት ግንብ ጠግኖ ባህር ፊት ለፊት ያለውን ክፍል ገነባ።ወታደራዊ ዘመቻው ወደ ጆርጂያ ዘልቋል፣ እዚያም ካኬቲ፣ ኡጃርማ እና ቦቾርማን ጨምሮ በርካታ ግዛቶችን ያዘ።የሳጂድ ስርወ መንግስት በ941 ከዴይላም በማርዝባን ኢብን ሙሀመድ የተሸነፈው በመጨረሻው ገዥ ዴይሳም ኢብኑ ኢብራሂም ተጠናቀቀ።ይህ ሽንፈት የሳጂድ አገዛዝ ማብቃቱን እና የሳላሪድ ስርወ መንግስት ዋና ከተማው አርዳቢል ላይ መፈጠሩን የሚያሳይ ሲሆን ይህም በክልሉ የፖለቲካ ምህዳር ላይ ከፍተኛ ለውጥ አሳይቷል።ሳላሪድ (941-979)በ941 በማርዙባን ኢብን ሙሀመድ የተቋቋመው የሳላሪድ ስርወ መንግስት እስከ 979 ድረስ በአዘርባጃን እና በኢራን አዘርባጃን ላይ ይገዛ ነበር።የሙሳፊሪድ ስርወ መንግስት ዘር የሆነው ማርዙባን መጀመሪያ ላይ አባቱን በዴይላም ከስልጣን ካስወገደ በኋላ ግዛቱን ወደ አርዳቢል፣ ታብሪዝ ጨምሮ ቁልፍ የአዘርባጃን ከተሞች አስፍቷል። ባርዳ እና ደርቤንት።በእሱ መሪነት ሺርቫንሻዎች ግብር ለመክፈል በመስማማት ለሳላሪዶች ወራሪዎች ሆኑ።በ943-944 ከባድ የሩስያ ዘመቻ በካስፒያን ክልል ላይ ያነጣጠረ ሲሆን ይህም በባርዳ ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድሯል እና የክልል ታዋቂነትን ወደ ጋንጃ ቀይሮታል።የሳላሪድ ሃይሎች ብዙ ሽንፈቶችን አጋጥሟቸዋል፣ እና ባርዳ በሩሲያ ቁጥጥር ስር ከፍተኛ የሆነ ዘረፋ እና ቤዛ ጠየቀ።ይሁን እንጂ የሩስያ ወረራ በተቅማጥ በሽታ ተከስቶ ነበር, ማርዙባን ካፈገፈጉ በኋላ እንደገና መቆጣጠር እንዲችል አስችሎታል.ምንም እንኳን የመጀመሪያዎቹ ስኬቶች ቢኖሩም በ948 የማርዙባን የሃማዳን ገዥ በሩክን አል-ዳውላ መያዙ ትልቅ ለውጥ አምጥቷል።የእሱ መታሰር በቤተሰቡ እና እንደ ራዋዲድስ እና ሻዳዲድስ ያሉ የክልል ኃይሎች በታብሪዝ እና በዲቪን አከባቢዎች ለመቆጣጠር እድሎችን ተጠቅመው ውስጣዊ ግጭት አስከትሏል።መሪነት ለኢብራሂም ተላልፏል፣ የማርዙባን ታናሽ ልጅ፣ ዲቪን ከ957 እስከ 979 ያስተዳደረው እና አዘርባጃንን ያለማቋረጥ ተቆጣጠረ። የሁለተኛው የስልጣን ዘመን በ979 እስኪያበቃ ድረስ የሳላሪድ ስልጣንን በሺርቫን እና በዳርባንድ ላይ በድጋሚ ማረጋገጥ ችሏል።እ.ኤ.አ. በ 971 ሳላሪዶች የሻዳዲድስን በጋንጃ ውስጥ ከፍ ከፍ ማለታቸውን ተገንዝበዋል ፣ ይህም የኃይል ተለዋዋጭነትን ያሳያል።በመጨረሻ፣ የሳላሪድ ሥርወ መንግሥት ተጽዕኖ እየቀነሰ በ11ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ በሴሉክ ቱርኮች ተዋህደዋል።ሻዳዲድስ (951-1199)ሻዳዲዶች ከ951 እስከ 1199 ዓ.ም ድረስ በኩራ እና በአራክስ ወንዞች መካከል ያለውን ክልል ያስተዳድሩ ታዋቂ የሙስሊም ስርወ መንግስት ነበሩ።መሐመድ ኢብን ሻዳድ እየተዳከመ ያለውን የሳላሪድ ሥርወ መንግሥት በመግዛት ዲቪንን በመቆጣጠር ሥርወ መንግሥቱን መሥርቷል፣ በዚህም ግዛቱን በማስፋፋት እንደ ባርዳ እና ጋንጃ ያሉ ዋና ዋና ከተሞችን አካትቷል።እ.ኤ.አ. በ960ዎቹ መገባደጃ ላይ ሻዳዲዶች በላካሪ ኢብን ሙሐመድ እና ወንድሙ ፋድል ኢብኑ ሙሐመድ በ971 ጋንጃን በመያዝ የሙሳፊሪድ ተጽእኖን በአራን በማስቆም አቋማቸውን አጠናክረው ቀጥለዋል።ከ985 እስከ 1031 የገዛው ፋድል ኢብኑ ሙሐመድ የግዛቱን መስፋፋት አስተዋፅዖ አድርጓል። የሻዳዲድ ግዛቶች፣ በተለይም በአራስ ወንዝ ላይ የ Khodaafarin ድልድይዎችን በመገንባት ሰሜናዊ እና ደቡብ ባንኮችን በማገናኘት።ሻዳዲዶች በ1030 የሩስያ ጦር ሃይሎች ያደረሱትን ከፍተኛ ጥቃት ጨምሮ በርካታ ፈተናዎች አጋጥሟቸዋል።በዚህ ጊዜ ውስጥ የውስጥ ውዝግብ ተፈጠረ፣ ለምሳሌ የፋድል ቀዳማዊ ልጅ አስኩያ ቤይላጋን ውስጥ ያካሄደው አመጽ፣ ይህም በሌላው የፋድል ቀዳማዊ ልጅ ባዘጋጀው በራሺያ እርዳታ የተገታ ነው። ሙሳ።የሻዳዲድ ዘመን ቁንጮ በአቡላስዋር ሻውር ስር የመጣ ሲሆን የመጨረሻው ነጻ ገዥ ሻዳዲ አሚር ተብሎ ይገመታል።የእሱ አገዛዝ ለመረጋጋት እና ለስትራቴጂያዊ ጥምረት የታወቀ ነበር, ይህም የሴልጁክ ሱልጣን ቶግሩል ስልጣን እውቅና እና ከተብሊሲ ጋር በባይዛንታይን እና በአላን ስጋቶች ላይ ትብብርን ጨምሮ.ሆኖም በ1067 ሻቩር ከሞተ በኋላ የሻዳዲድ ሃይል ቀነሰ።ፋድል ሳልሳዊ ስርወ መንግሥቱን እስከ 1073 ድረስ ለአጭር ጊዜ ቀጥሏል፣ የሴልጁቅ ኢምፓየር አልፕ አርስላን ቀሪዎቹን የሻዳዲድ ግዛቶችን በ1075 በመቀላቀል ለተከታዮቹ አከፋፈለ።ይህ የሻዳዲድስን ነፃ አገዛዝ በተሳካ ሁኔታ አቆመ፣ ምንም እንኳን አንድ ቅርንጫፍ በአኒ ኢሚሬትስ በሴሉክ የበላይ ገዢነት እንደ ቫሳል ቢቀጥልም።

በ 11 ኛው ክፍለ ዘመን የኦጉዝ ቱርኪክ የሴልጁክ ሥርወ መንግሥት ከመካከለኛው እስያ ወጣ ፣ የአራዝ ወንዝን አቋርጦ ወደ ጊላን እና ከዚያም አራን ከፍተኛ እድገት አድርጓል።እ.ኤ.አ. በ 1048 ከአዘርባጃን ፊውዳል ገዥዎች ጋር በመተባበር የባይዛንታይን እና የደቡብ ካውካሰስ ግዛቶችን የክርስቲያን ጥምረት በተሳካ ሁኔታ አሸንፈዋል ።የሴልጁክ ገዥ የነበረው ቶግሩል ቤግ በ1054 በአዘርባጃን እና በአራን የበላይነቱን አጠናክሮ በመቀጠል እንደ ራዋዲድ ገዥ ቫህሱዳን በቴብሪዝ ፣ በኋላም አቡላስቫር ሻውር በጋንጃ ሉዓላዊነቱን በመቀበል የበላይነቱን አፅንቷል።የቶግሩል ቤግ ሞት ተከትሎ፣ ተተኪዎቹ፣ አልፕ አርስላን እና ቫዚየር ኒዛም አል-ሙልክ፣ የሴልጁክን ስልጣን ማረጋገጥ ቀጠሉ።ከአካባቢው ገዥዎች የጠየቁት ጥያቄ ከሻዳዲድስ ከፋዝል መሐመድ 2ኛ ጋር በነበራቸው ግንኙነት ከፍተኛ ግብርን ያካትታል።በአላንስ ላይ የታቀደ ዘመቻ በክረምት ሁኔታዎች ምክንያት ቢቋረጥም፣ በ1075፣ አልፕ አርስላን የሻዳዲድ ግዛቶችን ሙሉ በሙሉ ተቀላቀለ።ሻዳዲዶች እስከ 1175 ድረስ በአኒ እና በተብሊሲ ውስጥ እንደ ቫሳልስ በስም መገኘትን ጠብቀዋል።በ12ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ፣ በንጉስ ዴቪድ አራተኛ እና በጄኔራል ዲሜጥሮስ 1ኛ የሚመራው የጆርጂያ ሃይሎች በሺርቫን ውስጥ ጉልህ የሆነ ወረራ ፈጽመዋል፣ ስልታዊ ቦታዎችን በመያዝ እና በክልላዊ የሃይል ሚዛን ላይ ተጽዕኖ አሳድረዋል።ይሁን እንጂ ንጉሥ ዳዊት በ1125 ከሞተ በኋላ የጆርጂያ ተጽዕኖ ቀንሷል።በ12ኛው መቶ ክፍለ ዘመን አጋማሽ ላይ፣ በማኑችኽር III ስር ያሉት ሺርቫንሻህ የግብር ክፍያቸውን አቁመው ከሴሉኮች ጋር ግጭት አስከትሏል።ቢሆንም፣ ግጭቶችን ተከትሎ፣ የሱልጣኑ ስም በሌለበት ሳንቲም ላይ እንደታየው፣ የሴልጁክ ተፅዕኖ እየዳከመ እንደሚሄድ በማሳየት በራስ የመመራት ደረጃን ማስጠበቅ ችለዋል።እ.ኤ.አ. በ 1160 ፣ የማኑቼር ሳልሳዊ ሞት ተከትሎ ፣ በሺርቫን ውስጥ የስልጣን ሽኩቻ ተፈጠረ ፣ የጆርጂያኗ ታማር በልጆቿ በኩል ተፅእኖ ለመፍጠር ስትሞክር ፣ ምንም እንኳን ይህ በመጨረሻ አልተሳካም።የሴልጁክ ሃይል እየቀነሰ ሲመጣ በሺርቫንሻህ የበለጠ ነፃነትን በማሳየቱ በክልሉ ውስጥ ያለው የሃይል ተለዋዋጭነት በዝግመተ ለውጥ ቀጠለ።በሴልጁክ ዘመን ሁሉ፣ በአዘርባይጃን ጉልህ የሆነ የባህል እና የስነ-ህንፃ እድገቶች ተከስተዋል፣ ለፋርስ ስነ-ጽሁፍ እና ልዩ ለሆነው የሴልጁክ የስነ-ህንፃ ዘይቤ አስተዋጾ አድርገዋል።እንደ ኒዛሚ ጋንጃቪ ያሉ አሀዞች እና እንደ አጃሚ አቡበከር ኦግሉ ናክቺቫኒ ያሉ አርክቴክቶች ለክልሉ የባህል እድገት ወሳኝ ሚና ተጫውተዋል፣በሥነ-ጽሑፍ እና በሥነ ሕንፃ ውስጥ ዘላቂ ቅርስ ትተው ነበር፣ ይህም በወቅቱ በነበሩት ምልክቶች እና ሥነ-ጽሑፋዊ አስተዋጾዎች ውስጥ በግልጽ ይታያል።

“አታቤግ” የሚለው መጠሪያ የመጣው “አታ” (አባት) እና “በይ” (ጌታ ወይም መሪ) ከሚሉት የቱርኪክ ቃላቶች ሲሆን ይህም አውራጃን ወይም ክልልን እያስተዳደረ ለወጣት ዘውድ ልዑል ጠባቂ እና አማካሪ ሆኖ የሚያገለግልበትን የገዥነት ሚና ያመለክታል። .ይህ ርዕስ በተለይ በ1160 እና 1181 መካከል ባለው የሴልጁክ ኢምፓየር ዘመን፣ አታቤግስ አንዳንድ ጊዜ የኢራቅ ሴልጁክስ ሱልጣን “ታላቅ አታባኮች” እየተባሉ በሱልጣኖች ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ በማሳደር ጉልህ ሚና ነበረው።ሻምስ አድ-ዲን ኤልዲጉዝ (1136-1175)የኪፕቻክ ባሪያ ሻምስ አድ-ዲን ኤልዲጉዝ የሴልጁቅ ግዛት አራን በሱልጣን ጊያት አድ-ዲን መስዑድ በ1137 ኢቅታ (የፊፍዶም ዓይነት) ተሰጠው።ባርዳን መኖሪያው አድርጎ መረጠ፣ ቀስ በቀስ በአካባቢው አሚሮች ዘንድ ታማኝነትን በማግኘቱ እና በ1146 የአሁኗ አዘርባጃን ዋና ገዥ ለመሆን ተጽኖውን አስፋፍቷል። ከሙሚን ኻቱን ጋር ጋብቻ ፈጠረ እና በሴልጁክ ስርወ መንግስት አለመግባባት ውስጥ መሳተፉን ተከትሎ። አቋሙን አጠናከረ።እ.ኤ.አ.የእሱ ወታደራዊ ዘመቻዎች በ 1175 በናክቺቫን እስከሞተበት ጊዜ ድረስ የጆርጂያ ወረራዎችን መከላከል እና በተለይም ከአህመዲሊስ ጋር ያለውን ጥምረት መጠበቅን ያካትታል ።መሐመድ ጃሃን ፓህላቫን (1175-1186)ከኤልዲጉዝ ሞት በኋላ ልጁ ሙሐመድ ጃሃን ፓህላቫን ዋና ከተማውን ከናክቺቫን ወደ ምዕራብ ኢራን ሃማዳን በማዛወር ግዛቱን በማስፋፋት ወንድሙን Qizil Arslan Uthmanን የአራን ገዥ አድርጎ ሾመው።ጆርጂያውያንን ጨምሮ ከአጎራባች ክልሎች ጋር ሰላምን ማስጠበቅ ችሏል እና ከክዋራዝም ሻህ ተኪሽ ጋር የወዳጅነት ግንኙነት ፈጠረ።የግዛት ዘመኑ በተረጋጋ ሁኔታ እና በውስን የውጭ ወረራ የታየው ነበር፣ይህም ትልቅ ስኬት ነው በተደጋጋሚ ሥርወ-መንግሥት እና የግዛት አለመግባባቶች በሚታወቅበት ወቅት።ኪዚል አርስላን (1186-1191)መሐመድ ጃሃን ፓህላቫን ከሞተ በኋላ ወንድሙ ኪዚል አርስላን ወደ ስልጣን ወጣ።የስልጣን ዘመናቸው እየዳከመ ካለው የሴሉክ ሱልጣኖች ማዕከላዊ ስልጣን ጋር ትግል ቀጥሏል።የእሱ ማረጋገጫ መስፋፋት በ1191 በሺርቫን ላይ የተሳካ ወረራ እና የመጨረሻው የሴልጁቅ ገዥ የነበረው ቶግሩል 3ኛ መገርሱን ያጠቃልላል።ነገር ግን በሴፕቴምበር 1191 በወንድሙ ባልቴት በሆነችው በኢናች ኻቱን ስለተገደለ የግዛቱ ዘመን አጭር ነበር።የባህል አስተዋጾበአዘርባጃን የአታቤግስ ዘመን ጉልህ በሆኑ የስነ-ህንፃ እና ስነ-ጽሁፋዊ ስኬቶች የተከበረ ነበር።እንደ አጃሚ አቡበከር ኦግሉ ናክቺቫኒ ያሉ ታዋቂ አርክቴክቶች እንደ ዩሲፍ ኢብን ኩሰይር መካነ መቃብር እና የሞሚን ኻቱን መካነ መቃብር ያሉ ቁልፍ መዋቅሮችን በመንደፍ ለክልሉ የስነ-ህንፃ ቅርስ አስተዋፅዖ አድርገዋል።በዲዛይናቸው እና በባህላዊ ጠቀሜታቸው እውቅና የተሰጣቸው እነዚህ ሀውልቶች በዚህ ወቅት የጥበብ እና የስነ-ህንፃ እድገቶችን ያጎላሉ።በሥነ ጽሑፍ ውስጥ እንደ ኒዛሚ ጋንጃቪ እና ማህሳቲ ጋንጃቪ ያሉ ገጣሚዎች ወሳኝ ሚናዎችን ተጫውተዋል።የኒዛሚ ስራዎች፣ ታዋቂውን "ካምሳ" ጨምሮ የፋርስ ስነ-ጽሁፍን በመቅረጽ ረገድ ከፍተኛ አስተዋፅዖ ያበረከቱ ሲሆን አብዛኛውን ጊዜ የአታቤግስ፣ የሴልጁክ እና የሽርቫንሻህ ገዥዎች ደጋፊነት ያከብራሉ።በእሷ በሩቢያት የምትታወቀው ማህሳቲ ጋንጃቪ የህይወት እና የፍቅር ደስታን ታከብራለች፣ ለዘመኑ የባህል ቀረጻዎች ብዙ አስተዋፅዖ አበርክታለች።

በ13ኛው እና በ14ኛው መቶ ክፍለ ዘመን የተፈፀመው የአዘርባጃን የሞንጎሊያውያን ወረራ በክልሉ ላይ ከፍተኛ ተጽእኖ በማሳደሩ በፖለቲካ መልክዓ ምድሯ ላይ ከፍተኛ ለውጥ አስገኝቶ አዘርባጃንን ከሁላጉ ግዛት ጋር እንድትቀላቀል አድርጓል።እነዚህ ተከታታይ ወረራዎች ወደ በርካታ ቁልፍ ደረጃዎች ሊከፈሉ ይችላሉ፣ እያንዳንዱም በጠንካራ ወታደራዊ ዘመቻዎች እና በቀጣይ ማህበረ-ፖለቲካዊ ለውጦች።የመጀመሪያ ወረራ (1220-1223)የሞንጎሊያውያን ወረራ የመጀመርያው ማዕበል በ1220 የጀመረው ከሆሬዝምሻህ ሽንፈት በኋላ ሞንጎሊያውያን በጄኔራሎች ጄቤ እና ሱቡታይ 20,000 ጠንካራ ተዋጊ ሃይል እየመሩ ወደ ኢራን ከዚያም ወደ አዘርባጃን ገቡ።እንደ ዛንጃን፣ ቃዝቪን፣ ማራጋ፣ አርዴቢል፣ ባይላጋን፣ ባርዳ እና ጋንጃ የመሳሰሉ ዋና ዋና ከተሞች ከፍተኛ ውድመት ደረሰባቸው።ይህ ወቅት በአዘርባይጃን አታቤግስ ግዛት ውስጥ በፖለቲካዊ አለመረጋጋት የሚታወቅ ሲሆን ሞንጎሊያውያን በፍጥነት ቁጥጥር ለማድረግ ይጠቀሙበት ነበር።ሞንጎሊያውያን በክረምቱ ወቅት በሙጋን ስቴፕ የመጀመርያ ቆይታቸው እና ያላሰለሰ ወታደራዊ ስልታቸው በአካባቢው ህዝብ ላይ ከፍተኛ ኪሳራ እና ትርምስ አስከትሏል።ሁለተኛ ወረራ (1230ዎቹ)ሁለተኛው ወረራ፣ በ1230ዎቹ በቾርማጋን ኖዮን በኦግዴይ ካን ትእዛዝ፣ የሞንጎሊያውያን የመጀመሪያ ማፈግፈግ በኋላ ክልሉን የተቆጣጠረው ጃላል አድ-ዲን ክዋራዝምሻህ ላይ ያነጣጠረ ነበር።አሁን 30,000 ጠንካራ የሆነው የሞንጎሊያውያን ጦር የጃላል አድ-ዲንን ጦር በቀላሉ በማሸነፍ በሰሜናዊ ኢራን እና በአዘርባጃን ግዛቶች ውስጥ የሞንጎሊያውያን ሃይል እንዲጠናከር አድርጓል።እንደ ማራጋ፣ አርዳቢል እና ታብሪዝ ያሉ ከተሞች ተይዘዋል፣ ታብሪዝ በኋላም ትልቅ ግብር ለመክፈል በመስማማት አጠቃላይ ጥፋትን አስቀረ።ሦስተኛው ወረራ (1250ዎቹ)ሦስተኛው ትልቅ ወረራ በሁላጉ ካን መሪነት የወንድሙ ሞንግኬ ካን የአባሲድ ኸሊፋነትን ለማሸነፍ ያዘዘውን መመሪያ ተከትሎ ነበር።መጀመሪያ ላይ ከሰሜን ቻይና ጋር ከተመደበ በኋላ፣ የሁላጉ ትኩረት ወደ መካከለኛው ምስራቅ ተቀየረ።እ.ኤ.አ. በ1256 እና 1258 የኒዛሪ ኢስማኢሊ መንግስትን እና የአባሲድ ኸሊፋነትን ገርስሶ ብቻ ሳይሆን እራሱን ኢልካን በማወጅ የአሁኗ ኢራንን፣ አዘርባጃንን እና የተወሰኑትን ቱርክ እና ኢራቅን ያካተተ የሞንጎሊያ መንግስት አቋቋመ።ይህ ዘመን ቀደም ሲል የሞንጎሊያውያን ወረራዎች ያስከተለውን ውድመት ለማስተካከል በተደረጉ ሙከራዎች ተለይቷል።በኋላ እድገቶችከሁላጉ በኋላ፣ የሞንጎሊያውያን ተጽእኖ በ1295 ራሱን ​​የታብሪዝ ገዥ አድርጎ ባወጀው እንደ ጋዛን ካን ባሉ ገዥዎች እና ሙስሊም ካልሆኑ ማህበረሰቦች ጋር ያለውን ግንኙነት ወደነበረበት ለመመለስ ሞክሯል፣ ምንም እንኳን የተለያየ ስኬት ነበረው።የጋዛን ወደ ሱኒ እስልምና መግባቷ በኢልካናቴ ሃይማኖታዊ መልክዓ ምድር ላይ ትልቅ ለውጥ አሳይቷል።የግዛቱ ዘመን በ1304 አብቅቷል፣ በወንድሙ ኦልጃይቱ ተተካ።በ 1335 የአቡ ሰኢድ ያለ ወራሽ መሞት የኢልካናትን መከፋፈል አስከትሏል ።ክልሉ እስከ 14ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ ድረስ የተለያዩ የአዘርባጃን እና አካባቢዋን የተቆጣጠሩት እንደ ጃላይሪድስ እና ቾባኒድስ ያሉ የአካባቢ ስርወ-መንግስቶች መበራከት ተመልክቷል።በአዘርባጃን የሚገኘው የሞንጎሊያውያን ቅርስ በሁለቱም ጥፋት እና በቀጣዮቹ ምዕተ-አመታት በክልሉ እድገት ላይ ተጽእኖ ያላቸውን አዳዲስ የአስተዳደር ማዕቀፎችን በማቋቋም ተለይቶ ይታወቃል።

በ1380ዎቹ ውስጥ ቲሙር፣ ታሜርላን በመባልም ይታወቃል፣ ሰፊውን የኢውራሺያን ግዛት ወደ አዘርባጃን አስፋፍቶ፣ እንደ ሰፊው ጎራ አንድ አካል አድርጎታል።ይህ ወቅት ጉልህ የሆነ ወታደራዊ እና ፖለቲካዊ እንቅስቃሴን ያሳየ ሲሆን እንደ ኢብራሂም 1 የሺርቫን ያሉ የአካባቢው ገዥዎች የቲሙር ገዢዎች ሆነዋል።ኢብራሂም እኔ በተለይ ቲሙርን ከቶክታሚሽ ወርቃማው ሆርዴ ጋር ባደረገው ወታደራዊ ዘመቻ ረድቶታል፣ ይህም የአዘርባጃንን እጣ ፈንታ ከቲሙሪድ ወረራዎች ጋር በማያያዝ ነው።ዘመኑ እንደ ሑሩፊዝም እና የበክታሺ ሥርዓት ያሉ የተለያዩ ሃይማኖታዊ እንቅስቃሴዎች መፈጠርና መስፋፋት ምክንያት ከፍተኛ ማኅበራዊ አለመረጋጋት እና የሃይማኖት ግጭት የታየበት ነበር።እነዚህ እንቅስቃሴዎች ብዙውን ጊዜ ወደ ኑፋቄ ግጭት ያመራሉ፣ የአዘርባጃን ማህበረሰብን በእጅጉ ይጎዳሉ።እ.ኤ.አ. በ 1405 ቲሙር ከሞተ በኋላ ግዛቱ የተወረሰው ልጁ ሻህ ሩክ ሲሆን እስከ 1447 ይገዛ ነበር ። የሻህ ሩክ የግዛት ዘመን የቲሙሪድ ጎራዎችን በተወሰነ ደረጃ መረጋጋት አሳይቷል ፣ እሱ ሲሞት ግን ክልሉ ሁለት ተቀናቃኝ የቱርክ ስርወ መንግስት መነሳቱን አይቷል። ከቀድሞው የቲሙሪድ ግዛቶች በስተ ምዕራብ።በቫን ሀይቅ ዙሪያ የተመሰረተው የቃራ Qoyunlu እና በዲያርባኪር ዙሪያ ያተኮረው አክ ኪዩንሉ በክልሉ ውስጥ ጉልህ ሀይሎች ሆነው ብቅ አሉ።እነዚህ ሥርወ መንግሥት፣ እያንዳንዳቸው የየራሳቸው ግዛትና ዓላማ ያላቸው፣ በአካባቢው ያለው የሥልጣን ክፍፍልና ወደፊትም በአዘርባጃን እና በአካባቢው አካባቢዎች ለሚፈጠሩ ግጭቶችና ዕርምጃዎች መድረኩን አስቀምጠዋል።

የAq Qoyunlu፣ እንዲሁም ነጭ በግ ቱርኮማኖች በመባል የሚታወቁት፣ የሱኒ ቱርኮማን የጎሳ ኮንፌዴሬሽን በ14ኛው መጨረሻ እና በ15ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ታዋቂነትን አግኝቷል።እነሱ በባህል የፋርስ ተወላጆች ነበሩ እና የዛሬዋን ምስራቅ ቱርክ ፣ አርሜኒያ ፣ አዘርባጃን ፣ ኢራንን ፣ ኢራቅን ያካተተ ሰፊ ግዛትን ይገዙ እና በ 15 ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ ተጽኖአቸውን ወደ ኦማን አስፋፍተዋል።ግዛታቸው ከፍተኛ ደረጃ ላይ የደረሰው በኡዙን ሀሰን መሪነት ነው፣ እሱም ግዛቶቻቸውን በከፍተኛ ሁኔታ በማስፋፋት እና አቅ ኩዩንሉን እንደ አስፈሪ ክልላዊ ሃይል አቋቋመ።ዳራ እና ወደ ኃይል መነሳትበዲያርባኪር ክልል በቀራ ዩሉክ ኡትማን ቤግ የተመሰረቱት አቅ ኩዩንሉ በመጀመሪያ ከፖንቲክ ተራሮች በስተደቡብ የባይቡርት አውራጃ አካል ነበሩ እና ለመጀመሪያ ጊዜ የተረጋገጡት በ1340ዎቹ ነው።መጀመሪያ ላይ በኢልካን ጋዛን ስር ቫሳል ሆነው ያገለገሉ እና በክልሉ ውስጥ በወታደራዊ ዘመቻዎች ታዋቂነትን አግኝተዋል ፣ እንደ ትሬቢዞንድ ያሉ ያልተሳኩ ከበባዎችን ጨምሮ ።መስፋፋት እና ግጭትእ.ኤ.አ. በ 1402 ቲሙር ሁሉንም ዲያርባኪርን ለአቅ ቁዩንሉ ሰጥቷቸው ነበር፣ ነገር ግን የኡዙን ሀሰን አመራር ግዛታቸውን በእውነት ማስፋፋት የጀመሩት እስከ አሁን አልነበረም።የኡዙን ሀሰን ወታደራዊ ብቃት በ1467 በጥቁሩ በግ ቱርኮማኖች (ቃራ ኩዩንሉ) ላይ ባደረገው ሽንፈት ታይቷል፣ይህም ለውጥ አቅ ኩዩንሉ ኢራንን እና በዙሪያው ያሉትን አካባቢዎች እንዲቆጣጠር ያስቻለው ለውጥ ነው።ዲፕሎማሲያዊ ጥረቶች እና ግጭቶችየኡዙን ሀሰን አገዛዝ በወታደራዊ ወረራዎች ብቻ ሳይሆን ጉልህ በሆኑ ዲፕሎማሲያዊ ጥረቶች፣ እንደ ኦቶማን ኢምፓየር እና ካራማኒዶች ካሉ ታላላቅ ሀይሎች ጋር ጥምረቶችን እና ግጭቶችን ጨምሮ ነበር።ከቬኒስ ወታደራዊ እርዳታ በኦቶማኖች ላይ ቃል ቢገባም, ድጋፉ ፈጽሞ ሊሳካ አልቻለም, በ 1473 በኦትሉክቤሊ ጦርነት ሽንፈትን አስከትሏል.አስተዳደር እና የባህል ማብቀልበኡዙን ሀሰን፣ የAq Qoyunlu በግዛት መስፋፋት ብቻ ሳይሆን የባህል ህዳሴም አጋጥሞታል።ኡዙን ሀሰን የኢራንን የጉምሩክ ባህል ለአስተዳደር ተቀበለ ፣በቀደሙት ስርወ መንግስታት የተቋቋመውን ቢሮክራሲያዊ መዋቅር ጠብቆ እና የኢራንን ንጉስነት የሚያንፀባርቅ የፍርድ ቤት ባህልን ማሳደግ።ይህ ወቅት የኪነጥበብ፣ የስነ-ጽሁፍ እና የስነ-ህንፃ ስፖንሰርሺፕ ታይቷል፣ ይህም ለክልሉ ባህላዊ ገጽታ ጉልህ አስተዋፅዖ አድርጓል።ውድቅ እና ውርስእ.ኤ.አ. በ1478 የኡዙን ሀሰን መሞት ብዙም ውጤታማ ያልሆኑ ገዥዎች እንዲፈራረቁ አደረገ፣ ይህም በመጨረሻ ወደ ውስጣዊ ግጭት እና የአቅ Qoyunlu ግዛት መዳከም ደረሰ።ይህ ውስጣዊ ብጥብጥ የአቅ Qoyunlu ውድቀት ላይ ትልቅ አስተዋጽኦ ያደረጉ የሳፋቪዶች መነሳት አስችሏል።እ.ኤ.አ. በ1503፣ የሳፋቪድ መሪ ኢስማኢል 1ኛ አቅ ኪዩንሉን በቆራጥነት አሸንፈው ነበር፣ ይህም የአገዛዝ ዘመናቸው ማብቃት እና በክልሉ የሳፋቪድ የበላይነት መጀመሩን ያመለክታል።የAq Qoyunlu ትሩፋት በ15ኛው ክፍለ ዘመን የመካከለኛው ምስራቅ ፖለቲካዊ እና ባህላዊ ለውጦችን በመቅረጽ ሚናቸው የሚታወቅ ነው።የእነሱ የአስተዳደር ሞዴል፣ ዘላኖች የቱርኮማን ወጎችን ከተቀመጡት የፋርስ አስተዳደራዊ ልማዶች ጋር በማዋሃድ፣ የራሳቸው ዘላቂ ግዛት ለመመስረት የAq Qoyunluን ምሳሌ በመሳብ ሳፋቪዶችን ጨምሮ በክልሉ ለሚኖሩ የወደፊት ኢምፓየሮች መድረክ አዘጋጅቷል።

የቃራ ኩዩንሉ ወይም ካራ ኮዩንሉ የቱርኮማን ንጉሳዊ አገዛዝ የዛሬዋን አዘርባጃንን፣ የካውካሰስን ክፍሎች እና ከ1375 እስከ 1468 ድረስ ያሉትን ግዛቶች ይገዛ ነበር። እና ነፃነት በቋራ ዩሱፍ መሪነት ታብሪዝ ያዘ እና የጃላይሪድ አገዛዝ አብቅቷል።ወደ ኃይል ተነሳቃራ ዩሱፍ በቲሙር ወረራ ወቅት ለደህንነት ወደ ኦቶማን ኢምፓየር ሸሽቶ ነበር ነገር ግን በ1405 ቲሙር ከሞተ በኋላ ተመለሰ። ከዚያም በ1406 በናክቺቫን እና በ1408 በሰርድሩድ በተደረገው ጉልህ ጦርነት እና በ1408 ሰርድሩድ በተደረጉ ጦርነቶች የቲሙር ተተኪዎችን በማሸነፍ ግዛቶችን አስመለሰ። እና የቲሙርን ልጅ ሚራን ሻህን ገደለው።ማጠናከሪያ እና ግጭቶችበቋራ ዩሱፍ እና በተከታዮቹ ዘመን ቃራ ኩዩንሉ በአዘርባጃን ስልጣናቸውን በማጠናከር ተጽኖአቸውን ወደ ኢራቅ ፣ ፋርስ እና ኬርማን አስፋፉ።አገዛዛቸውም ግዛታቸውን ለማስጠበቅ እና ለማስፋት በፖለቲካዊ እንቅስቃሴ እና በወታደራዊ ተሳትፎ የሚታወቅ ነበር።በ1436 ወደ ስልጣን የመጣው ጃሃን ሻህ በተለይም የካራ ኮዩንሉን ግዛት እና ተፅእኖ አስፋፍቷል።በተሳካ ሁኔታ ተደራድሮ ጦርነቶችን ተዋግቷል፣ ካራ ኮዩንሉን በክልሉ ውስጥ የበላይ ሃይል አድርጎ ያስቀመጠው፣ ከአጎራባች መንግስታት እና እንደ አክ ኮዩንሉ ያሉ ተቀናቃኝ ስርወ መንግስታት የሚደርስባቸውን ጫና እና ዛቻ በመቋቋም።ውድቅ እና ውድቀትበ1467 የጃሃን ሻህ ሞት ከአክ ኮዩንሉ ኡዙን ሀሰን ጋር በተደረገ ጦርነት የካራ ኮዩንሉ ውድቀት ጅማሮ ነበር።ንጉሠ ነገሥቱ በውስጥ ውዝግብና በውጫዊ ግፊቶች ውስጥ አንድነቱንና ግዛቶቹን ለማስጠበቅ ታግሏል፣ በመጨረሻም ወደ መፍረስ አመራ።አስተዳደርየቋራ ቆዩንሉ የአስተዳደር መዋቅር በቀድሞ አባቶቻቸው በጃላይሪዶች እና ኢልካኒዶች ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድሯል።ብዙ ጊዜ ከአባት ወደ ልጅ የሚተላለፉ አውራጃዎች በወታደራዊ ገዥዎች ወይም በቤይ የሚተዳደሩበት ተዋረዳዊ የአስተዳደር ሥርዓት ጠብቀዋል።ማዕከላዊው መንግስት የገንዘብ እና የአስተዳደር ጉዳዮችን የሚመሩ እና ጉልህ የፖለቲካ ስልጣን ያላቸውን ዳሩጋ በመባል የሚታወቁ ባለስልጣናትን ያጠቃልላል።እንደ ሱልጣን፣ ካን እና ፓዲሻህ ያሉ የማዕረግ ስሞች ሉዓላዊነታቸውን እና አገዛዛቸውን የሚያንፀባርቁ ነበሩ።የቃራ Qoyunlu የግዛት ዘመን በአዘርባጃን እና በሰፊው ክልል ታሪክ ውስጥ ሁከት የበዛ ቢሆንም ተፅእኖ ፈጣሪ ጊዜን ይወክላል፣ በወታደራዊ ወረራዎች፣ ስርወ-መንግስታዊ ትግሎች እና ጉልህ ባህላዊ እና አስተዳደራዊ እድገቶች።

የሳፋቪድ ሥርዓት፣ በመጀመሪያ በ1330ዎቹ በኢራን ውስጥ በሳፊ-አድ-ዲን አርዳቢሊ የተቋቋመው የሱፊ ሃይማኖታዊ ቡድን፣ በጊዜ ሂደት በከፍተኛ ደረጃ ተለወጠ።በ15ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ ትእዛዙ ወደ አስራ ሁለት ሺዓ እስልምና ተቀየረ፣ ይህም በአስተሳሰብ እና በፖለቲካዊ አቅጣጫው ላይ ትልቅ ለውጥ አሳይቷል።ይህ ለውጥ የሳፋቪድ ስርወ መንግስት ወደ ስልጣን እንዲወጣ መሰረት ጥሏል እና በኢራን እና አካባቢው ሀይማኖታዊ እና ፖለቲካዊ ገጽታ ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድሯል።ምስረታ እና የሃይማኖት ለውጥበሳፊ-አድ-ዲን አርዳቢሊ የተመሰረተው የሳፋቪድ ሥርዓት መጀመሪያ ላይ ሱፊ እስልምናን ተከትሏል።በ15ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ ወደ ሺዓ ሥርዓት መለወጥ ወሳኝ ነበር።ሳፋቪዶችየሙሐመድ ልጅ የሆነችውን አሊ እና ፋጢማ የዘር ሐረጋቸውን ይናገራሉ፣ ይህም በተከታዮቻቸው መካከል ሃይማኖታዊ ተቀባይነትን እና ተቀባይነትን እንዲያገኝ ረድቷቸዋል።ይህ የይገባኛል ጥያቄ በSafavid ወታደራዊ እና የፖለቲካ ስልቶች ውስጥ ወሳኝ ከነበሩት የኪዚልባሽ ታጣቂ ቡድን አባላት ጋር በእጅጉ አስተጋባ።ማስፋፋት እና ማጠናከርበ1501 ሻህ በሆነው እስማኤል ቀዳማዊ መሪነት ሳፋቪዶች ከሃይማኖታዊ ሥርዓት ወደ ገዥ ሥርወ መንግሥት ተቀየሩ።ኢስማኢል 1ኛ በ1500 እና 1502 መካከል አዘርባጃንን፣ አርሜኒያን እና ዳግስታንን ለመቆጣጠር የኪዚልባሽ ቅንዓት ተጠቅሞ የሳፋቪድን ግዛት በከፍተኛ ሁኔታ አስፋፍቷል።የሳፋቪድ አገዛዝ የመጀመሪያዎቹ ዓመታት እንደ ካውካሰስ፣ አናቶሊያ፣ ሜሶጶጣሚያ፣ መካከለኛው እስያ እና የደቡብ እስያ ክፍሎች ያሉ ክልሎችን ያነጣጠሩ ኃይለኛ ወታደራዊ ዘመቻዎች ነበሩ።ሃይማኖታዊ ጫና እና ፊውዳል ቲኦክራሲኢስማኢል 1 እና ተተኪው ታህማስፕ 1 የሺዓ እስልምናን በዋናነት ሱኒ በሚባለው የግዛታቸው ህዝብ ላይ በተለይም እንደ ሺርቫን ባሉ አካባቢዎች ጫኑ።ይህ ጫና በአካባቢው ነዋሪዎች መካከል ከፍተኛ ግጭት እና ተቃውሞ አስከትሏል ነገር ግን በስተመጨረሻ የሺአ-አብዛኛዋ ኢራን መሰረት ጥሏል።የሳፋቪድ መንግስት ወደ ፊውዳል ቲኦክራሲነት ተለወጠ፣ ሻህ እንደ መለኮታዊ እና የፖለቲካ መሪ፣ በኪዚልባሽ አለቆች በመታገዝ የክልል አስተዳዳሪዎች ሆነው ያገለግላሉ።ከኦቶማኖች ጋር ግጭትየሳፋቪድ ኢምፓየር ከሱኒ የኦቶማን ኢምፓየር ጋር በተደጋጋሚ ይጋጭ ነበር፣ ይህም በሁለቱ ሀይሎች መካከል ያለውን ጥልቅ የኑፋቄ ልዩነት ያሳያል።ይህ ግጭት የክልል ብቻ ሳይሆን ሃይማኖታዊም ነበር፣ ይህም በክልሉ ፖለቲካዊ አሰላለፍ እና ወታደራዊ ስልቶች ላይ ተጽእኖ ያሳደረ።በታላቁ አባስ ስር ያሉ ባህላዊ እና ማህበራዊ ለውጦችየታላቁ አባስ (1587-1630) የግዛት ዘመን ብዙውን ጊዜ የሳፋቪድ ሃይል ዙኒት ሆኖ ይታያል።አባስ ጉልህ የሆነ ወታደራዊ እና አስተዳደራዊ ማሻሻያዎችን ተግባራዊ አድርጓል፣ ጉላሞችን በማስተዋወቅ የኪዚልባሽ ሃይል በመቀነሱ - የካውካሳውያን ለሻህ ጥልቅ ታማኝ የነበሩ እና በግዛቱ ውስጥ በተለያዩ ሀላፊነቶች ያገለገሉ።ይህ ፖሊሲ ማእከላዊ ስልጣንን ለማዋሃድ እና የተለያዩ የኢምፓየር ክልሎችን ወደ ሳፋቪድ ግዛት አስተዳደራዊ ቅርበት ለማዋሃድ ረድቷል።ቅርስ በአዘርባጃን።በአዘርባጃን ውስጥ የሳፋቪዶች ተፅእኖ ጥልቅ ነበር ፣ ይህም ዘላቂ የሺዓ መኖርን በማቋቋም በክልሉ ሃይማኖታዊ ስነ-ሕዝብ ላይ ተጽዕኖ ማሳደሩን ቀጥሏል።አዘርባጃን ጉልህ የሆነ የሺዓ ሙስሊም ህዝብ ካላቸው ሀገራት አንዷ ሆና ቆይታለች፣ በ16ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ በሳፋቪድ አገዛዝ የተለወጠችው ቅርስ።በአጠቃላይ፣ ሳፋቪዶች ከሱፊ ስርዓት ወደ ትልቅ የፖለቲካ ሃይል ተለውጠዋል፣ ሺዓ እስልምናን የኢራን ማንነት መለያ አካል አድርጎ በማቋቋም እና የክልሉን ባህላዊ እና ሀይማኖታዊ መልክዓ ምድር አሻሽሏል።ትሩፋታቸው በኢራን እና እንደ አዘርባጃን ባሉ ክልሎች ውስጥ ባሉ ቀጣይ ሃይማኖታዊ እና ባህላዊ ልማዶች ውስጥ በግልጽ ይታያል።

እ.ኤ.አ. በ1747 የናደር ሻህ መገደል ተከትሎ የአፍሻሪድ ስርወ መንግስት በመበታተን በአካባቢው የተለያዩ የቱርኪክ ካናቶች እንዲፈጠሩ ምክንያት ሆኗል፣ እያንዳንዳቸውም የተለያየ የራስ ገዝ አስተዳደር አላቸው።ይህ ወቅት የሶፋቪድ እና የአፍሻሪድ ኢምፓየር ግዛት የነበሩትን ግዛቶች ወደ ነበረበት ለመመለስ አላማ የሆነውን የአጋ መሀመድ ካን ቃጃርን መነሳት የጀመረው የስልጣን ክፍፍል ነበር።የማገገሚያ ጥረቶች በአጋ መሀመድ ካን ቃጃርአጋ መሀመድ ካን ቃጃር በቴህራን በ1795 ስልጣኑን ካጠናከረ በኋላ ከፍተኛ ሃይል ሰብስቦ በካውካሰስ የቀድሞ የኢራን ግዛቶች በኦቶማን እና በሩሲያ ኢምፓየር ተጽእኖ ስር የወደቀውን እንደገና ለመቆጣጠር አይኑን አስቀምጧል።ይህ ክልል እንደ ካራባክ፣ ጋንጃ፣ ሺርቫን እና ክርስቲያን ጉርጂስታን (ጆርጂያ) ያሉ በርካታ ጠቃሚ ካናቶችን ያካተተ ሲሆን ሁሉም በፋርስ ሱዛራይንቲ ስር ግን ብዙ ጊዜ እርስ በርስ በሚጋጩ ግጭቶች ውስጥ የተሰማሩ ናቸው።ወታደራዊ ዘመቻዎች እና ድሎችበወታደራዊ ዘመቻዎቹ፣ አጋ መሀመድ ካን ሺርቫን፣ ኤሪቫን፣ ናክቺቫን እና ሌሎችንም ያካተቱ ግዛቶችን መልሶ በመያዝ መጀመሪያ ላይ ስኬታማ ነበር።የእሱ ጉልህ ድሉ በ 1795 ከቲፍሊስ ቦርሳ ጋር መጣ, ይህም የጆርጂያ አጭር ጊዜ ወደ ኢራን ቁጥጥር መደረጉን ያመለክታል.ጥረቱም እ.ኤ.አ. በ 1796 እንደ ሻህ የዘውድ ንግስናውን አብቅቷል ፣ እራሱን ከናደር ሻህ ውርስ ጋር በማያያዝ።የጆርጂያ ዘመቻ እና ውጤቶቹየጆርጂያ ንጉስ ሄራክሊየስ 2ኛ የአጋ መሀመድ ካን የጆርጂየቭስክን ከሩሲያ ጋር ያለውን ስምምነት ውድቅ እንዲያደርግ እና የፋርስ ሱዘራይንቲን ለመቀበል ያቀረበው ጥያቄ በአካባቢው ያለውን ሰፊ ​​የጂኦፖለቲካዊ ትግል በምሳሌነት ያሳያል።የሩስያ ድጋፍ ባይኖርም ዳግማዊ ሄራክሊየስ ተቃውሟቸውን በመቃወም የአጋ መሀመድ ካንን ወረራ እና የቲፍሊስን ጭካኔ የተሞላበት ጆንያ አስከተለ።ግድያ እና ውርስአጋ መሀመድ ካን በ1797 ተገደለ፣ ተጨማሪ ዘመቻዎችን በማስቆም ክልሉ አለመረጋጋት እንዲኖር አድርጓል።ሩሲያ ወደ ካውካሰስ መስፋፋቷን እንደቀጠለች የእሱ ሞት በ 1801 የጆርጂያ ሩሲያን ተቀላቀለች ።የሩስያ መስፋፋት እና የፋርስ ተጽእኖ መጨረሻበ 19 ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ብዙ የካውካሰስ ግዛቶችን ከኢራን ወደ ሩሲያ በጉሊስታን (1813) እና በቱርክሜንቻይ (1828) ስምምነቶች ተከታታይ የሩስያ-ፋርስ ጦርነቶችን ተከትሎ መደበኛ መቋረጥ ታየ።እነዚህ ስምምነቶች በካውካሰስ ጉልህ የሆኑ የፋርስ ግዛት ይገባኛል ጥያቄዎችን ማብቃት ብቻ ሳይሆን ክልላዊ ለውጥን በመቅረጽ በኢራን እና በካውካሰስ ክልሎች መካከል የረጅም ጊዜ ባህላዊ እና ፖለቲካዊ ግንኙነቶችን አቋርጠዋል።

የካውካሰስን የፖለቲካ ድንበሮች ለማስተካከል የሩስያ-ፋርስ ጦርነቶች (1804-1813 እና 1826-1828) ወሳኝ ነበሩ።የጉሊስታን ስምምነት (1813) እና የቱርክሜንቻይ ስምምነት (1828) ለኢራን ከፍተኛ የሆነ የግዛት ኪሳራ አስከትሏል።እነዚህ ስምምነቶች ዳግስታንን፣ ጆርጂያን እና አብዛኛው የአዘርባጃን ግዛት ለሩሲያ ግዛት አሳልፈው ሰጥተዋል።ስምምነቶቹም በአዘርባጃን እና በኢራን መካከል ያለውን ዘመናዊ ድንበሮች ያቋቋሙ ሲሆን በካውካሰስ የኢራን ተጽእኖ በእጅጉ ቀንሰዋል።የሩስያ መቀላቀል የክልሉን አስተዳደር ለውጦታል.እንደ ባኩ እና ጋንጃ ያሉ ባህላዊ ካናቶች ወይ ተሰርዘዋል ወይም በሩሲያ ደጋፊነት ስር እንዲገቡ ተደርገዋል።የሩስያ አስተዳደር እነዚህን ግዛቶች ወደ አዲስ ግዛቶች አደራጅቷቸዋል, እሱም ከጊዜ በኋላ የአሁኗ አዘርባጃን ፈጠረ.ይህ መልሶ ማደራጀት እንደ ኤሊሳቬትፖል (አሁን ጋንጃ) እና የሻማኪ አውራጃ ያሉ አዳዲስ የአስተዳደር አውራጃዎችን ማቋቋምን ያካትታል።ከኢራን ወደ ሩሲያ አገዛዝ የተደረገው ሽግግር ከፍተኛ ባህላዊ እና ማህበራዊ ለውጦችን አድርጓል።ምንም እንኳን የሩሲያ ህግ እና የአስተዳደር ስርዓቶች ቢተገበሩም, በ 19 ኛው ክፍለ ዘመን በሙሉ እንደ ባኩ, ጋንጃ እና ትብሊሲ ባሉ ከተሞች ውስጥ በሙስሊም ምሁራዊ ክበቦች መካከል የኢራን ባህላዊ ተጽእኖ ጠንካራ ሆኖ ቆይቷል.በዚህ ወቅት የአዘርባጃን ብሄራዊ ማንነት መሰባሰብ የጀመረ ሲሆን ይህም በክልሉ የፋርስ መንግስት እና በአዲሱ የሩስያ የፖለቲካ ማዕቀፍ ተጽዕኖ ነበር።በ 19 ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ በባኩ ውስጥ ዘይት መገኘቱ አዘርባጃንን በሩሲያ ግዛት ውስጥ ወደ ዋና የኢንዱስትሪ እና ኢኮኖሚያዊ ቀጠና ቀይሯታል።የነዳጅ ዘይት መጨመር የውጭ ኢንቨስትመንትን በመሳብ ፈጣን የኢኮኖሚ እድገት አስገኝቷል።ይሁን እንጂ በአብዛኛው የአውሮፓ ካፒታሊስቶች እና በአካባቢው የሙስሊም የስራ ኃይል መካከል ከፍተኛ ልዩነት ፈጠረ.ይህ ወቅት አዘርባጃንን ወደ ሩሲያ ኢኮኖሚ የበለጠ ያዋህደውን የባቡር እና የቴሌኮሙኒኬሽን መስመሮችን ጨምሮ ከፍተኛ የመሠረተ ልማት ግንባታዎችን አሳይቷል።

የ1918-1920 የአርሜኒያ-አዘርባይጃን ጦርነት ከአንደኛው የዓለም ጦርነት በኋላ በነበረው ሁከትና ብጥብጥ ወቅት እና በሩሲያ የእርስ በርስ ጦርነት እና የኦቶማን ኢምፓየር መፍረስ መካከል የተከሰተ ጉልህ ግጭት ነበር።ይህ ግጭት አዲስ በተመሰረተችው አዘርባጃን ዲሞክራቲክ ሪፐብሊክ እና በአርሜኒያ ሪፐብሊክ መካከል ተፈጠረ፣ በተወሳሰቡ የታሪክ ቅሬታዎች እና በተደባለቀ ብሄራዊ ምኞቶች የተቀሰቀሰው የህዝብ ብዛት ባላቸው ግዛቶች።ጦርነቱ በዋነኛነት ያተኮረው በዘመናችን አርሜኒያ እና አዘርባጃን በሆኑ አካባቢዎች በተለይም እንደ ኤሪቫን ጠቅላይ ግዛት እና ካራባክ ባሉ ክልሎች ላይ ሲሆን ሁለቱም ወገኖች ታሪካዊ እና ጎሳን መሰረት አድርገው ይናገሩ ነበር።የራሺያ ኢምፓየር ውድቀት የፈጠረው የሃይል ክፍተት በአርሜኒያ እና አዘርባጃን የብሔር ብሔረሰቦች ንቅናቄዎች የየራሳቸውን ሪፐብሊካኖች እንዲመሰርቱ አስችሏቸዋል፣ እያንዳንዱም የግዛት ይገባኛል ጥያቄያቸው በከፍተኛ ሁኔታ ተደራራቢ ነው።ግጭቱ ከባድ እና ጭካኔ የተሞላበት ጦርነት የታየበት ሲሆን የአርመን እና የአዘርባይጃን ጦር ሃይሎች ግድያ እና የዘር ማፅዳትን ያካተቱ የጥቃት ድርጊቶችን ፈጽመዋል።በዚህ ወቅት ከታዩት አሳዛኝ ክስተቶች መካከል የመጋቢት ቀናቶች እና የሴፕቴምበር ቀናቶች እልቂት እና የሹሻ ጭፍጨፋ እያንዳንዳቸው ለከፍተኛ ህዝባዊ ስቃይ እና የክልሉን የስነ ሕዝብ አወቃቀር ለውጠዋል።የሶቪየት ቀይ ጦር ወደ ካውካሰስ በገባበት ወቅት ግጭቱ ቆመ።በ 1920 የአርሜኒያ እና አዘርባጃን ሶቪየትነት በአካባቢው አዲስ የፖለቲካ ማዕቀፍ በመጣል ጦርነቱን በተሳካ ሁኔታ አቆመ ።የሶቪዬት ባለስልጣናት ድንበሮችን እንደገና አሻሽለዋል, ብዙውን ጊዜ ለባህላዊ የጎሳ ሰፈሮች ብዙም ግምት ውስጥ ሳይገቡ ለወደፊቱ ግጭቶች ዘር ዘርተዋል.

በግንቦት 28 ቀን 1918 በቲፍሊስ የተቋቋመው የአዘርባጃን ዲሞክራቲክ ሪፐብሊክ (ኤዲአር) በቱርኪክ እና በሙስሊም ዓለማት ውስጥ የመጀመሪያው ዓለማዊ ዴሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ ነበረች።የተመሰረተው የትራንስካውካሰስ ዲሞክራሲያዊ ፌደሬሽን ሪፐብሊክ መፍረስ ተከትሎ ነው።ADR እስከ ኤፕሪል 28, 1920 በሶቪየት ኃይሎች ቁጥጥር ስር እስከዋለበት ጊዜ ድረስ ነበር.ኤዲአር በሰሜን ከሩሲያ፣ በሰሜን ምዕራብ ጆርጂያ ፣ በምዕራብ አርሜኒያ ፣ እና በደቡብ ከኢራን ጋር ይዋሰኑ ነበር፣ ወደ 3 ሚሊዮን የሚጠጉ ህዝቦችን ያቀፈ ነበር።ጋንጃ በቦልሼቪክ በባኩ ላይ በመቆጣጠሩ ጊዜያዊ ዋና ከተማ ሆና አገልግላለች።በተለይም "አዘርባይጃን" የሚለው ቃል ለሪፐብሊኩ የተመረጠችው በሙሳቫት ፓርቲ በፖለቲካዊ ምክንያቶች ሲሆን ይህ ስም ቀደም ሲል በዘመናዊው ሰሜን ምዕራብ ኢራን ውስጥ ካለው አጎራባች ክልል ጋር ብቻ የተያያዘ ነው.የ ADR የአስተዳደር መዋቅር ፓርላማን እንደ የበላይ የመንግስት ባለስልጣን ያካተተ ሲሆን ይህም በአለም አቀፍ፣ በነጻ እና በተመጣጣኝ ውክልና የተመረጠ ነው።የሚኒስትሮች ምክር ቤት ተጠሪነቱ ለዚህ ፓርላማ ነበር።ፋታሊ ካን ኬሆስኪ የመጀመሪያው ጠቅላይ ሚኒስትር ሆኖ ተሾመ።የሙሳቫት ፓርቲ፣ አህራር፣ ኢቲሃድ እና የሙስሊም ሶሻል ዴሞክራቶች ተወካዮች እንዲሁም የአርሜኒያ፣ የሩሲያ፣ የፖላንድ፣ የጀርመን እና የአይሁድ ማህበረሰቦች አናሳ ተወካዮችን ጨምሮ ፓርላማው የተለያዩ ነበር።የኤዲአር ጉልህ ስኬቶች የሴቶችን ምርጫ ማራዘም፣ ሴቶች ከወንዶች ጋር እኩል የሆነ የፖለቲካ መብት ከመስጠት ከመጀመሪያዎቹ አገሮች አንዷ እና አብዛኛው ሙስሊም ሀገር እንድትሆን ያደርጋታል።በተጨማሪም የባኩ ስቴት ዩኒቨርሲቲ መመስረት በአዘርባጃን የመጀመሪያው ዘመናዊ-አይነት ዩኒቨርሲቲ መፈጠሩን የሚያመለክት ሲሆን ይህም ለክልሉ የትምህርት እድገት አስተዋጽኦ አድርጓል።

የአዘርባጃን መንግሥት ለቦልሼቪክ ኃይሎች እጅ ከሰጠ በኋላ፣ አዘርባጃን ኤስኤስ አር ኤፕሪል 28 ቀን 1920 ተመሠረተ። ምንም እንኳን ነፃነቷ ቢኖረውም ሪፐብሊኩ በሞስኮ ከፍተኛ ቁጥጥር ነበረች እና በመጋቢት ወር ከአርሜኒያ እና ጆርጂያ ጋር ወደ ትራንስካውካሰስ ሶሻሊስት ፌደሬቲቭ ሶቪየት ሪፐብሊክ (TSFSR) ተዋህዷል። እ.ኤ.አ.እ.ኤ.አ. በ 1930 ዎቹ ውስጥ የስታሊኒስት ጽዳት በአዘርባጃን ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድሯል ፣ ይህም በሺዎች የሚቆጠሩ ሰዎችን ገድሏል ፣ እንደ ሁሴን ጃቪድ እና ሚካኢል ሙሽፊግ ያሉ ታዋቂ ሰዎችን ጨምሮ።በሁለተኛው የዓለም ጦርነት ወቅት አዘርባጃን ለሶቪየት ኅብረት ከፍተኛ የነዳጅ እና የጋዝ ምርቷ ወሳኝ ነበረች፣ ለጦርነቱም ከፍተኛ አስተዋጽዖ አበርክታለች።ከጦርነቱ በኋላ በነበረው ዘመን፣ በተለይም በ1950ዎቹ፣ አዘርባጃን ፈጣን የከተሞች መስፋፋት እና የኢንዱስትሪ መስፋፋት አጋጥሟታል።ነገር ግን በ1960ዎቹ የአዘርባጃን የነዳጅ ኢንዱስትሪ በሶቪየት ዘይት ምርት ለውጥ እና በምድራዊ ሃብቶች መመናመን ምክንያት ማሽቆልቆል ጀምሯል፣ ይህም ኢኮኖሚያዊ ፈተናዎችን አስከትሏል።በተለይም በአርመኖች እና በአዘርባጃን መካከል ያለው የብሔር ግጭት ተባብሶ ቢያድግም በመጀመሪያ ታፍኗል።እ.ኤ.አ. በ 1969 ሄይዳር አሊዬቭ የአዘርባጃን ኮሚኒስት ፓርቲ የመጀመሪያ ፀሀፊ ሆኖ ተሾመ ፣ ለጊዜው ኢኮኖሚያዊ ሁኔታን በማሻሻል እንደ ጥጥ ባሉ ኢንዱስትሪዎች ውስጥ።አሊዬቭ በ 1982 በሞስኮ ወደሚገኘው ፖሊት ቢሮ ወጣ ፣ አንድ አዜሪ በሶቭየት ኅብረት ውስጥ ያገኘው ከፍተኛ ቦታ።የሚካሂል ጎርባቾቭ የፔሬስትሮይካ ማሻሻያ ሲጀመር በ1987 ጡረታ ወጣ።እ.ኤ.አ. በ1980ዎቹ መገባደጃ ላይ በካውካሰስ በተለይም በናጎርኖ-ካራባክ ራስ ገዝ ግዛት ላይ ብጥብጥ እየጨመረ ወደ ከፍተኛ የጎሳ ግጭቶች እና ግጭቶች አመራ።ሞስኮ ሁኔታውን ለመቆጣጠር ጥረት ብታደርግም ብጥብጥ ቀጥሏል፣ የአዘርባጃን ታዋቂ ግንባር እና በባኩ ከፍተኛ ግጭት ተፈጠረ።አዘርባጃን ከዩኤስኤስአር ነፃነቷን አውጃለች እ.ኤ.አ. ነሐሴ 30 ቀን 1991 የነፃ መንግስታት ኮመንዌልዝ ተቀላቀለች።በዓመቱ መገባደጃ ላይ፣ የመጀመሪያው የናጎርኖ-ካራባክ ጦርነት ተጀመረ፣ እራሷን የምትታወጀው የአርሴክ ሪፐብሊክ ሪፐብሊክ እንዲፈጠር ምክንያት ሆኗል፣ ይህም በክልሉ ውስጥ ረዘም ላለ ጊዜ ግጭት እና የፖለቲካ አለመረጋጋት ምልክት ሆኗል።

የናጎርኖ-ካራባክ ግጭት በአርሜኒያ እና በአዘርባጃን መካከል በናጎርኖ-ካራባክ ክልል ፣በብዛት በአርመኖች የሚኖሩ እና በ1990ዎቹ እስከተባረሩ ድረስ በአዘርባጃኖች የተራዘመ የዘር እና የግዛት ግጭት ነበር።በአለም አቀፍ ደረጃ የአዘርባይጃን አካል ሆኖ እውቅና ያገኘው ናጎርኖ-ካራባክ የይገባኛል ጥያቄ ቀርቦበት በከፊልም ራሱን የአርትሳክ ሪፐብሊክ ብሎ በሚጠራው ቁጥጥር ስር ነበር።በሶቪየት የግዛት ዘመን የናጎርኖ-ካራባክ ራስ ገዝ ግዛት የአርሜኒያ ነዋሪዎች መድልዎ ገጥሟቸዋል፣ ይህም የሶቪየት አዘርባጃን ባለስልጣናት የአርሜኒያን ባህል ለማፈን እና አዘርባጃን የሰፈሩትን ለማበረታታት ያደረጉትን ጥረት ጨምሮ ምንም እንኳን አርመኖች አብላጫውን የያዙ ቢሆንም።እ.ኤ.አ. በ 1988 በናጎርኖ-ካራባክ የተካሄደው ህዝበ ውሳኔ ክልሉ ወደ ሶቪየት አርሜኒያ መሸጋገሩን ደግፏል ፣ ከሶቪየት የራስን ዕድል በራስ የመወሰን ህጎች ጋር ተጣጥሟል ።ይህ እርምጃ በአዘርባጃን ዙሪያ ፀረ-አርሜኒያ ፖግሮሞችን አስከትሏል፣ ወደ እርስ በርስ የጎሳ ብጥብጥ ተሸጋገረ።የሶቭየት ህብረት ውድቀትን ተከትሎ ግጭቱ ተባብሶ በ1990ዎቹ መጀመሪያ ወደ ጦርነት ቀጠለ።ይህ ጦርነት በአርትሳክ እና በአርሜኒያ አሸናፊነት የተጠናቀቀ ሲሆን በዙሪያው ያሉትን የአዘርባጃን ግዛቶች ወረራ እና ከፍተኛ የህዝብ መፈናቀልን ጨምሮ አርመናውያንን ከአዘርባጃን እና አዘርባጃን ከአርሜኒያ እና በአርመን ቁጥጥር ስር ያሉ አካባቢዎችን ማባረርን አስከትሏል ።ለዚህ ምላሽ የተባበሩት መንግስታት የፀጥታው ምክር ቤት በ1993 የአዘርባጃን ግዛት አንድነት የሚያረጋግጥ እና የአርመን ጦር ከአዘርባጃን ምድር እንዲወጣ የሚጠይቅ ውሳኔ አሳለፈ።እ.ኤ.አ. በ1994 የተኩስ አቁም ስምምነት ውጥረቱ ቢባባስም አንጻራዊ መረጋጋትን አምጥቷል።እ.ኤ.አ. በኤፕሪል 2016 የታደሰው ግጭት፣ የአራት ቀን ጦርነት በመባል የሚታወቀው፣ በርካታ ጉዳቶችን አስከትሏል ነገር ግን መጠነኛ የግዛት ለውጦች።እ.ኤ.አ. በኖቬምበር 10 ቀን 2020 በተኩስ አቁም ስምምነት መሠረት የአዘርባጃን ከፍተኛ ጥቅም ያስገኘ ፣ በናጎርኖ-ካራባክ ዙሪያ ያሉ ግዛቶችን እና የአከባቢውን የተወሰነ ክፍል ጨምሮ በሁለተኛው የናጎርኖ-ካራባክ ጦርነት ሁኔታው ​​​​በከፍተኛ ሁኔታ ተባብሷል።የተኩስ አቁም ጥሰት የቀጠለው የድህረ-2020 ጊዜ ነው።እ.ኤ.አ. በታህሳስ 2022 አዘርባጃን የአርትሳክን እገዳ የጀመረች ሲሆን በሴፕቴምበር 2023 የአርሳክ ባለስልጣናትን በቁጥጥር ስር ለማዋል ወሳኝ የሆነ ወታደራዊ ጥቃት ሰነዘረች።እነዚህን ክስተቶች ተከትሎ፣ አብዛኛው የአርሜናውያን ብሄረሰብ አባላት ክልሉን ለቀው ወጡ፣ እና አርትሳክ በጃንዋሪ 1፣ 2024 በይፋ ፈርሳ ነፃነቷን በማቆም እና አዘርባጃን በግዛቱ ላይ እንደምትቆጣጠር አረጋግጣለች።

እ.ኤ.አ. በ1991 የወቅቱ የአዘርባጃን ኤስኤስአር ፕሬዝዳንት አያዝ ሙታሊቦቭ ከጆርጂያ ፕሬዝዳንት ዝቪያድ ጋምሳኩርዲያ ጋር የሶቪየትን መፈንቅለ መንግስት ሙከራ ደግፈዋል።ሙታሊቦቭ በአዘርባጃን ቀጥተኛ ፕሬዚዳንታዊ ምርጫ እንዲደረግ የሕገ መንግሥት ማሻሻያዎችን አቅርቧል።በመቀጠልም በሴፕቴምበር 8 ቀን 1991 በምርጫ ፍትሃዊ እና ነፃነት የጎደለው ነው በሚል ከፍተኛ ትችት በተሰነዘረበት ምርጫ ፕሬዝዳንት ሆነው ተመረጡ።ከምርጫው በኋላ የአዘርባጃን ከፍተኛ ሶቪየት ኦክቶበር 18 ቀን 1991 ነፃነቷን አውጇል፤ ይህም የኮሚኒስት ፓርቲ መፍረስ ምክንያት ሆኗል፤ ምንም እንኳን ሙታሊቦቭን ጨምሮ ብዙ አባላቱ በሥልጣናቸው ቢቆዩም።ይህ መግለጫ በታኅሣሥ 1991 በብሔራዊ ሕዝበ ውሳኔ የተረጋገጠ ሲሆን አዘርባጃን ብዙም ሳይቆይ ዓለም አቀፍ እውቅና አግኝታለች፣ ዩናይትድ ስቴትስ በታህሳስ 25 እውቅና ሰጥታለች።በ1992 መጀመሪያ ላይ የካራባክ የአርመን አመራር ነፃ ሪፐብሊክ ባወጀበት ጊዜ የናጎርኖ-ካራባክ ግጭት ተባብሶ ግጭቱን ወደ ጦርነት ከፍ አድርጎታል።አርሜኒያ ከሩሲያ ጦር ስውር ድጋፍ ጋር ስትራቴጅያዊ ጥቅም አገኘች።በዚህ ወቅት በየካቲት 25 ቀን 1992 በኮጃሊ የተፈፀመውን እልቂት ጨምሮ የአዘርባጃን ሰላማዊ ዜጎች የተገደሉበት ከፍተኛ ግፍና በደል በመንግስት ላይ ነቀፌታ ቀርቧል።በአንጻሩ የአዘርባጃን ጦር የአርሜኒያን ሲቪሎች ለደረሰው የማራጋ እልቂት ተጠያቂ ነበሩ።በተለይም ከአዘርባጃኒ ታዋቂ ግንባር ፓርቲ ከፍተኛ ጫና እየደረሰበት እና ውጤታማ ወታደራዊ ማቋቋም ባለመቻሉ ትችት ሲሰነዘርበት ሙታሊቦቭ መጋቢት 6, 1992 ስልጣን ለቋል። ይሁን እንጂ ከኃላፊነት ነፃ ባደረገው በኮጃሊ በተፈጸመው ግድያ ላይ ምርመራ ካደረገ በኋላ ሥራ መልቀቁን አቆመ። ተገለበጠ እና በሜይ 14 ወደነበረበት ተመለሰ። ሙታሊቦቭ በማግስቱ ግንቦት 15 በአዘርባጃን ታዋቂ ግንባር በታጠቁ ሃይሎች ከስልጣን ስለተወገደ ወደ ሞስኮ እንዲበር ተደረገ።እነዚህን ክስተቶች ተከትሎ ብሄራዊ ምክር ቤቱ ፈርሶ በሕዝባዊ ግንባር አባላት እና የቀድሞ ኮሚኒስቶች ባቀፈው ብሔራዊ ምክር ቤት ተተካ።በቀጠለው ወታደራዊ ውድቀት ውስጥ፣ የአርሜኒያ ጦር ላቺን ሲይዝ፣ ኢሳ ጋምባር በግንቦት 17 የብሔራዊ ምክር ቤት ሊቀመንበር ሆነው ተመረጡ እና ሰኔ 17 ቀን 1992 ተጨማሪ ምርጫዎች እስኪደረጉ ድረስ የፕሬዚዳንትነቱን ተግባር ተረከቡ። በክልሉ ውስጥ.

እ.ኤ.አ. በ 1992 በአዘርባጃን ፕሬዚዳንታዊ ምርጫ የቀድሞ ኮሚኒስቶች ጠንካራ እጩ ማቅረብ አልቻሉም ፣ ይህም የአዘርባጃን ታዋቂ ግንባር (PFA) መሪ እና የቀድሞ የፖለቲካ እስረኛ አቡልፋዝ ኤልቺበይ እንዲመረጥ አድርጓል ።ኤልቺበይ ከ60% በላይ ድምጽ በማግኘት አሸንፏል።የፕሬዝዳንቱ ፕሬዝዳንትነት የአዘርባጃን የነፃ ሀገራት አባልነት ግልፅ አቋም ፣ ከቱርክ ጋር የጠበቀ ግንኙነት ለመፍጠር እና በኢራን ውስጥ ካለው የአዘርባጃን ህዝብ ጋር ያለውን ግንኙነት ለማሻሻል ፍላጎት አሳይተዋል ።ይህ በእንዲህ እንዳለ፣ ጉልህ የፖለቲካ ሰው እና በሶቪየት ስርዓት ውስጥ የቀድሞ መሪ ሄይደር አሊዬቭ በእድሜ ገደብ ምክንያት በፕሬዚዳንታዊ ምኞታቸው ላይ ገደቦች ገጥሟቸው ነበር።እነዚህ ገደቦች ቢኖሩም፣ በአርሜኒያ እገዳ ሥር በነበረው በአዘርባይጃን ናክቺቫን ከፍተኛ ተጽዕኖ አሳድሯል።በናጎርኖ ካራባክ ከአርሜኒያ ጋር ለነበረው ግጭት ምላሽ ለመስጠት አዘርባጃን የባቡር ትራፊክን በማቆም አብዛኛው የአርሜኒያ የመሬት ግንኙነቶችን አቋርጣለች ፣ይህም በትራንስካውካሲያን ክልል ያለውን ኢኮኖሚያዊ ትስስር አጉልቷል።የኤልቺቤይ ፕሬዝደንትነት ከእርሳቸው በፊት የነበሩት ሙታሊቦቭ ያጋጠሟቸውን ከባድ ፈተናዎች በፍጥነት አጋጠሙት።የናጎርኖ-ካራባክ ግጭት አርሜኒያን ይበልጥ ደግፎታል፣ ይህም ከአዘርባጃን ግዛት አንድ አምስተኛ የሚሆነውን በመውረስ በአዘርባጃን ውስጥ ከአንድ ሚሊዮን በላይ ሰዎችን አፈናቅሏል።የባሰ ሁኔታው ​​በሰኔ 1993 በጋንጃ ውስጥ በሱራት ሁሴይኖቭ መሪነት ወደ ወታደራዊ አመጽ አመራ።PFA በወታደራዊ ውድቀቶች፣ ኢኮኖሚው እየዳከረ እና እየጨመረ የመጣው ተቃውሞ - ከአሊዬቭ ጋር ከተሰለፉ ቡድኖች ጭምር—የኤልቺቤይ አቋም በከፍተኛ ሁኔታ ተዳክሟል።በባኩ ዋና ከተማ ሄዳር አሊዬቭ ስልጣን ለመያዝ እድሉን ተጠቀመ።አቋሙን ካጠናከረ በኋላ በነሀሴ ወር የተካሄደው ህዝበ ውሳኔ የአሊዬቭን አመራር በማረጋገጡ ኤልቺበይን ከፕሬዚዳንትነት በማንሳት ውጤታማ ነበር።ይህ በአዘርባጃን ፖለቲካ ውስጥ ወሳኝ ለውጥ አሳይቷል ፣ ምክንያቱም የአሊዬቭ መውጣት የፖለቲካ ምህዳሩን መቀጠል እና ማሻሻያ ፣ አገሪቱን በግጭት እና በለውጥ በታወቁ ሁከትዎች ውስጥ እንዲያልፍ አድርጓል።

የሄይዳር አሊዬቭ ልጅ ኢልሃም አሊዬቭ አባቱን በመተካት የአዘርባጃን ፕሬዝዳንት በመሆን በ2003 ዓ.ም በተካሄደው ምርጫ በሁከትና ብጥብጥ እና በአለም አቀፍ ታዛቢዎች በምርጫ ብልሽት ተወቅሷል።በአሊዬቭ አስተዳደር ላይ ያለው ተቃውሞ ቀጣይነት ያለው ሲሆን ተቺዎች የበለጠ ዲሞክራሲያዊ የአስተዳደር መዋቅር እንዲፈጠር ጠይቀዋል።እነዚህ ውዝግቦች ቢኖሩም፣ በ2008 ዓ.እ.ኤ.አ. በ 2009 ሕገ-መንግሥታዊ ህዝበ ውሳኔ የፕሬዚዳንታዊ የስልጣን ጊዜ ገደቦችን በተሳካ ሁኔታ አስወግዶ በፕሬስ ነፃነት ላይ ገደቦችን ጥሏል።እ.ኤ.አ. በ 2010 የተካሄደው የፓርላማ ምርጫ የአሊዬቭን ቁጥጥር የበለጠ ያጠናከረ ሲሆን በዚህም ምክንያት ከዋና ዋና ተቃዋሚ ፓርቲዎች ፣ ከአዘርባጃን ታዋቂ ግንባር እና ሙሳቫት ምንም ተወካይ የሌሉበት ብሔራዊ ምክር ቤት ተጠናቀቀ።ይህም አዘርባጃን በ2010 የዲሞክራሲ መረጃ ጠቋሚ ዘ ኢኮኖሚስት ፈላጭ ቆራጭ እንድትሆን አድርጓታል።እ.ኤ.አ. በ 2011 አዘርባጃን ዲሞክራሲያዊ ማሻሻያዎችን የሚጠይቁ ሰልፎች በተቀሰቀሱበት ወቅት ከፍተኛ የአገር ውስጥ አለመረጋጋት ገጥሟታል።በመጋቢት ወር በጀመረው ተቃውሞ ከ400 በላይ ሰዎችን በቁጥጥር ስር በማዋል መንግስት በወሰደው ከፍተኛ የጸጥታ ሃይል ምላሽ ሰጥቷል።ፖሊስ ቢታፈንም እንደ ሙሳቫት ኢሳ ጋምበር ያሉ የተቃዋሚ መሪዎች ሰልፋቸውን ለመቀጠል ቃል ገብተዋል።በነዚህ የውስጥ ተግዳሮቶች መካከል አዘርባጃን የተባበሩት መንግስታት ድርጅት የፀጥታው ምክር ቤት ቋሚ አባል ሆና በጥቅምት 24 ቀን 2011 ተመረጠች። ከአርሜኒያ ጋር በናጎርኖ-ካራባክህ መካከል ያለው ግጭት በሚያዝያ 2016 በከፍተኛ ግጭት እንደገና ተቀሰቀሰ። እ.ኤ.አ. በኤፕሪል 2018 በተቃዋሚዎች በተከለከለው ምርጫ ተጭበረበረ በማለት ለአራተኛ ተከታታይ ጊዜ ማግኘቱ ይታወሳል።