ਈਰਾਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਮਾਂਰੇਖਾ

ਅੰਤਿਕਾ

ਅੱਖਰ

ਫੁਟਨੋਟ

ਹਵਾਲੇ


ਈਰਾਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
History of Iran ©JFoliveras

7000 BCE - 2024

ਈਰਾਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ



ਈਰਾਨ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਰਸ਼ੀਆ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਗ੍ਰੇਟਰ ਈਰਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਜੋ ਐਨਾਟੋਲੀਆ ਤੋਂ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਤੱਕ ਅਤੇ ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਤੋਂ ਫ਼ਾਰਸ ਦੀ ਖਾੜੀ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਇਹ 4000 BCE ਤੋਂ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਘਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਐਲਮ (3200-539 BCE) ਵਰਗੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ।ਹੀਗਲ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀਆਂ ਨੂੰ "ਪਹਿਲੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੋਕ" ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ।ਮੇਡੀਜ਼ ਨੇ ਈਰਾਨ ਨੂੰ 625 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਇੱਕ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ।ਸਾਇਰਸ ਮਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਅਚਮੇਨੀਡ ਸਾਮਰਾਜ (550–330 ਈ.ਪੂ.), ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਾਮਰਾਜ ਸੀ, ਜੋ ਤਿੰਨ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੈਲਿਊਸੀਡ , ਪਾਰਥੀਅਨ ਅਤੇ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਨੇ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਤੱਕ ਈਰਾਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ।ਈਰਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮੈਸੇਡੋਨੀਅਨ , ਅਰਬ, ਤੁਰਕ ਅਤੇ ਮੰਗੋਲ ਦੁਆਰਾ ਵੱਡੇ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਦੌਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।ਪਰਸ਼ੀਆ (633-654) ਦੀ ਮੁਸਲਿਮ ਜਿੱਤ ਨੇ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਕੀਤਾ, ਈਰਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇਇਸਲਾਮ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ੋਰਾਸਟ੍ਰੀਅਨਵਾਦ ਦੇ ਪਤਨ ਵੱਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਯੁੱਗ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਈਰਾਨ ਨੂੰ 1501 ਵਿੱਚ ਸਫਾਵਿਦ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਏਕੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਸ਼ੀਆ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਰਾਜ ਧਰਮ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਇਸਲਾਮੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਸੀ।ਈਰਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਅਕਸਰ ਓਟੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਵਿੱਚ।19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਈਰਾਨ ਨੇ ਰੂਸ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਯੁੱਧਾਂ (1804-1813 ਅਤੇ 1826-1828) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਰੂਸੀ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰ ਗੁਆ ਦਿੱਤੇ।ਈਰਾਨ 1979 ਈਰਾਨੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੱਕ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਇਸਲਾਮੀ ਗਣਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ।
ਪੈਲੀਓਲਿਥਿਕ ਪਰਸ਼ੀਆ
ਅਪਰ ਪੈਲੀਓਲਿਥਿਕ ਅਤੇ ਐਪੀਪੈਲੀਓਲਿਥਿਕ ਦੌਰ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੇਰਮਨਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਖੋਰਮਾਬਾਦ ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯਾਫ਼ਤੇਹ ਗੁਫਾ ਅਤੇ ਅਲਬੋਰਜ਼ ਰੇਂਜ ਅਤੇ ਮੱਧ ਈਰਾਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਾਈਟਾਂ ਦੇ ਜ਼ੈਗਰੋਸ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ©HistoryMaps
200000 BCE Jan 1 - 11000 BCE

ਪੈਲੀਓਲਿਥਿਕ ਪਰਸ਼ੀਆ

Zagros Mountains, Iran
ਦੱਖਣੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਵਾਸ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹੋਮਿਨਿਨਾਂ ਲਈ ਢੁਕਵੇਂ ਸਰੋਤ ਸਨ।ਕਈ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬੱਜਰੀ ਦੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਫਰੂਦ, ਮਸ਼ਕਿਡ, ਲਾਡੀਜ਼, ਸੇਫੀਦਰੂਦ, ਮਹਾਬਾਦ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿੱਤੇ ਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਖੁਰਾਸਾਨ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਫਰੂਦ, ਸਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਕੀਦ ਅਤੇ ਲਾਦੀਜ਼, ਕੁਰਦਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਾਤੂ, ਗਿਲਾਨ ਵਿੱਚ ਗੰਜ ਪਾਰ ਅਤੇ ਦਰਬੰਦ ਗੁਫਾ, ਜ਼ੰਜਾਨ ਵਿੱਚ ਖਾਲੇਸੇਹ, ਕਰਮਾਨਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨੇੜੇ ਟੇਪੇ ਗਾਕੀਆ, [1] ਅਤੇ ਇਲਾਮ ਵਿੱਚ ਪਾਲ ਬਾਰਿਕ ਹਨ। ਇੱਕ ਮਿਲੀਅਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ 200,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ।ਨਿਏਂਡਰਥਲ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਾਉਸਟੇਰੀਅਨ ਸਟੋਨ ਟੂਲ, ਪੂਰੇ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜ਼ਾਗਰੋਸ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਮੱਧ ਇਰਾਨ ਵਿੱਚ ਕੋਬੇਹ, ਕਲਦਾਰ, ਬਿਸੇਤੂਨ, ਕਾਲੇਹ ਬੋਜ਼ੀ, ਤਮਤਾਮਾ, ਵਾਰਵਾਸੀ ਵਰਗੀਆਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਪਾਏ ਗਏ ਹਨ।1949 ਵਿੱਚ ਬਿਸੀਟੂਨ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਸੀਐਸ ਕੂਨ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਖੋਜ ਇੱਕ ਨਿਏਂਡਰਥਲ ਰੇਡੀਅਸ ਸੀ।[2]ਅੱਪਰ ਪੈਲੀਓਲਿਥਿਕ ਅਤੇ ਐਪੀਪੈਲੀਓਲਿਥਿਕ ਸਬੂਤ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜ਼ਾਗਰੋਸ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਰਮਾਨਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਖੋਰਮਾਬਾਦ ਦੀਆਂ ਸਾਈਟਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯਾਫ਼ਤੇਹ ਗੁਫਾ ਹਨ।2018 ਵਿੱਚ, ਮੱਧ ਪੈਲੀਓਲਿਥਿਕ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਕੇਰਮਨਸ਼ਾਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਆਂਡਰਥਲ ਬੱਚੇ ਦਾ ਦੰਦ ਮਿਲਿਆ ਸੀ।[3] ਐਪੀਪੈਲੀਓਲਿਥਿਕ ਪੀਰੀਅਡ, ਸੀ.18,000 ਤੋਂ 11,000 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਤੱਕ, ਜ਼ਾਗਰੋਸ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ-ਇਕੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀ ਹੋਈ ਕਿਸਮ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ, ਪਿਸਤਾ, ਜੰਗਲੀ ਫਲ, ਘੋਗੇ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਜਲਜੀ ਜਾਨਵਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।
10000 BCE
ਪੂਰਵ ਇਤਿਹਾਸornament
ਪਰਸ਼ੀਆ ਦਾ ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ
ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਏਲਾਮੀਟਸ. ©Angus McBride
4395 BCE Jan 1 - 1200 BCE

ਪਰਸ਼ੀਆ ਦਾ ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ

Khuzestan Province, Iran
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਲੋਹ ਯੁੱਗ ਦੌਰਾਨ ਈਰਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਈਰਾਨੀ ਪਠਾਰ ਨੇ ਕਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ-ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕਾਢ ਦੇਖੀ।ਸੂਸਾ, ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, 4395 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, [4] 4500 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਸੁਮੇਰੀਅਨ ਸ਼ਹਿਰ ਉਰੂਕ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ।ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੂਸਾ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਅਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਕਈ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਰੂਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ।[5] ਸੂਸਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਏਲਾਮ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣ ਗਈ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਗਭਗ 4000 ਬੀ.ਸੀ.ਈ.[4]ਏਲਾਮ, ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ, ਦੱਖਣੀ ਇਰਾਕ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾ ਸੀ।ਇਸਦਾ ਨਾਮ, ਏਲਾਮ, ਸੁਮੇਰੀਅਨ ਅਤੇ ਅਕਾਡੀਅਨ ਅਨੁਵਾਦਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਏਲਾਮ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨੇੜੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਸੂਸੀਆਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੂਸਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ।ਏਲਾਮ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਕਮੀਨੀਡ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਏਲਾਮਾਈਟ ਭਾਸ਼ਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।ਏਲਾਮਾਈਟਸ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਲੂਰਸ ਦੇ ਪੂਰਵਜ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਲੂਰੀ, ਮੱਧ ਫ਼ਾਰਸੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਈ ਹੈ।ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਈਰਾਨੀ ਪਠਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਥਾਵਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਚੌਥੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਬੀਸੀਈ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਬਸਤੀਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।[6] ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਈਰਾਨ ਹੈ, ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਕੂਰਾ-ਅਰੈਕਸਸ ਸੱਭਿਆਚਾਰ (ਲਗਭਗ 3400 ਈਸਾ ਪੂਰਵ - ਲਗਭਗ 2000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ), ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਅਤੇ ਐਨਾਟੋਲੀਆ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਸਨ।[7] ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਜਿਰੋਫਟ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਪਠਾਰ ਉੱਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।ਜੀਰੋਫਟ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਈ 4th ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਬੀਸੀਈ ਦੀਆਂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਚਿੱਤਰਾਂ, ਅਤੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਨਮੂਨੇ ਦੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣ ਉੱਕਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ।ਇਹ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ, ਕਲੋਰਾਈਟ, ਤਾਂਬਾ, ਕਾਂਸੀ, ਟੈਰਾਕੋਟਾ ਅਤੇ ਲੈਪਿਸ ਲਾਜ਼ੁਲੀ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਗਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ, ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।ਰੂਸੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਗੋਰ ਐਮ. ਡਾਈਕੋਨੌਫ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਈਰਾਨੀ ਮੂਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗੈਰ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਮੂਹਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਈਰਾਨੀ ਪਠਾਰ ਦੇ ਪੂਰਵ-ਈਰਾਨੀ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।[8]
ਫਾਰਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਆਇਰਨ ਯੁੱਗ
ਪੋਂਟਿਕ-ਕੈਸਪੀਅਨ ਸਟੈਪਸ ਤੋਂ ਈਰਾਨੀ ਪਠਾਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਟੈਪ ਨੋਮਾਡਸ ਦੀ ਸੰਕਲਪ ਕਲਾ। ©HistoryMaps
ਪ੍ਰੋਟੋ-ਈਰਾਨੀ, ਭਾਰਤ-ਈਰਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ, ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਮੱਧ-2ਵੀਂ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਬੀ.ਸੀ.ਈ. ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਉਭਰੀ।[9] ਇਸ ਯੁੱਗ ਨੇ ਈਰਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਡੈਨੂਬੀਅਨ ਮੈਦਾਨਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਓਰਡੋਸ ਪਠਾਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨੀ ਪਠਾਰ ਤੱਕ, ਯੂਰੇਸ਼ੀਅਨ ਸਟੈਪ ਸਮੇਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ।[10]ਈਰਾਨੀ ਪਠਾਰ ਤੋਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਨਿਓ-ਅਸੀਰੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਿਕਾਰਡ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਈਰਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਆਮਦ ਨੇ ਏਲਾਮਾਈਟਸ ਨੂੰ ਇਲਾਕੇ ਗੁਆ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਏਲਾਮ, ਖੁਜ਼ੇਸਤਾਨ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ।[11] ਬਾਹਮਨ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਮੰਡੀ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੱਖਣੀ ਈਰਾਨੀ ਲੋਕ ਇਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਲਾਮਾਈਟ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲ ਗਏ ਹੋਣ।[12] ਪਹਿਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਫ਼ਾਰਸੀ, ਪੱਛਮੀ ਈਰਾਨੀ ਪਠਾਰ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਏ।ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਮੱਧ ਤੱਕ, ਮੇਡੀਜ਼, ਪਰਸੀਅਨ ਅਤੇ ਪਾਰਥੀਅਨ ਵਰਗੇ ਨਸਲੀ ਸਮੂਹ ਈਰਾਨੀ ਪਠਾਰ 'ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਨੇੜੇ ਪੂਰਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਵਾਂਗ ਅਸ਼ੂਰੀਅਨ ਨਿਯੰਤਰਣ ਅਧੀਨ ਰਹੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮੇਡੀਜ਼ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੋ ਗਏ।ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਈਰਾਨੀ ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨ ਹੈ, ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਉਰਾਰਤੂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ।ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੇਡੀਜ਼, ਅਚੇਮੇਨੀਡ , ਪਾਰਥੀਅਨ , ਅਤੇ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।
680 BCE - 651
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲornament
ਮੇਡਸ
ਪਰਸੀਪੋਲਿਸ, ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਅਪਦਾਨਾ ਪੈਲੇਸ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਤ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਿਪਾਹੀ। ©HistoryMaps
678 BCE Jan 1 - 549 BCE

ਮੇਡਸ

Ecbatana, Hamadan Province, Ir
ਮੇਡੀਜ਼ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਈਰਾਨੀ ਲੋਕ ਸਨ ਜੋ ਮੇਡੀਅਨ ਬੋਲਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਬੋਲਦੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਪੱਛਮੀ ਤੋਂ ਉੱਤਰੀ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਉਹ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਏਕਬਾਟਾਨਾ (ਅਜੋਕੇ ਹਮਾਦਾਨ) ਦੇ ਆਸਪਾਸ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਏ।ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।7ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ, ਮੇਡੀਜ਼ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ 'ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਸਹੀ ਹੱਦ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ।ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਪੂਰਬੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਮੇਡੀਜ਼ ਨੇ ਕੋਈ ਲਿਖਤੀ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ।ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਸੂਰੀਅਨ, ਬੇਬੀਲੋਨੀਅਨ, ਅਰਮੀਨੀਆਈ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਖਾਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਈਰਾਨੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੱਧਮਾਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਹੈਰੋਡੋਟਸ ਨੇ ਮੇਡੀਜ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 7ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਮਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ 550 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ।646 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ, ਅੱਸ਼ੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅਸ਼ੁਰਬਨੀਪਾਲ ਨੇ ਸੂਸਾ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਲਾਮਾਈਟ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ।[13] 150 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ, ਉੱਤਰੀ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਦੇ ਅਸੂਰੀਅਨ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਈਰਾਨ ਦੇ ਮੱਧ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।[14] ਅਸੂਰੀਅਨ ਦਬਾਅ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪੱਛਮੀ ਈਰਾਨੀ ਪਠਾਰ 'ਤੇ ਛੋਟੇ ਰਾਜ ਵੱਡੇ, ਵਧੇਰੇ ਕੇਂਦਰੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਲੀਨ ਹੋ ਗਏ।7ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਅੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਮੇਡੀਜ਼ ਨੇ ਡੀਓਸੇਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।612 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ, ਡੀਓਸੀਸ ਦੇ ਪੋਤੇ ਸਾਈਐਕਸਰੇਸ ਨੇ ਅੱਸ਼ੂਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਬੀਲੋਨ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨਬੋਪੋਲਾਸਰ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕੀਤਾ।ਇਹ ਗੱਠਜੋੜ ਅੱਸ਼ੂਰ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨੀਨਵੇਹ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨੀਓ-ਅਸ਼ੂਰੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਇਆ।[15] ਮੇਡੀਜ਼ ਨੇ ਵੀ ਉਰਰਤੂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[16] ਮੇਡੀਜ਼ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਈਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਇਰਸ ਮਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਮੇਡੀਜ਼ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਤੱਕ, 550-330 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਅਕਮੀਨੀਡ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਨ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੀ।ਮੀਡੀਆ ਲਗਾਤਾਰ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਾਂਤ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਕਮੀਨੀਡਜ਼ , ਸੈਲਿਊਸੀਡਜ਼ , ਪਾਰਥੀਅਨਜ਼ ਅਤੇ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
Achaemenid ਸਾਮਰਾਜ
ਅਚੈਮੇਨੀਡ ਪਰਸੀਅਨ ਅਤੇ ਮੀਡੀਅਨ ©Johnny Shumate
550 BCE Jan 1 - 330 BCE

Achaemenid ਸਾਮਰਾਜ

Babylon, Iraq
ਸਾਇਰਸ ਮਹਾਨ ਦੁਆਰਾ 550 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਚਮੇਨੀਡ ਸਾਮਰਾਜ , ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਈਰਾਨ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਅਧਾਰਤ ਸੀ ਅਤੇ 5.5 ਮਿਲੀਅਨ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਾਮਰਾਜ ਬਣ ਗਿਆ।ਇਹ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਬਾਲਕਨ ਅਤੇਮਿਸਰ ਤੋਂ, ਪੱਛਮੀ ਏਸ਼ੀਆ, ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।[17]7ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਪਰਸਿਸ, ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ, ਸਾਇਰਸ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਪਰਸੀਆਂ ਨੇ, [18] ਮੇਡਿਅਨ, ਲਿਡੀਅਨ, ਅਤੇ ਨਿਓ-ਬੇਬੀਲੋਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਦਿੱਤਾ।ਸਾਇਰਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸੁਹਿਰਦ ਸ਼ਾਸਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਲਈ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ "ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜਾ" (ਸ਼ਾਹਾਂਸ਼ਾਹ) ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਕੈਂਬੀਸੇਸ II, ਨੇ ਮਿਸਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ, ਪਰ ਰਹੱਸਮਈ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਰਦੀਆ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾਰਾ ਪਹਿਲੇ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।ਡੇਰੀਅਸ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਨਹਿਰਾਂ ਵਰਗੇ ਵਿਆਪਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਮਿਆਰੀ ਸਿੱਕਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।ਪੁਰਾਣੀ ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।ਸਾਇਰਸ ਅਤੇ ਡੇਰੀਅਸ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਸਾਮਰਾਜ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਲਈ ਸਤਿਕਾਰ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[19]ਛੇਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਡੇਰੀਅਸ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ, ਥਰੇਸ ਸਮੇਤ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 512/511 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਮੈਸੇਡੋਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਰਾਜ ਬਣਾਇਆ।[20] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਗ੍ਰੀਸ ਵਿੱਚ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।ਗ੍ਰੀਕੋ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਯੁੱਧਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 5ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਏਥਨਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮਿਲੇਟਸ ਵਿੱਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਸੀ।ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਐਥਿਨਜ਼ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਸਮੇਤ, ਪਰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਹਾਰ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ।[21]ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਲੇਸ਼ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਅ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ।ਮਿਸਰ ਨੇ ਡੇਰੀਅਸ II ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 404 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਪਰ ਆਰਟੈਕਸਰਕਸਸ III ਦੁਆਰਾ 343 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਗਿਆ।ਅਚੈਮੇਨੀਡ ਸਾਮਰਾਜ ਆਖਰਕਾਰ 330 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਮਹਾਨ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਡਿੱਗਿਆ, ਹੇਲੇਨਿਸਟਿਕ ਦੌਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਟੋਲੇਮਿਕ ਕਿੰਗਡਮ ਅਤੇ ਸੈਲਿਊਸੀਡ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, ਅਕਮੀਨੀਡ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ, ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਫਲ ਮਾਡਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਬਹੁ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਨੀਤੀ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੜਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੰਗਠਿਤ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਵਰਗੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ, ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਫੌਜ ਸਮੇਤ ਵਿਆਪਕ ਸਿਵਲ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ।ਇਹ ਉੱਨਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਸ਼ਾਸਨ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ।[22]
Seleucid ਸਾਮਰਾਜ
ਸੈਲਿਊਸੀਡ ਸਾਮਰਾਜ. ©Angus McBride
312 BCE Jan 1 - 63 BCE

Seleucid ਸਾਮਰਾਜ

Antioch, Küçükdalyan, Antakya/
ਸੈਲਿਊਸੀਡ ਸਾਮਰਾਜ , ਹੇਲੇਨਿਸਟਿਕ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਪੱਛਮੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 312 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੈਸੇਡੋਨੀਅਨ ਜਨਰਲ, ਸੇਲੂਕਸ ਆਈ ਨਿਕੇਟਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਇਹ ਸਾਮਰਾਜ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਮਹਾਨ ਦੇ ਮੈਸੇਡੋਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਭਰਿਆ ਅਤੇ 63 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਗਣਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੱਕ ਸੈਲਿਊਸੀਡ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।ਸੈਲਿਊਕਸ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ 321 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਬੇਬੀਲੋਨੀਆ ਅਤੇ ਅੱਸ਼ੂਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਰਾਕ , ਈਰਾਨ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ , ਸੀਰੀਆ, ਲੇਬਨਾਨ, ਅਤੇ ਤੁਰਕਮੇਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਦੇ ਅਚਮੇਨੀਡ ਸਾਮਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਸਨ।ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ, ਸੈਲਿਊਸੀਡ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਐਨਾਟੋਲੀਆ, ਪਰਸ਼ੀਆ, ਲੇਵੈਂਟ, ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕੁਵੈਤ ਨੂੰ ਵੀ ਘੇਰ ਲਿਆ।ਸੈਲਿਊਸੀਡ ਸਾਮਰਾਜ ਹੇਲੇਨਿਸਟਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਸੀ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਥਾਨਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਯੂਨਾਨੀ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦਾ ਸੀ।ਇੱਕ ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕੁਲੀਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਉੱਤੇ ਦਬਦਬਾ ਬਣਾਇਆ, ਗ੍ਰੀਕ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ।ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚਟੋਲੇਮਿਕ ਮਿਸਰ ਤੋਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ 305 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖੇਤਰ ਗੁਆਚ ਗਿਆ।ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਗ੍ਰੀਸ ਵਿੱਚ ਸੈਲਿਊਸੀਡ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਐਂਟੀਓਕਸ III ਮਹਾਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦਾ ਰੋਮਨ ਗਣਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਟੌਰਸ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪੱਛਮ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੁੱਧ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਹੋਇਆ।ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ।ਪਾਰਥੀਆ , ਮਿਥ੍ਰੀਡੇਟਸ I ਦੇ ਅਧੀਨ, 2ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਪੂਰਬੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਗ੍ਰੀਕੋ-ਬੈਕਟਰੀਅਨ ਰਾਜ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ ਸੀ।ਐਂਟੀਓਕਸ ਦੀਆਂ ਹਮਲਾਵਰ ਹੇਲੇਨਾਈਜ਼ਿੰਗ (ਜਾਂ ਡੀ-ਜੂਡਾਈਜ਼ਿੰਗ) ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੇ ਜੂਡੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ- ਮੈਕਾਬੀਅਨ ਵਿਦਰੋਹ ।ਪਾਰਥੀਅਨਾਂ ਅਤੇ ਯਹੂਦੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਾਬਤ ਹੋਏ।ਸੀਰੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਘਟਾ ਕੇ, 83 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਅਰਮੇਨੀਆ ਦੇ ਟਾਈਗਰੇਨਸ ਮਹਾਨ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ 63 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਜਨਰਲ ਪੋਂਪੀ ਦੁਆਰਾ ਸੈਲਿਊਸੀਡਜ਼ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਪਾਰਥੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ
ਪਾਰਥੀਅਨ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈ.ਪੂ. ©Angus McBride
247 BCE Jan 1 - 224

ਪਾਰਥੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ

Ctesiphon, Madain, Iraq
ਪਾਰਥੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ , ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਈਰਾਨੀ ਸ਼ਕਤੀ, 247 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ 224 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਸੀ।[23] ਪਾਰਨੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਆਗੂ ਅਰਸੇਸ I, [24] ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ, [25] ਇਹ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾਰਥੀਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸੈਲਿਊਸੀਡ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਸਤਰਾਪੀ ਸੀ।ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਮਿਥ੍ਰੀਡੇਟਸ I (rc 171 - 132 BCE) ਦੇ ਅਧੀਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਨੂੰ ਸੈਲੂਸੀਡਜ਼ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ।ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ, ਪਾਰਥੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਅੱਜ ਦੇ ਮੱਧ-ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਕੀ ਤੋਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਇਹ ਰੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਚੀਨ ਦੇ ਹਾਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹੋਏ, ਸਿਲਕ ਰੋਡ 'ਤੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਪਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਸੀ।ਪਾਰਥੀਅਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਲਾ, ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਰਸੀ, ਹੇਲੇਨਿਸਟਿਕ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਨੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਅਰਸਾਸੀਡ ਸ਼ਾਸਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ "ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜਾ" ਕਿਹਾ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਈਰਾਨੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ।ਅਕਮੀਨੀਡਜ਼ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਉਲਟ, ਆਰਸੈਸੀਡਜ਼ ਨੇ ਅਕਸਰ ਸਥਾਨਕ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਸਾਲ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਈਰਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ, ਘੱਟ ਸਤਰਾਪਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ।ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਆਧੁਨਿਕ ਬਗਦਾਦ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਨਿਸਾ ਤੋਂ ਕੇਟੇਸੀਫੋਨ ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਗਈ।ਪਾਰਥੀਆ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੈਲਿਊਸੀਡਸ ਅਤੇ ਸਿਥੀਅਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਹੋਏ, ਅਰਮੀਨੀਆ ਦੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰੋਮਨ ਗਣਰਾਜ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ।ਪਾਰਥੀਆ ਅਤੇ ਰੋਮ ਨੇ ਅਰਮੀਨੀਆ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਲਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ।ਰੋਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ 53 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਕੈਰਹੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ 40-39 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਲੇਵੈਂਟ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਖਾਨਾਜੰਗੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ।ਸਾਮਰਾਜ ਢਹਿ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਪਰਸਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਸਕ ਅਰਦਾਸ਼ੀਰ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕੀਤੀ, 224 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਆਖ਼ਰੀ ਅਰਸਾਸੀਡ ਸ਼ਾਸਕ, ਆਰਟਾਬਨਸ IV, ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।ਪਾਰਥੀਅਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਿਕਾਰਡ ਅਕਮੀਨੀਡ ਅਤੇ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸੀਮਤ ਹਨ।ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਯੂਨਾਨੀ, ਰੋਮਨ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਇਤਿਹਾਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਾਰਥੀਅਨ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਕਿਊਨੀਫਾਰਮ ਗੋਲੀਆਂ, ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ, ਸਿੱਕਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਚਰਮ ਪੱਤਰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਪਾਰਥੀਅਨ ਕਲਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਕੀਮਤੀ ਸਮਝ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।[26]
ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ
ਸਮਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜੂਲੀਅਨ ਦੀ ਮੌਤ ਰੋਮਨ ਸਮਰਾਟ ਜੂਲੀਅਨ ਦੁਆਰਾ ਸਸਾਨੀਡ ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੂਨ 363 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ©Angus McBride
224 Jan 1 - 651

ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ

Istakhr, Iran
ਅਰਦਸ਼ੀਰ I ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ , 400 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਰੋਮਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਿਜ਼ੰਤੀਨ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੀ ਸੀ।ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ, ਇਸਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਈਰਾਨ, ਇਰਾਕ , ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨ , ਅਰਮੀਨੀਆ , ਜਾਰਜੀਆ , ਰੂਸ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ, ਲੇਬਨਾਨ, ਜਾਰਡਨ, ਫਲਸਤੀਨ, ਇਜ਼ਰਾਈਲ , ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ, ਤੁਰਕੀ , ਸੀਰੀਆ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ , ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ, ਪੂਰਬੀ ਅਰਬ ਅਤੇਮਿਸਰ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ।[27]ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਿਜ਼ੰਤੀਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਲੜਾਈਆਂ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਰੋਮਨ-ਪਾਰਥੀਅਨ ਯੁੱਧਾਂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ।ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਅਤੇ 7ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੁੱਧਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।260 ਵਿੱਚ ਏਡੇਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਪਰਸੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਿੱਤ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਸਮਰਾਟ ਵੈਲੇਰੀਅਨ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਖੋਸਰੋ II (590-628) ਦੇ ਅਧੀਨ, ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋਇਆ, ਮਿਸਰ, ਜਾਰਡਨ, ਫਲਸਤੀਨ ਅਤੇ ਲੇਬਨਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ, ਅਤੇ ਇਰਾਨਸ਼ਹਿਰ ("ਆਰੀਅਨਜ਼ ਦਾ ਰਾਜ") ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[28] ਸਾਸਾਨੀਆਂ ਨੇ ਅਨਾਤੋਲੀਆ, ਕਾਕੇਸ਼ਸ, ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ, ਅਰਮੀਨੀਆ ਅਤੇ ਲੇਵਾਂਟ ਉੱਤੇ ਰੋਮਾਨੋ-ਬਿਜ਼ੰਤੀਨੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਕੀਤਾ।ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਅਦਾਇਗੀ ਦੁਆਰਾ ਜਸਟਿਨਿਅਨ I ਦੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਅਸਹਿਜ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਿਜ਼ੰਤੀਨੀ ਸਮਰਾਟ ਮੌਰੀਸ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ।ਰੋਮਨ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਯੁੱਧ 602-628 ਦੇ ਬਿਜ਼ੰਤੀਨ-ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਯੁੱਧ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਸਿੱਟਾ ਕਾਂਸਟੈਂਟੀਨੋਪਲ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ 632 ਵਿੱਚ ਅਲ-ਕਾਦੀਸੀਆ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਅਰਬ ਜਿੱਤ ਦੇ ਨਾਲ ਡਿੱਗ ਗਿਆ, ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਕਾਲ, ਈਰਾਨੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।ਇਸ ਯੁੱਗ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਸਿਖਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਰੋਮਨ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਇਸਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਹੁੰਚ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ, ਅਫਰੀਕਾ,ਚੀਨ ਅਤੇਭਾਰਤ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ।ਇਸਨੇ ਮੱਧਕਾਲੀ ਯੂਰਪੀ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆਈ ਕਲਾ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤਾ, ਇਰਾਨ ਦੀ ਇਸਲਾਮੀ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਉਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ, ਲਿਖਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਯੋਗਦਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਸਾਸਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਸਨ।
ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਿੱਤ
ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਿੱਤ ©HistoryMaps
ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੀ ਮੁਸਲਿਮ ਜਿੱਤ , ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਰਾਨ ਦੀ ਅਰਬ ਜਿੱਤ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, [29] 632 ਅਤੇ 654 ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਜੋਰੋਸਟ੍ਰੀਅਨਵਾਦ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਇਆ।ਇਹ ਸਮਾਂ ਪਰਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਸੀ।ਇੱਕ ਵਾਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਬਿਜ਼ੰਤੀਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੱਲੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਥਿਰਤਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ 628 ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹ ਖੋਸਰੋ II ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਅਤੇ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਸ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਗੱਦੀਨਸ਼ੀਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।ਅਰਬ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ, ਰਸ਼ੀਦੁਨ ਖ਼ਲੀਫ਼ਤ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ 633 ਵਿੱਚ ਸਾਸਾਨੀਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਖਾਲਿਦ ਇਬਨ ਅਲ-ਵਾਲਿਦ ਨੇ ਅਸੋਰਿਸਤਾਨ (ਆਧੁਨਿਕ ਇਰਾਕ ) ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਾਂਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਝਟਕਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਸਾਦ ਇਬਨ ਅਬੀ ਵੱਕਾਸ ਦੇ ਅਧੀਨ 636 ਵਿੱਚ ਅਲ-ਕਾਦੀਸੀਆ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਰਣਾਇਕ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਈਰਾਨ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਕੰਟਰੋਲ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ।ਜ਼ਾਗਰੋਸ ਪਹਾੜਾਂ ਨੇ 642 ਤੱਕ ਰਸ਼ੀਦੁਨ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਸਰਹੱਦ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਉਮਰ ਇਬਨ ਅਲ-ਖਤਾਬ ਨੇ ਇੱਕ ਪੂਰੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 651 ਤੱਕ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ [। 30]ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਅਰਬ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦਾ ਈਰਾਨੀ ਵਿਰੋਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ।ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਕੇਂਦਰ, ਤਬਾਰਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਟ੍ਰਾਂਸੌਕਸੀਆਨਾ ਵਰਗੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, 651 ਤੱਕ ਅਰਬ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ, ਅਰਬ ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂ ਗੈਰੀਸਨਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਅਰਬ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ, ਇਸਲਾਮੀ ਨਿਯੰਤਰਣ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ।ਈਰਾਨ ਦਾ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ ਇੱਕ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਈਰਾਨੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ, ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਇਸਲਾਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਰਮ ਬਣ ਗਿਆ।[31]
651 - 1501
ਮੱਧਕਾਲੀ ਦੌਰornament
ਉਮਯਦ ਪਰਸ਼ੀਆ
ਉਮਯਾਦ ਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਜਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਇਫਰੀਕੀਆ, ਟ੍ਰਾਂਸੌਕਸੀਆਨਾ, ਸਿੰਧ, ਮਘਰੇਬ ਅਤੇ ਹਿਸਪਾਨੀਆ (ਅਲ-ਅੰਦਾਲੁਸ) ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ©HistoryMaps
651 ਵਿੱਚ ਸਾਸਾਨੀਅਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਮਯਾਦ ਖਲੀਫਾ , ਜੋ ਕਿ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ, ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ।ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸੂਬਾਈ ਗਵਰਨਰ ਅਕਸਰ ਫਾਰਸੀ ਅਰਾਮੀ ਜਾਂ ਨਸਲੀ ਫਾਰਸੀ ਸਨ।7ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣੀ ਰਹੀ, ਜਦੋਂ ਅਰਬੀ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ, ਜਿਸਦਾ ਸਬੂਤ ਅਰਬੀ ਲਿਪੀ ਨੇ ਦਮਿਸ਼ਕ ਵਿੱਚ 692 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸਿੱਕੇ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲਵੀ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਿਆ।[32]ਉਮਯਾਦ ਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਰਬੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ, ਅਕਸਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ।ਅਲ-ਹੱਜਾਜ ਇਬਨ ਯੂਸਫ਼ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਕਈ ਵਾਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ, ਅਰਬੀ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।[33] ਇਸ ਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਅਰਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਲ-ਬਿਰੂਨੀ ਦੁਆਰਾ ਖਵਾਰਜ਼ਮੀਆ ਦੀ ਜਿੱਤ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਉਮਯਾਦ ਨੇ "ਧਿੰਮਹ" ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ, ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ("ਧਿੰਮੀਆਂ") 'ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਟੈਕਸ ਲਗਾਇਆ, ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਰਬ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਰਤਨ ਟੈਕਸ ਦੀ ਆਮਦਨ ਨੂੰ ਘਟਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਗੈਰ-ਅਰਬ ਮੁਸਲਮਾਨ, ਫਾਰਸੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਮਵਾਲੀ ("ਗਾਹਕ") ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਸਲੂਕ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।ਗੈਰ-ਅਰਬ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੀਆ ਪ੍ਰਤੀ ਉਮਈਆ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਚੈਨੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ।ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਾਰਾ ਈਰਾਨ ਅਰਬਾਂ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਦਯਾਲਮ, ਤਬਾਰੀਸਤਾਨ ਅਤੇ ਮਾਊਂਟ ਦਾਮਵੰਦ ਖੇਤਰ ਵਰਗੇ ਖੇਤਰ ਆਜ਼ਾਦ ਰਹੇ।ਦਾਬੂਇਡਜ਼, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਰੂਖਾਨ ਮਹਾਨ (ਆਰ. 712-728), ਨੇ ਤਾਬਰਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਅਰਬ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।743 ਵਿੱਚ ਖਲੀਫ਼ਾ ਹਿਸ਼ਾਮ ਇਬਨ ਅਬਦ ਅਲ-ਮਲਿਕ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਉਮਯਾਦ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਦਾ ਪਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।ਅੱਬਾਸੀ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਦੁਆਰਾ ਖੁਰਾਸਾਨ ਭੇਜੇ ਗਏ ਅਬੂ ਮੁਸਲਿਮ ਨੇ ਅੱਬਾਸੀ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।ਉਸਨੇ ਮੇਰਵ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਅਤੇ ਖੁਰਾਸਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ।ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਦਾਬੁਇਦ ਸ਼ਾਸਕ ਖੁਰਸ਼ੀਦ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਅੱਬਾਸੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ।750 ਵਿੱਚ ਜ਼ੈਬ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਮੱਯਾਦ ਆਖਰਕਾਰ ਅੱਬਾਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹਾਰ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦਮਿਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਤੂਫਾਨ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਮਈਆਦ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋਇਆ।
ਅੱਬਾਸੀਦ ਪਰਸ਼ੀਆ
Abbasid Persia ©HistoryMaps
ਈਰਾਨੀ ਜਨਰਲ ਅਬੂ ਮੁਸਲਿਮ ਖੁਰਾਸਾਨੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ 750 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਅੱਬਾਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ , [34] ਨੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕੀਤੀ।ਈਰਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਅਰਬਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਅੱਬਾਸੀ ਫੌਜ ਨੇ, ਅਰਬੀ ਦਬਦਬੇ ਦੇ ਅੰਤ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਸੰਮਲਿਤ, ਬਹੁ-ਨਸਲੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਉਮਯਦ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਦਿੱਤਾ।[35]ਅਬਾਸੀਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨੂੰ ਦਮਿਸ਼ਕ ਤੋਂ ਬਗਦਾਦ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਣਾ ਸੀ, [36] ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 762 ਵਿੱਚ ਟਾਈਗਰਿਸ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਇਹ ਕਦਮ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਮਵਾਲੀ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਰਬ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ।ਅੱਬਾਸੀਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਉਪ-ਖਲੀਫ਼ਾ ਵਰਗਾ ਇੱਕ ਅਹੁਦਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖਲੀਫ਼ਿਆਂ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਰਸਮੀ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਅਪਣਾਈਆਂ।ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ, ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਫਾਰਸੀ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਮਯਾਦ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਪਸ਼ਟ ਵਿਦਾਇਗੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।9ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ, ਅਬਾਸੀਦ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਤਰੀ ਨੇਤਾ ਇਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ।[36] ਖ਼ਲੀਫ਼ਿਆਂ ਨੇ ਮਾਮਲੁਕਸ, ਤੁਰਕੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹਨਾਂ ਮਮਲੁਕਾਂ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਖਲੀਫ਼ਿਆਂ ਦੀ ਪਰਛਾਵੇਂ ਕੀਤੀ।[34]ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੇ ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨ ਵਿੱਚ ਬਾਬਕ ਖੋਰਮਦੀਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਖੁਰਮਾਇਟ ਅੰਦੋਲਨ, ਫਾਰਸ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਅਤੇ ਪੂਰਵ-ਇਸਲਾਮਿਕ ਈਰਾਨੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਵਰਗੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇਖੇ।ਇਹ ਲਹਿਰ ਇਸ ਦੇ ਦਮਨ ਤੋਂ ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਚੱਲੀ ਸੀ।[37]ਅੱਬਾਸੀ ਕਾਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੁਰਾਸਾਨ ਵਿੱਚ ਤਾਹਿਰੀਦ, ਸਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਫਾਰੀਡਸ ਅਤੇ ਸਮਾਨੀਡਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੇਂਦਰੀ ਈਰਾਨ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਵਧਾਇਆ।[34]10ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ, ਬੁਇਦ ਰਾਜਵੰਸ਼, ਇੱਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਧੜੇ ਨੇ, ਬਗਦਾਦ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਅੱਬਾਸੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ।ਬਾਇਡਜ਼ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੈਲਜੂਕ ਤੁਰਕਸ ਦੁਆਰਾ ਹਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1258 ਵਿੱਚ ਮੰਗੋਲ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੱਕ ਅੱਬਾਸੀਜ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਨਾਮਾਤਰ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅੱਬਾਸੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ।[36]ਅੱਬਾਸੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਅਰਬ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ (ਮਵਾਲੀ) ਦੇ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਰਬ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇਖੀ ਗਈ।930 ਈਸਵੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ, ਇੱਕ ਨੀਤੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।
ਈਰਾਨੀ ਇੰਟਰਮੇਜ਼ੋ
ਈਰਾਨੀ ਇੰਟਰਮੇਜ਼ੋ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ, ਦਵਾਈ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਰੱਕੀ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਹੈ।ਨਿਸ਼ਾਪੁਰ, ਰੇਅ, ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬਗਦਾਦ (ਹਾਲਾਂਕਿ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਈਰਾਨੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ) ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਏ। ©HistoryMaps
ਈਰਾਨੀ ਇੰਟਰਮੇਜ਼ੋ, ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਅਕਸਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਛਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, 821 ਤੋਂ 1055 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਕਾਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਅੱਬਾਸੀ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਪਤਨ ਅਤੇ ਸੇਲਜੁਕ ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਇਹ ਯੁੱਗ, ਈਰਾਨੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਉਥਾਨ, ਮੂਲ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ, ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਈਰਾਨੀ ਇੰਟਰਮੇਜ਼ੋ ਦੀ ਸਵੇਰ (821 ਈ.)ਈਰਾਨੀ ਇੰਟਰਮੇਜ਼ੋ ਈਰਾਨੀ ਪਠਾਰ ਉੱਤੇ ਅੱਬਾਸੀ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਪਤਨ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਖਲਾਅ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਈਰਾਨੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਲਈ ਆਪਣਾ ਦਬਦਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ।ਤਾਹਿਰੀਦ ਰਾਜਵੰਸ਼ (821-873 ਈ.)ਤਾਹਿਰ ਇਬਨ ਹੁਸੈਨ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ, ਤਾਹਿਰਦ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਉਭਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਸੀ।ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਬਾਸੀ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਰਾਸਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।ਤਾਹਿਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਰਬ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਾਰਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਧਣ ਲੱਗੀ।ਸਫਰਿਡ ਰਾਜਵੰਸ਼ (867-1002 ਈ.)ਯਾਕੂਬ ਇਬਨ ਅਲ-ਲੈਥ ਅਲ-ਸਫਰ, ਇੱਕ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਕਾਰੀਗਰ ਬਣੇ ਫੌਜੀ ਨੇਤਾ, ਨੇ ਸਫਾਰੀਡ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।ਉਸ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਈਰਾਨੀ ਪਠਾਰ ਦੇ ਪਾਰ ਫੈਲੀਆਂ, ਈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸਤਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।ਸਮਾਨਿਦ ਰਾਜਵੰਸ਼ (819-999 ਈ.)ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਮਾਨੀਡ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਦੇਖੀ।ਰੂਦਾਕੀ ਅਤੇ ਫੇਰਦੌਸੀ ਵਰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਸਤੀਆਂ ਵਧੀਆਂ, ਫੇਰਦੌਸੀ ਦੇ "ਸ਼ਾਹਨਾਮੇਹ" ਨਾਲ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਜਾਗਰਣ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ।ਖਰੀਦਦਾਰਾਂ ਦਾ ਉਭਾਰ (934-1055 CE)ਅਲੀ ਇਬਨ ਬੁਆ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਬੁਇਡ ਰਾਜਵੰਸ਼, ਈਰਾਨੀ ਇੰਟਰਮੇਜ਼ੋ ਦੇ ਸਿਖਰ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 945 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਬਗਦਾਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅੱਬਾਸੀ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਘਟਾ ਕੇ ਮੂਰਖ ਬਣ ਗਏ।ਬੁਆਇਡਜ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।ਗਜ਼ਨਵੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ (977-1186 ਈ.)ਸਬੁਕਤਿਗਿਨ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ, ਗਜ਼ਨਵੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜੀ ਜਿੱਤਾਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।ਗਜ਼ਨੀ ਦੇ ਮਹਿਮੂਦ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਜ਼ਨਵੀ ਸ਼ਾਸਕ, ਨੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕੀਤੀ।ਸਮਾਪਤੀ: ਸੇਲਜੁਕਸ ਦਾ ਆਗਮਨ (1055 ਈ.)ਈਰਾਨੀ ਇੰਟਰਮੇਜ਼ੋ ਸੈਲਜੁਕ ਤੁਰਕ ਦੇ ਚੜ੍ਹਤ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ।ਤੁਗਰਿਲ ਬੇਗ, ਪਹਿਲੇ ਸੇਲਜੁਕ ਸ਼ਾਸਕ, ਨੇ 1055 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਬੁਇਡਜ਼ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਦਿੱਤਾ, ਮੱਧ ਪੂਰਬੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।ਈਰਾਨੀ ਇੰਟਰਮੇਜ਼ੋ ਮੱਧ ਪੂਰਬੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਟਰਸ਼ੈਡ ਕਾਲ ਸੀ।ਇਸਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ, ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਅਤੇ ਕਲਾ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ।ਇਸ ਯੁੱਗ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਧੁਨਿਕ ਈਰਾਨ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਇਸਲਾਮੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।
ਪਰਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਗਜ਼ਨਵੀਡ ਅਤੇ ਸੇਲਜੂਕ
ਸੇਲਜੁਕ ਤੁਰਕ. ©HistoryMaps
977 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ, ਸਮਾਨੀਡਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਤੁਰਕੀ ਗਵਰਨਰ, ਸਾਬੂਕਤਿਗਿਨ ਨੇ ਗਜ਼ਨਾ (ਅਜੋਕੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ) ਵਿੱਚ ਗਜ਼ਨਵੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ 1186 ਤੱਕ ਚੱਲੀ [] 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਆਖਰਕਾਰ ਪੂਰਬੀ ਈਰਾਨ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਗਜ਼ਨਵੀਆਂ ਨੂੰ 1000 ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਕ ਮਹਿਮੂਦ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਗਈ। , ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ 1030 ਵਿੱਚ ਮਹਿਮੂਦ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਤੇ 1040 ਤੱਕ, ਸੈਲਜੂਕ ਨੇ ਇਰਾਨ ਵਿੱਚ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਲਿਆ ਸੀ।[36]11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਤੁਰਕੀ ਮੂਲ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਸੇਲਜੂਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ।[34] ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਿਮ ਮਹਾਨ ਸੈਲਜੂਕ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਅਨਾਤੋਲੀਆ ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕਚੀਨ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਲਾ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਤੁਰਕਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪੂਰਵਜ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਸੈਲਜੂਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਤੁਗ਼ਰੀਲ ਬੇਗ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਖੁਰਾਸਾਨ ਵਿੱਚ ਗਜ਼ਨਵੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ।1055 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਬਗਦਾਦ ਦੇ ਖਲੀਫਾ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰਬ ਦਾ ਰਾਜਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਮਲਿਕ ਸ਼ਾਹ (1072-1092), ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਈਰਾਨੀ ਵਜ਼ੀਰ, ਨਿਜ਼ਾਮ ਅਲ ਮੁਲਕ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ।ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੇ ਇੱਕ ਆਬਜ਼ਰਵੇਟਰੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇਖੀ ਜਿੱਥੇ ਉਮਰ ਖਯਾਮ ਨੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।[34]1092 ਵਿੱਚ ਮਲਿਕ ਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੈਲਜੂਕ ਸਾਮਰਾਜ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਝਗੜਿਆਂ ਕਾਰਨ ਟੁੱਟ ਗਿਆ।ਇਸ ਟੁਕੜੇ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਗਠਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਨਾਤੋਲੀਆ ਵਿੱਚ ਰੋਮ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਅਤੇ ਸੀਰੀਆ, ਇਰਾਕ ਅਤੇ ਪਰਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਾਸਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਸੇਲਜੂਕ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਨੇ ਹੋਰ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਅਬਾਸੀ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਅਤੇ ਖਵਾਰਜ਼ਮਸ਼ਾਹ, ਪੂਰਬੀ ਤੁਰਕੀ ਮੂਲ ਦੇ ਇੱਕ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਿਮ ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।1194 ਵਿੱਚ, ਖਵਾਰਜ਼ਮਸ਼ਾਹ ਅਲਾ ਅਦ-ਦੀਨ ਟੇਕਿਸ਼ ਨੇ ਆਖਰੀ ਸੇਲਜੂਕ ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਮ ਦੀ ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਸੈਲਜੂਕ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ।
ਮੰਗੋਲ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਪਰਸ਼ੀਆ ਦਾ ਰਾਜ
ਈਰਾਨ ਉੱਤੇ ਮੰਗੋਲ ਦਾ ਹਮਲਾ। ©HistoryMaps
ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਖਵਾਰਜ਼ਮੀਅਨ ਰਾਜਵੰਸ਼, ਚੰਗੀਜ਼ ਖਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮੰਗੋਲ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੱਕ ਹੀ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ।1218 ਤੱਕ, ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਮੰਗੋਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਖਵਾਰਜ਼ਮੀਆਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕੀਤੀ।ਅਲਾ ਅਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ, ਖਵਾਰਜ਼ਮੀਅਨ ਸ਼ਾਸਕ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਬਾਸੀ ਖਲੀਫਾ ਅਲ-ਨਾਸਿਰ ਤੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਈਰਾਨ ਉੱਤੇ ਮੰਗੋਲ ਦਾ ਹਮਲਾ 1219 ਵਿੱਚ ਖਵਾਰਜ਼ਮ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਮਿਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ।ਹਮਲਾ ਬੇਰਹਿਮੀ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਸੀ;ਬੁਖਾਰਾ, ਸਮਰਕੰਦ, ਹੇਰਾਤ, ਤੁਸ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਪੁਰ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਅਲਾ ਅਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਭੱਜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ ਕੈਸਪੀਅਨ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟਾਪੂ ਉੱਤੇ ਮਰ ਗਿਆ।ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਮੰਗੋਲਾਂ ਨੇ ਉੱਨਤ ਫੌਜੀ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚੀਨੀ ਕੈਟਾਪਲਟ ਯੂਨਿਟਾਂ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਰੂਦ ਦੇ ਬੰਬ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।ਚੀਨੀ ਸਿਪਾਹੀ, ਬਾਰੂਦ ਤਕਨੀਕ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ, ਮੰਗੋਲ ਫੌਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ।ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੰਗੋਲ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਚੀਨੀ ਬਾਰੂਦ ਦੇ ਹਥਿਆਰ, ਹੂਓਚੌਂਗ (ਇੱਕ ਮੋਰਟਾਰ) ਸਮੇਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਸਨ।ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚਚੀਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਬਾਰੂਦ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਮੰਗੋਲ ਹਮਲਾ, 1227 ਵਿੱਚ ਚੰਗੀਜ਼ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਈਰਾਨ ਲਈ ਤਬਾਹਕੁਨ ਸੀ।ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੱਛਮੀ ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਸਮੇਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਾਹੀ ਹੋਈ।ਮੰਗੋਲਾਂ ਨੇ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਈਰਾਨੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਇਸਲਾਮਿਕ ਵਿਦਵਤਾ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ, ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਸਜਿਦਾਂ ਨੂੰ ਬੋਧੀ ਮੰਦਰਾਂ ਨਾਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।[38]ਹਮਲੇ ਦਾ ਈਰਾਨੀ ਨਾਗਰਿਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ 'ਤੇ ਵੀ ਘਾਤਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ।ਕਾਨਾਤ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਨੇ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ, ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਸਬਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।[39]ਚੰਗੀਜ਼ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਈਰਾਨ ਉੱਤੇ ਕਈ ਮੰਗੋਲ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਹੁਲਾਗੂ ਖਾਨ, ਚੰਗੀਜ਼ ਦਾ ਪੋਤਾ, ਮੰਗੋਲ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਹੋਰ ਵਿਸਥਾਰ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਮੰਗੋਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਹੁਲਾਗੂ ਨੇ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਇਲਖਾਨੇਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਮੰਗੋਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਰਾਜ, ਜਿਸਨੇ ਅੱਸੀ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫਾਰਸੀ ਬਣ ਗਿਆ।1258 ਵਿੱਚ, ਹੁਲਾਗੂ ਨੇ ਬਗਦਾਦ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਅੱਬਾਸੀ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ।ਉਸ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ 1260 ਵਿੱਚ ਫਲਸਤੀਨ ਵਿੱਚ ਆਈਨ ਜਾਲੁਤ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਮੇਲੁਕਸ ਦੁਆਰਾ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹੁਲਾਗੂ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਨੇ ਮੰਗੋਲ ਏਕਤਾ ਦੇ ਵਿਗਾੜ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਗੋਲਡਨ ਹੋਰਡ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਖਾਨ, ਬਰਕੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ।ਗ਼ਜ਼ਾਨ (ਆਰ. 1295-1304) ਦੇ ਅਧੀਨ, ਹੁਲਾਗੂ ਦੇ ਪੜਪੋਤੇ, ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਇਲਖਾਨੇਟ ਦੇ ਰਾਜ ਧਰਮ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਗਜ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਈਰਾਨੀ ਵਜ਼ੀਰ ਰਸ਼ੀਦ ਅਲ-ਦੀਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਲਈ ਟੈਕਸ ਘਟਾਏ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਮਾਰਗ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।ਇਹਨਾਂ ਵਿਕਾਸਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਦਿੱਤੀ, ਈਰਾਨੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਬਣਾਇਆ।ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਤੀਜਾ ਈਰਾਨੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਉਭਾਰ ਸੀ, ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਕਲਾਤਮਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ।ਹਾਲਾਂਕਿ, 1335 ਵਿੱਚ ਗਜ਼ਾਨ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਅਬੂ ਸਈਦ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਲਖਾਨੇਟ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਛੋਟੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਲਾਇਰਿਡਸ, ਮੁਜ਼ੱਫਰੀਦ, ਸਰਬਦਾਰ ਅਤੇ ਕਾਰਤਿਦ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਲੀ ਮੌਤ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇਖੇ ਗਏ, ਜਿਸ ਨੇ ਈਰਾਨ ਦੀ ਲਗਭਗ 30% ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।[40]
ਤਿਮੁਰਿਦ ਸਾਮਰਾਜ
ਟੇਮਰਲੇਨ ©HistoryMaps
ਈਰਾਨ ਨੇ ਵੰਡ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਤੈਮੂਰ , ਤਿਮੂਰਿਡ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਤੁਰਕੋ-ਮੰਗੋਲ ਨੇਤਾ, ਉਭਰਿਆ।1381 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੈਮੂਰ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਰਾਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੈਮੂਰਦ ਸਾਮਰਾਜ, ਪਰਸ਼ੀਅਨ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ, ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਤੈਮੂਰ ਦੀਆਂ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਨੂੰ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।[41]ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਜ਼ਾਲਮ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਤੈਮੂਰ ਨੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।1452 ਤੱਕ ਤਿਮੂਰਿਡ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸੇ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਕੰਟਰੋਲ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਲੈਕ ਸ਼ੀਪ ਤੁਰਕਮੇਨ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਆਪਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਖੇਤਰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ।ਬਲੈਕ ਸ਼ੀਪ ਤੁਰਕਮੇਨ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1468 ਵਿੱਚ ਉਜ਼ੁਨ ਹਸਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਵ੍ਹਾਈਟ ਸ਼ੀਪ ਤੁਰਕਮੇਨ ਦੁਆਰਾ ਹਰਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਫਿਰ ਸਫਾਵਿਡਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਤੱਕ ਈਰਾਨ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।[41]ਤੈਮੂਰੀਆਂ ਦਾ ਯੁੱਗ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਾਹਿਤ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਹਾਫ਼ਜ਼ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ।ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਨਕਲ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਤਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿੰਦਣਯੋਗ ਸਮਝਦੇ ਸਨ, ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਇਆ, ਸੰਭਾਵੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁਕਾਉਣ ਲਈ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ।ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੂਫ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।[42] ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਨੇ ਜਾਮੀ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪੂਰੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ।[43]
1501 - 1796
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਆਧੁਨਿਕornament
ਸਫਾਵਿਦ ਪਰਸ਼ੀਆ
ਸਫਾਵਿਦ ਪਰਸ਼ੀਆ ©HistoryMaps
1507 Jan 1 - 1734

ਸਫਾਵਿਦ ਪਰਸ਼ੀਆ

Qazvin, Qazvin Province, Iran
ਸਫਾਵਿਦ ਰਾਜਵੰਸ਼ , 1501 ਤੋਂ 1722 ਤੱਕ 1729 ਤੋਂ 1736 ਤੱਕ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਬਹਾਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਆਧੁਨਿਕ ਫ਼ਾਰਸੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ੀਆ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਟਵੈਲਵਰ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਰਾਜ ਧਰਮ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਮੁਸਲਿਮ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਹੈ।ਆਪਣੀ ਉਚਾਈ 'ਤੇ, ਸਫਾਵਿਡਜ਼ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਈਰਾਨ, ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨ , ਅਰਮੀਨੀਆ , ਜਾਰਜੀਆ , ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ, ਇਰਾਕ , ਕੁਵੈਤ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ , ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ , ਸੀਰੀਆ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ , ਤੁਰਕਮੇਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਇਸਲਾਮੀ "ਬਾਨਪਾਊਡਰ" ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਾਮਰਾਜ" ਓਟੋਮੈਨ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ।[44]ਇਸਮਾਈਲ I ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ 1501 ਵਿੱਚ ਤਬਰੀਜ਼ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਹ ਇਸਮਾਈਲ [45] ਬਣ ਗਿਆ, ਸਫਾਵਿਦ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੇ ਕਾਰਾ ਕੋਯੂਨਲੂ ਅਤੇ ਏਕ ਕੋਯੂਨਲੂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।ਇਸਮਾਈਲ ਨੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਫਾਰਸ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਰ ਲਿਆ।ਸਫਾਵਿਦ ਯੁੱਗ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇਖਿਆ।ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਅੱਬਾਸ ਪਹਿਲੇ ਨੇ, ਰਾਬਰਟ ਸ਼ਰਲੀ ਵਰਗੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਮਾਹਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੌਜੀ ਸੁਧਾਰ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ, ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵਪਾਰਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ।ਸ਼ਾਹ ਅੱਬਾਸ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਇਰਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਰਕਸੀਅਨ, ਜਾਰਜੀਅਨ ਅਤੇ ਅਰਮੀਨੀਆਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇਣ ਅਤੇ ਮੁੜ ਵਸਾਉਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ, ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਜ਼ਿਲਬਾਸ਼ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ।[46]ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅੱਬਾਸ ਪਹਿਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਫਾਵਿਦ ਸ਼ਾਸਕ ਘੱਟ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ, ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਇਹ ਗਿਰਾਵਟ ਗੁਆਂਢੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਛਾਪੇ ਸਮੇਤ ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਅ ਦੁਆਰਾ ਵਧ ਗਈ ਸੀ।1722 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਗਿਲਜ਼ਈ ਪਸ਼ਤੂਨ ਸਰਦਾਰ ਮੀਰ ਵੈਸ ਖਾਨ ਨੇ ਕੰਧਾਰ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਰੂਸ ਦੇ ਪੀਟਰ ਮਹਾਨ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕੀਤੀ।ਮੀਰ ਵੈਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਮਹਿਮੂਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਅਫ਼ਗਾਨ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਇਸਫ਼ਹਾਨ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਰਾਜ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ।ਇਸ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਫਾਵਿਦ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ 1724 ਵਿੱਚ ਕਾਂਸਟੈਂਟੀਨੋਪਲ ਦੀ ਸੰਧੀ ਦੇ ਤਹਿਤ ਈਰਾਨ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਓਟੋਮਾਨ ਅਤੇ ਰੂਸੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।[47] ਈਰਾਨ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਸ਼ੀਆ ਚਰਿੱਤਰ, ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਦੀਆਂ ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸੇ ਇਸ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਮੂਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।ਸਫਾਵਿਦ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਉਭਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਰਮ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਲਗਭਗ 90% ਸੀ।[53] 10ਵੀਂ ਅਤੇ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਫਾਤਿਮੀਆਂ ਨੇ ਇਸਮਾਈਲਿਸ ਦਾਈ (ਮਿਸ਼ਨਰਾਂ) ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ।ਜਦੋਂ ਇਸਮਾਈਲੀ ਦੋ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਗਏ, ਨਿਜ਼ਾਰੀਆਂ ਨੇ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਅਧਾਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ।1256 ਵਿੱਚ ਮੰਗੋਲਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਅੱਬਾਸੀਜ਼ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੁੰਨੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈਆਂ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ, ਸਗੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਮਜ਼ਹਬ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਵੀ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਸ਼ੀਆ ਦਾ ਲਾਭ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਕੇਂਦਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਮੁੱਖ ਤਬਦੀਲੀ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਇਸਮਾਈਲ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਸਫਾਵਿਦ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ੀਆ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਸਫਾਵਿਦ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਧਰਮ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਨੀਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਤੱਥ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਈਰਾਨ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ੀਆ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ite state ਇਸਮਾਈਲ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ।ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਮੋਤਾਹਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਈਰਾਨੀ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸਫਾਵੀਆਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੁੰਨੀ ਰਹੀ।
ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪਰਸ਼ੀਆ
ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਪੋਰਟਰੇਟ। ©Anonymous
ਈਰਾਨ ਦੀ ਖੇਤਰੀ ਅਖੰਡਤਾ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਬਹਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਖੁਰਾਸਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਮੂਲ ਈਰਾਨੀ ਤੁਰਕੀ ਜੰਗੀ ਸਨ।ਉਹ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ, ਓਟੋਮੈਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕਣ, ਸਫਾਵਿਡਾਂ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ, ਅਤੇ ਰੈਸ਼ਟ ਦੀ ਸੰਧੀ ਅਤੇ ਗੰਜਾ ਦੀ ਸੰਧੀ ਦੁਆਰਾ ਈਰਾਨੀ ਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਰੂਸੀ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਲਈ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਿਆ।1736 ਤੱਕ, ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਸਫਾਵੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਦਖਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਸਦਾ ਸਾਮਰਾਜ, ਏਸ਼ੀਆ ਦੀਆਂ ਆਖਰੀ ਮਹਾਨ ਜਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।ਓਟੋਮੈਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਨੂੰ ਵਿੱਤ ਦੇਣ ਲਈ, ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਅਮੀਰ ਪਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ।1739 ਵਿੱਚ, ਆਪਣੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ ਪਰਜਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਏਰੇਕਲ II ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮੁਗਲ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਘੰਟਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।ਇਸ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲੁੱਟ ਲਿਆ, ਅਥਾਹ ਦੌਲਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਜੋ ਉਹ ਪਰਸ਼ੀਆ ਵਾਪਸ ਲੈ ਆਇਆ।[48] ​​ਉਸਨੇ ਉਜ਼ਬੇਕ ਖਾਨੇਟਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਕਾਕੇਸ਼ਸ, ਬਹਿਰੀਨ, ਅਤੇ ਅਨਾਤੋਲੀਆ ਅਤੇ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਸਮੇਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਦਾਗੇਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਹਾਰ, ਗੁਰੀਲਾ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੌਜੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ, ਉਸਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋੜ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ।ਨਾਦਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਬੇਰਹਿਮੀ, ਬੇਰਹਿਮੀ, ਅਤੇ ਬਗਾਵਤਾਂ ਦੇ ਅੰਤਮ ਉਕਸਾਹਟ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ 1747 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਹੱਤਿਆ ਹੋ ਗਈ ਸੀ [। 49]ਨਾਦਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਈਰਾਨ ਅਰਾਜਕਤਾ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫੌਜੀ ਕਮਾਂਡਰ ਕੰਟਰੋਲ ਲਈ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ।ਅਫ਼ਸ਼ਰੀਦ, ਨਾਦਰ ਦਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ, ਛੇਤੀ ਹੀ ਖੁਰਾਸਾਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੋ ਗਿਆ।ਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ ਖੇਤਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਾਨੇਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਓਟੋਮਾਨ, ਓਮਾਨੀ ਅਤੇ ਉਜ਼ਬੇਕ ਨੇ ਗੁਆਚੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ।ਨਾਦਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਅਫਸਰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।ਜਾਰਜੀਅਨ ਸ਼ਾਸਕ ਏਰੇਕਲੇ II ਅਤੇ ਟੇਮੂਰਾਜ਼ II, ਨਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਅਸਥਿਰਤਾ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਕਰਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਜਾਰਜੀਆ ਨੂੰ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕਰਦੇ ਸਨ।[50] ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੇ ਕਰੀਮ ਖਾਨ [51] ਦੇ ਅਧੀਨ ਜ਼ੈਂਡ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਉਭਾਰ ਵੀ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਪੇਖਿਕ ਸਥਿਰਤਾ ਦਾ ਖੇਤਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ।ਹਾਲਾਂਕਿ, 1779 ਵਿੱਚ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਈਰਾਨ ਇੱਕ ਹੋਰ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਾਜਾਰ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ।ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਈਰਾਨ ਨੇ 1783 ਵਿੱਚ ਬਨੀ ਉਤਬਾਹ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਸਰਾ ਨੂੰ ਓਟੋਮਾਨਸ ਅਤੇ ਬਹਿਰੀਨ ਨੂੰ ਅਲ ਖਲੀਫਾ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ [। 52]
1796 - 1979
ਦੇਰ ਨਾਲ ਆਧੁਨਿਕornament
ਕਾਜਰ ਫਾਰਸ
ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥਪੋਲ (ਗਾਂਜਾ), 1828 ਦੀ ਲੜਾਈ। ©Franz Roubaud
1796 Jan 1 00:01 - 1925

ਕਾਜਰ ਫਾਰਸ

Tehran, Tehran Province, Iran
ਆਗਾ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ, ਆਖ਼ਰੀ ਜ਼ੈਂਡ ਰਾਜੇ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ।[54] ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਜ਼ੈਂਡ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਈਰਾਨ ਦੇ ਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖਾਨੇਟਾਂ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।ਆਗਾ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਾਂਗ ਅਟੁੱਟ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਇਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਇਰਾਨ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਸੀ।ਉਸਦੇ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜਾਰਜੀਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਝਦਾ ਸੀ।ਉਸਨੇ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜਾਰਜੀਅਨ ਰਾਜਾ, ਏਰੇਕਲ II, ਰੂਸ ਨਾਲ ਆਪਣੀ 1783 ਦੀ ਸੰਧੀ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਏਰੇਕਲ II ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਆਗਾ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ-ਦਿਨ ਦੇ ਅਰਮੇਨੀਆ , ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨ , ਦਾਗੇਸਤਾਨ ਅਤੇ ਇਗਦੀਰ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ ਖੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਈਰਾਨੀ ਨਿਯੰਤਰਣ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।ਉਸਨੇ ਕ੍ਰਿਤਸਾਨੀਸੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਟਬਿਲਿਸੀ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਾਰਜੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਮੁੜ ਅਧੀਨ ਹੋ ਗਿਆ।[55]1796 ਵਿੱਚ, ਜਾਰਜੀਆ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਫਲ ਮੁਹਿੰਮ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜਾਰਜੀਅਨ ਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਲਿਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਆਗਾ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਤਾਜ ਪਹਿਨਾਇਆ ਗਿਆ।ਜਾਰਜੀਆ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ 1797 ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਕਰਕੇ ਉਸਦਾ ਰਾਜ ਛੋਟਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰੂਸ ਨੇ ਖੇਤਰੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦਾ ਪੂੰਜੀ ਲਗਾਇਆ।1799 ਵਿੱਚ, ਰੂਸੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਤਬਿਲਿਸੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈਆਂ, ਅਤੇ 1801 ਤੱਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਾਰਜੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਸੀ।ਇਸ ਵਿਸਤਾਰ ਨੇ ਰੂਸੋ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਯੁੱਧਾਂ (1804-1813 ਅਤੇ 1826-1828) ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੂਰਬੀ ਜਾਰਜੀਆ, ਦਾਗੇਸਤਾਨ, ਅਰਮੇਨੀਆ ਅਤੇ ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨ ਨੂੰ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਲਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਤੁਰਕਮੇਨਚਾਈ ਦੀਆਂ ਸੰਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਅਰਸ ਨਦੀ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਦੇ ਖੇਤਰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਕਾਲੀ ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨ, ਪੂਰਬੀ ਜਾਰਜੀਆ, ਦਾਗੇਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਰਮੇਨੀਆ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰੂਸ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੱਕ ਈਰਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੇ।[56]ਰੂਸੋ-ਫ਼ਾਰਸੀ ਯੁੱਧਾਂ ਅਤੇ ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਨਸੰਖਿਆ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ।1804-1814 ਅਤੇ 1826-1828 ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਭੂਮੀ ਈਰਾਨ ਵੱਲ ਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ ਮੁਹਾਜਿਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਵੱਡੇ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਸਲੀ ਸਮੂਹ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਯੁਰਮ, ਕਰਾਪਾਪਾਕ, ਸਰਕਸੀਅਨ, ਸ਼ੀਆ ਲੇਜ਼ਗਿਨਸ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਟ੍ਰਾਂਸਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ ਮੁਸਲਮਾਨ।[57] 1804 ਵਿੱਚ ਗੰਜਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਇਰਮ ਅਤੇ ਕਰਾਪਪਾਕ ਨੂੰ ਤਬਰੀਜ਼, ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ।1804-1813 ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1826-1828 ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ, ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਗਏ ਰੂਸੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸਮੂਹ ਮੌਜੂਦਾ ਪੱਛਮੀ ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨ ਪ੍ਰਾਂਤ, ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਸੋਲਦੁਜ਼ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ।[58] ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਵਿੱਚ ਰੂਸੀ ਫੌਜੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਜਾਰਜੀਅਨ ਈਸਾਈਆਂ ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[59]1864 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਤੱਕ, ਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਰੂਸੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਬੇਦਖਲੀ ਅਤੇ ਸਵੈਇੱਛਤ ਪਰਵਾਸ ਹੋਇਆ।ਇਸ ਨਾਲ ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨੀ, ਹੋਰ ਟਰਾਂਸਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ, ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਕਾਕੇਸ਼ੀਅਨ ਸਮੂਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਸੀਅਨ, ਸ਼ੀਆ ਲੇਜ਼ਗਿਨਸ, ਅਤੇ ਲਕਸ, ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ ਵੱਲ ਵਾਧੂ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਏ।[57] ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ, ਜੋ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਰਸ਼ੀਅਨ ਕੋਸੈਕ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀਆਂ।[60]1828 ਵਿੱਚ ਤੁਰਕਮੇਨਚੈ ਦੀ ਸੰਧੀ ਨੇ ਇਰਾਨ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਰੂਸੀ-ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਰਮੇਨੀਅਨਾਂ ਦੇ ਮੁੜ ਵਸੇਬੇ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਵੀ ਦਿੱਤੀ।[61] ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਪੂਰਬੀ ਅਰਮੇਨੀਆ ਵਿੱਚ ਅਰਮੀਨੀਆਈ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸਨ ਪਰ ਤੈਮੂਰ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮੀ ਦਬਦਬੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਬਣ ਗਏ।[62] ਈਰਾਨ ਉੱਤੇ ਰੂਸੀ ਹਮਲੇ ਨੇ ਨਸਲੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ 1832 ਤੱਕ ਪੂਰਬੀ ਅਰਮੇਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਰਮੀਨੀਆਈ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਜਨਸੰਖਿਆ ਤਬਦੀਲੀ 1877-1878 ਦੇ ਰੂਸੋ-ਤੁਰਕੀ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਕ੍ਰੀਮੀਅਨ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਹੋ ਗਈ।[63]ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਈਰਾਨ ਨੇ ਫਤ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੱਛਮੀ ਕੂਟਨੀਤਕ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ।ਉਸ ਦੇ ਪੋਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਕਾਜਰ ਨੇ ਰੂਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਹੇਰਾਤ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਾਸਰ ਅਲ-ਦੀਨ ਸ਼ਾਹ ਕਾਜਰ, ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਸਫਲ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।[64]1870-1871 ਦਾ ਮਹਾਨ ਫਾਰਸੀ ਕਾਲ ਇੱਕ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਘਟਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲਗਭਗ 20 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ।[65] ਇਸ ਮਿਆਦ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਇਨਕਲਾਬ ਹੋਇਆ।ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸ਼ਾਹ ਨੇ 1906 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੀਮਤ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਪਰਸ਼ੀਆ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਰਾਜਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ 7 ਅਕਤੂਬਰ, 1906 ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਮਜਲਿਸ (ਸੰਸਦ) ਦੇ ਸੱਦੇ ਵੱਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ 1908 ਵਿੱਚ ਖੁਜ਼ੇਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਫਾਰਸ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ (ਵਿਲੀਅਮ ਨੌਕਸ ਡੀ ਆਰਸੀ ਅਤੇ ਐਂਗਲੋ-ਇਰਾਨੀ ਤੇਲ ਕੰਪਨੀ, ਹੁਣ ਬੀਪੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ)।ਇਸ ਮਿਆਦ ਨੂੰ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਅਤੇ ਰੂਸ ਵਿਚਕਾਰ ਪਰਸ਼ੀਆ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਮਹਾਨ ਖੇਡ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।1907 ਦੇ ਐਂਗਲੋ-ਰੂਸੀ ਸੰਮੇਲਨ ਨੇ ਪਰਸ਼ੀਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ, ਇਸਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ।ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਪਰਸ਼ੀਆ 'ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼, ਓਟੋਮੈਨ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਿਰਪੱਖ ਰਿਹਾ।ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੇ ਪਰਸ਼ੀਆ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ।ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਸਥਿਰਤਾ, ਗਿਲਾਨ ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਕਾਜਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਦੁਆਰਾ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਨੇ ਰਜ਼ਾ ਖਾਨ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲਵੀ ਦੇ ਉਭਾਰ ਅਤੇ 1925 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਵੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ। ਫਾਰਸੀ ਕੋਸੈਕ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੇ ਰਜ਼ਾ ਖਾਨ ਅਤੇ ਸੱਯਦ ਜ਼ਿਆਦੀਨ ਤਬਾਤਾਬਾਈ ਦੁਆਰਾ, ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕਾਜਰ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ।[66] ਰਜ਼ਾ ਖਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਿਆ, ਅਤੇ 1925 ਤੱਕ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਪਹਿਲਵੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਾਹ ਬਣ ਗਿਆ।
1921 ਫ਼ਾਰਸੀ ਤਖ਼ਤਾ ਪਲਟ
ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1921 Feb 21

1921 ਫ਼ਾਰਸੀ ਤਖ਼ਤਾ ਪਲਟ

Tehran, Tehran Province, Iran
1921 ਦੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਤਖ਼ਤਾ ਪਲਟ, ਈਰਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ।21 ਫਰਵਰੀ, 1921 ਨੂੰ, ਰਜ਼ਾ ਖਾਨ, ਫਾਰਸੀ ਕੋਸੈਕ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੇ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਸੱਯਦ ਜ਼ਿਆਦੀਨ ਤਬਾਤਾਬੀ, ਨੇ ਇੱਕ ਤਖਤਾਪਲਟ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜੋ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਚਾਲ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਬਦਲ ਦੇਵੇਗਾ।ਈਰਾਨ, 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਗੜਬੜ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਸੀ।1906-1911 ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਇੱਕ ਪੂਰਨ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਦੇਸ਼ ਸੱਤਾ ਲਈ ਲੜ ਰਹੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧੜਿਆਂ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾ ਟੁਕੜਾ ਰਿਹਾ।ਕਾਜਾਰ ਰਾਜਵੰਸ਼, 1796 ਤੋਂ ਰਾਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਝਗੜੇ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਦਬਾਅ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰੂਸ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੁਆਰਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਅਮੀਰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।ਰਜ਼ਾ ਖਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਇਸ ਗੜਬੜ ਵਾਲੇ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ।1878 ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕੋਸੈਕ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਜਨਰਲ ਬਣਨ ਲਈ ਫੌਜੀ ਰੈਂਕ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ, ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਤੇ ਲੈਸ ਫੌਜੀ ਫੋਰਸ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਰੂਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸੱਯਦ ਜ਼ਿਆ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਗਲਬੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ, ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਈਰਾਨ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੀ।ਫਰਵਰੀ 1921 ਦੇ ਉਸ ਭਿਆਨਕ ਦਿਨ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਰਜ਼ਾ ਖਾਨ ਨੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਆਪਣੀ ਕੋਸੈਕ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਤਹਿਰਾਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ।ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਦੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਸਟੀਕਤਾ ਨਾਲ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਸਵੇਰ ਤੱਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਮੁੱਖ ਸਰਕਾਰੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਸੀ।ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਕਾਜਰ, ਨੌਜਵਾਨ ਅਤੇ ਬੇਅਸਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਖ਼ਤਾ ਪਲਟ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀਹੀਣ ਪਾਇਆ।ਰਜ਼ਾ ਖਾਨ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਨਾਲ ਸੱਯਦ ਜ਼ਿਆ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ।ਇਹ ਕਦਮ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੰਕੇਤ ਸੀ - ਇੱਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਸ਼ਾਸਨ ਵੱਲ ਜਿਸ ਨੇ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।ਤਖਤਾਪਲਟ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਈਰਾਨ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ।ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੱਯਦ ਜ਼ਿਆ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਭਾਵੇਂ ਸੰਖੇਪ ਸੀ, ਪਰ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸੀ;ਉਸਨੂੰ ਜੂਨ 1921 ਵਿੱਚ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਧੜਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਕਾਰਨ।ਹਾਲਾਂਕਿ ਰਜ਼ਾ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।ਉਹ 1923 ਵਿੱਚ ਯੁੱਧ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਰਨ, ਫੌਜ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ।1925 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਕਾਜਰ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਬੇਦਖਲ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲਵੀ ਵਜੋਂ ਤਾਜ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਨਿਰਣਾਇਕ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ, ਪਹਿਲਵੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜੋ 1979 ਤੱਕ ਈਰਾਨ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ।1921 ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਪਲਟ ਈਰਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਸੀ।ਇਸਨੇ ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਪਹਿਲਵੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਅੰਤਮ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਪੜਾਅ ਤੈਅ ਕੀਤਾ।ਇਹ ਘਟਨਾ ਕਾਜਾਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਅੰਤ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਦੌਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਈਰਾਨ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਵੱਲ ਇੱਕ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਤਖਤਾਪਲਟ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ, ਸੁਤੰਤਰ ਈਰਾਨ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਈਰਾਨੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਧੀਨ ਈਰਾਨ
ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ 30 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਤਸਵੀਰ। ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ 1925 ਤੋਂ 1941 ਤੱਕ ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲਵੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਖਤ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ, ਫੌਜੀਵਾਦ, ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ-ਵਿਰੋਧੀ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ।[67] ਉਸਨੇ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫੌਜ, ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਵਿੱਤ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।[68] ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਅਤੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਦੌਰ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਦਮਨ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਲਈ, ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਕੇਂਦਰੀ ਅਥਾਰਟੀ, ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਕੂਲ, ਰੇਲ, ਬੱਸਾਂ, ਰੇਡੀਓ, ਸਿਨੇਮਾ ਅਤੇ ਟੈਲੀਫੋਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।[69] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦੇ ਤੇਜ਼ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ "ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼" [70] ਅਤੇ "ਸਤਹੀਂ" ਹੋਣ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, [71] ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਜ਼ੁਲਮ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਟੈਕਸਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਸਮੇਂ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ। .ਸਖ਼ਤ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਪਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਪੁਲਿਸ ਰਾਜ ਨਾਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[69] ਉਸਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੋ ਇਸਲਾਮੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਨੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪਾਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1935 ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹਦ ਵਿੱਚ ਇਮਾਮ ਰੇਜ਼ਾ ਦੀ ਦਰਗਾਹ 'ਤੇ ਬਗਾਵਤ।[72]ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਦੇ 16 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ, ਈਰਾਨ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਦੇਖਿਆ।ਮੁੱਖ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚਾ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਸੜਕ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਟ੍ਰਾਂਸ-ਇਰਾਨੀ ਰੇਲਵੇ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।ਤਹਿਰਾਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੇ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।[73] ਤੇਲ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਆਧੁਨਿਕ ਉਦਯੋਗਿਕ ਪਲਾਂਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ 17 ਗੁਣਾ ਵਾਧੇ ਦੇ ਨਾਲ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ।ਦੇਸ਼ ਦਾ ਹਾਈਵੇਅ ਨੈੱਟਵਰਕ 2,000 ਤੋਂ 14,000 ਮੀਲ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ।[74]ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਨਾਟਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ 100,000-ਆਦਮੀ ਫੌਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, [75] ਕਬਾਇਲੀ ਫੌਜਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਤੋਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ 90,000 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਵਲ ਸੇਵਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।ਉਸਨੇ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਮੁਫਤ, ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਕੂਲਾਂ-ਇਸਲਾਮਿਕ, ਈਸਾਈ, ਯਹੂਦੀ, ਆਦਿ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [76] ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸਨੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਸ਼ਹਦ ਅਤੇ ਕੋਮ ਵਿੱਚ ਅਮੀਰ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਫੰਡਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ।[77]ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ (1936-1941) ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਅੰਦੋਲਨ ਜੋ ਕਿ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਚਾਦਰ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰੀਰਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਸੁਧਾਰ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਅੰਦੋਲਨ 1931 ਦੇ ਵਿਆਹ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ 1932 ਵਿੱਚ ਤਹਿਰਾਨ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਯਹੂਦੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ, 1400 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਫਾਹਾਨ ਵਿੱਚ ਯਹੂਦੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਈਰਾਨੀ ਰਾਜਾ ਸੀ।ਇਸ ਐਕਟ ਨੇ ਈਰਾਨੀ ਯਹੂਦੀਆਂ ਦੇ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ, ਸਾਇਰਸ ਮਹਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ।ਉਸਦੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੇ ਯਹੂਦੀਆਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਕਿੱਤੇ ਅਪਣਾਉਣ ਅਤੇ ਘੈਟੋ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ।[78] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ 1922 ਵਿੱਚ ਤਹਿਰਾਨ ਵਿੱਚ ਯਹੂਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਵੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।[79]ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, "ਪਰਸ਼ੀਆ" ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਡੈਰੀਵੇਟਿਵਜ਼ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਈਰਾਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।1935 ਵਿੱਚ, ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਡੈਲੀਗੇਟ ਅਤੇ ਲੀਗ ਆਫ਼ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਰਸਮੀ ਪੱਤਰ-ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ "ਇਰਾਨ" - ਨਾਮ ਜੋ ਇਸਦੇ ਮੂਲ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਅਰਥ "ਆਰੀਅਨਜ਼ ਦੀ ਧਰਤੀ" ਹੈ - ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ।ਇਸ ਬੇਨਤੀ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ "ਇਰਾਨ" ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ, ਈਰਾਨੀ ਕੌਮੀਅਤ ਲਈ ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨੂੰ "ਫ਼ਾਰਸੀ" ਤੋਂ "ਇਰਾਨੀ" ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, 1959 ਵਿੱਚ, ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲਵੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਰਜ਼ਾ ਪਹਿਲਵੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ "ਪਰਸ਼ੀਆ" ਅਤੇ "ਇਰਾਨ" ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ "ਇਰਾਨ" ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ।ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।ਉਸਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਾਲ ਤੇਲ ਰਿਆਇਤਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਗਠਜੋੜ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।ਉਸਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕੀਤਾ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ, ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਵਿਚਕਾਰ।[80] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦੀਆਂ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ 1941 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਉੱਤੇ ਐਂਗਲੋ-ਸੋਵੀਅਤ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਜਬਰੀ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।[81]
ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਈਰਾਨ
6ਵੀਂ ਆਰਮਡ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਸੋਵੀਅਤ ਟੈਂਕਮੈਨ ਆਪਣੇ ਟੀ-26 ਬੈਟਲ ਟੈਂਕ 'ਤੇ ਤਬਰੀਜ਼ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹਨ। ©Anonymous
ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਰਮਨ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਈਰਾਨੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ, ਜਰਮਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਜਰਮਨ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਮੰਗਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਇਸ ਨਾਲ ਅਗਸਤ 1941 ਵਿੱਚ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਕਾਉਂਟੇਨੈਂਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਇਰਾਨ ਉੱਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਈਰਾਨ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ।ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਈਰਾਨੀ ਤੇਲ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸਪਲਾਈ ਰੂਟ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਕੋਰੀਡੋਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ।ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਈਰਾਨ ਨੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰੁਖ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ।ਇਸ ਕਿੱਤੇ ਦੌਰਾਨ ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਮੁਹੰਮਦ ਰਜ਼ਾ ਪਹਿਲਵੀ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਗਈ।[82]1943 ਵਿੱਚ ਤਹਿਰਾਨ ਕਾਨਫਰੰਸ, ਸਹਿਯੋਗੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਗ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਤਹਿਰਾਨ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪੱਤਰ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਅਖੰਡਤਾ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸੋਵੀਅਤ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਲਿਆ।ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1945 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨ ਅਤੇ ਈਰਾਨੀ ਕੁਰਦਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ, ਸੋਵੀਅਤ ਪੱਖੀ ਵੱਖਵਾਦੀ ਰਾਜਾਂ - ਅਜ਼ਰਬਾਈਜਾਨ ਪੀਪਲਜ਼ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਅਤੇ ਕੁਰਦਿਸਤਾਨ ਗਣਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਬਗਾਵਤਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਮਈ 1946 ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। , ਈਰਾਨ ਦੁਆਰਾ ਤੇਲ ਰਿਆਇਤਾਂ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸੋਵੀਅਤ-ਸਮਰਥਿਤ ਗਣਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਖਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਦੀਆਂ ਰਿਆਇਤਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[83]
ਮੁਹੰਮਦ ਰਜ਼ਾ ਪਹਿਲਵੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਈਰਾਨ
ਕਤਲ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, 1949 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਮੁਹੰਮਦ ਰਜ਼ਾ। ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
ਇਰਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਵਜੋਂ ਮੁਹੰਮਦ ਰਜ਼ਾ ਪਹਿਲਵੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ, 1941 ਤੋਂ 1979 ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ, ਈਰਾਨੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।ਉਸਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਹਰ ਇੱਕ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਮੁਹੰਮਦ ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਈਰਾਨ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1941 ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ, ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਜਬਰੀ ਤਿਆਗ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਈਰਾਨ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, ਮੁਹੰਮਦ ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਮਾਡਲਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।1950 ਅਤੇ 1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਚਿੱਟੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਦੇ ਗਵਾਹ ਸਨ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੁਧਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮੁੜ ਵੰਡ, ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਮਤਾ, ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹਨਾਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੇ ਅਣਇੱਛਤ ਨਤੀਜੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੇਂਡੂ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਉਜਾੜਾ ਅਤੇ ਤਹਿਰਾਨ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ।ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਵੀ ਉਸਦੀ ਵੱਧਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।1953 ਦੇ ਤਖਤਾਪਲਟ, ਸੀਆਈਏ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ MI6 ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਤਖਤਾਪਲਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ, ਉਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ।ਇਹ ਘਟਨਾ ਇੱਕ ਮੋੜ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਵੱਲ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸਿਆਸੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਦਮਨ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ।ਸਾਵਕ, ਸੀਆਈਏ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗੁਪਤ ਪੁਲਿਸ, ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਬੇਰਹਿਮ ਚਾਲਾਂ ਲਈ ਬਦਨਾਮ ਹੋ ਗਈ।ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਈਰਾਨ ਨੇ ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ, ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੇਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ।1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਵਿਸਥਾਰ ਲਈ ਵਿੱਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਆਰਥਿਕ ਉਛਾਲ ਨੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਕ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਦੌਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ।ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ, ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਦੇ ਦਮਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਈਰਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਸੰਕਟ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ।ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੇ ਪੱਛਮੀ-ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਵਿਆਪਕ ਆਬਾਦੀ ਦੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਮੁਹੰਮਦ ਰਜ਼ਾ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਪਤਨ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜੋ ਕਿ 1979 ਦੀ ਇਸਲਾਮੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ। ਅਯਾਤੁੱਲਾ ਰੂਹੁੱਲਾ ਖੋਮੇਨੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ, ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਸਨ, ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ, ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਛਮੀਕਰਨ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ।ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਵਧਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥਾ, ਉਸਦੇ ਸਿਹਤ ਮੁੱਦਿਆਂ ਕਾਰਨ ਵਧ ਗਈ, ਆਖਰਕਾਰ ਉਸਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਗਈ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਗਣਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ।
1953 ਈਰਾਨੀ ਤਖਤਾ ਪਲਟ
ਤਹਿਰਾਨ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਟੈਂਕ, 1953। ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1953 Aug 15 - Aug 19

1953 ਈਰਾਨੀ ਤਖਤਾ ਪਲਟ

Tehran, Tehran Province, Iran
1953 ਈਰਾਨੀ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਆਸੀ ਘਟਨਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੁਣੇ ਗਏ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੁਹੰਮਦ ਮੋਸਾਦਦੇਗ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।19 ਅਗਸਤ 1953, [84] ਨੂੰ ਵਾਪਰਿਆ ਇਹ ਤਖਤਾਪਲਟ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਯੂਕੇ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਰਾਨੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਰਜ਼ਾ ਪਹਿਲਵੀ ਦੇ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਰਨ ਲਈ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਇਸ ਵਿੱਚ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਅਜੈਕਸ [85] ਅਤੇ ਯੂਕੇ ਦੇ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬੂਟ ਨਾਮ ਹੇਠ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।[86] ਸ਼ੀਆ ਪਾਦਰੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।[87]ਇਸ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਐਂਗਲੋ-ਇਰਾਨੀ ਆਇਲ ਕੰਪਨੀ (AIOC, ਹੁਣ BP) ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਈਰਾਨੀ ਤੇਲ ਭੰਡਾਰਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਮੋਸਾਦੇਗ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੈ।ਈਰਾਨ ਦੇ ਤੇਲ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਉਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਈਰਾਨੀ ਤੇਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਬਾਈਕਾਟ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, [88] ਇਰਾਨ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।ਯੂਕੇ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਿੰਸਟਨ ਚਰਚਿਲ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਅਤੇ ਯੂਐਸ ਆਈਜ਼ਨਹਾਵਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ, ਮੋਸਾਦੇਗ ਦੇ ਅਡੋਲ ਰੁਖ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਤੁਦੇਹ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਈਰਾਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।[89]ਤਖਤਾਪਲਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਨਰਲ ਫਜ਼ਲੁੱਲਾ ਜ਼ਾਹੇਦੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਵਧੇ ਹੋਏ ਅਧਿਕਾਰ [90] ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰੀ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।[91] ਸੀਆਈਏ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਘੋਸ਼ਿਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਖਤਾਪਲਟ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹ ਪੱਖੀ ਦੰਗੇ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਭੀੜ ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।[84] ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 200 ਤੋਂ 300 ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਅਤੇ ਮੋਸਾਦਦੇਗ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।[92]ਸ਼ਾਹ ਨੇ 1979 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੱਕ ਹੋਰ 26 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਸ਼ਾਸਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। 2013 ਵਿੱਚ, ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਹੱਦ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਕਲਾਸੀਫਾਈਡ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ।2023 ਵਿੱਚ, ਸੀਆਈਏ ਨੇ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਤਖਤਾਪਲਟ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨਾ "ਗੈਰ-ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ" ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਈਰਾਨ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ-ਇਰਾਨ ਸਬੰਧਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।[93]
ਈਰਾਨੀ ਇਨਕਲਾਬ
Iranian Revolution ©Anonymous
1978 Jan 7 - 1979 Feb 11

ਈਰਾਨੀ ਇਨਕਲਾਬ

Iran
ਈਰਾਨੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ, 1979 ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਈ, ਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਹਿਲਵੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟਿਆ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਗਣਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ।ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਪਹਿਲਵੀ ਦੇ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਯਾਤੁੱਲਾ ਰੂਹੁੱਲਾ ਖੋਮੇਨੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।[94] ਈਰਾਨ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲਵੀ ਦੀ ਬੇਦਖਲੀ ਨੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਈਰਾਨ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਅੰਤ ਕੀਤਾ।[95]1953 ਦੇ ਤਖਤਾਪਲਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਹਿਲਵੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਰਨ ਲਈ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਬਲਾਕ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ।26 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ, ਉਸਨੇ ਸੋਵੀਅਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਦੂਰ ਈਰਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ।[96] ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ, ਜਿਸਨੂੰ ਚਿੱਟੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 1963 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਹਿਲਵੀ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਮੂੰਹਦਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਖੋਮੇਨੀ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪਹਿਲਵੀ ਅਤੇ ਖੋਮੇਨੀ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤਣਾਅ ਬਰਕਰਾਰ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅਕਤੂਬਰ 1977 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਵਿਆਪਕ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ []ਅਗਸਤ 1978 ਵਿੱਚ ਸਿਨੇਮਾ ਰੇਕਸ ਦੀ ਅੱਗ, ਜਿੱਥੇ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ, ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਲਈ ਇੱਕ ਉਤਪ੍ਰੇਰਕ ਬਣ ਗਈ।[98] ਪਹਿਲਵੀ ਨੇ ਜਨਵਰੀ 1979 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਖੋਮੇਨੀ ਫਰਵਰੀ ਵਿੱਚ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ।[99] 11 ਫਰਵਰੀ 1979 ਤੱਕ, ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਢਹਿ ਗਈ, ਅਤੇ ਖੋਮੇਨੀ ਨੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਲਿਆ।[100] ਮਾਰਚ 1979 ਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਜਨਮਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 98% ਈਰਾਨੀ ਵੋਟਰਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇਸਲਾਮੀ ਗਣਰਾਜ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ, ਨਵੀਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸਲਾਮੀ ਗਣਰਾਜ ਈਰਾਨ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ;[101] ਅਯਾਤੁੱਲਾ ਖੋਮੇਨੀ ਦਸੰਬਰ 1979 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਦੇ ਸੁਪਰੀਮ ਲੀਡਰ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ [। 102]1979 ਵਿਚ ਈਰਾਨੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਇਸਦੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਮਿਲਿਆ ਸੀ।ਆਮ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਇਹ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਹਾਰ, ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ, ਕਿਸਾਨ ਵਿਦਰੋਹ, ਜਾਂ ਫੌਜੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਿਆ ਜੋ ਸਾਪੇਖਿਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ, ਡੂੰਘੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਲਿਆਇਆ ਹੈ।ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਈਰਾਨੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਲਾਵਤਨੀ ਵੱਲ ਲੈ ਗਈ।[103] ਇਸਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਪੱਛਮੀ-ਪੱਖੀ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ-ਵਿਰੋਧੀ ਇਸਲਾਮੀ ਧਰਮ-ਤੰਤਰ ਨਾਲ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।ਇਹ ਨਵਾਂ ਨਿਜ਼ਾਮ ਵੇਲਾਯਤ-ਏ ਫਕੀਹ (ਇਸਲਾਮਿਕ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ) ਦੇ ਸੰਕਲਪ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ, ਜੋ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀਵਾਦ ਨੂੰ ਘੇਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਸੀ।[104]ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲੀ ਰਾਜ [105] ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਉਦੇਸ਼ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁੰਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।ਇਸ ਨੇ ਸ਼ੀਆ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਚੜ੍ਹਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਖੋਮੇਨਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ। ਖੋਮੇਨਵਾਦੀ ਧੜਿਆਂ ਦੇ ਇਕਜੁੱਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਈਰਾਨ ਨੇ ਸੁੰਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਈਰਾਨੀ ਦਬਦਬਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੀਆ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਰਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸ਼ੀਆ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ।
1979
ਸਮਕਾਲੀ ਦੌਰornament
ਆਇਤੁੱਲਾ ਖੋਮੇਨੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਈਰਾਨ
ਅਯਾਤੁੱਲਾ ਖੋਮੇਨੀ. ©David Burnett
ਅਯਾਤੁੱਲਾ ਰੂਹੁੱਲਾ ਖੋਮੇਨੀ ਅਪ੍ਰੈਲ 1979 ਵਿਚ ਇਸਲਾਮੀ ਗਣਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1989 ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਈਰਾਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ। ਇਸਲਾਮੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤਾ, ਇਸਲਾਮੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਡਰ ਅਤੇ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸਲਾਮੀ ਗਣਰਾਜ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ।[106]ਇਨਕਲਾਬ ਨੇ ਇਸਲਾਮੀ ਲਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ 1979 ਵਿੱਚ ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਂਡ ਮਸਜਿਦ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ, 1981 ਵਿੱਚਮਿਸਰ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸਾਦਤ ਦੀ ਹੱਤਿਆ, ਹਾਮਾ, ਸੀਰੀਆ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਬ੍ਰਦਰਹੁੱਡ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਅਤੇ ਲੇਬਨਾਨ ਵਿੱਚ 1983 ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[107]1982 ਅਤੇ 1983 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਈਰਾਨ ਨੇ ਆਰਥਿਕ, ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਪੁਨਰ-ਨਿਰਮਾਣ ਸਮੇਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ।ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਕਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸਨ ਪਰ ਸਿਆਸੀ ਵਿਰੋਧੀ ਬਣ ਗਏ ਸਨ।ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਈ ਸਿਆਸੀ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।ਮਾਰਕਸਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਘਵਾਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਖੁਜ਼ੀਸਤਾਨ, ਕੁਰਦਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਗੋਨਬਾਦ-ਏ ਕਬੂਸ ਵਿੱਚ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਕੁਰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੰਮਾ ਅਤੇ ਘਾਤਕ ਰਿਹਾ।ਈਰਾਨ ਬੰਧਕ ਸੰਕਟ, ਨਵੰਬਰ 1979 ਵਿੱਚ ਤਹਿਰਾਨ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਦੂਤਾਵਾਸ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।ਸੰਕਟ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ-ਇਰਾਨ ਦੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਕਾਰਟਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਆਰਥਿਕ ਪਾਬੰਦੀਆਂ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਸਫਲ ਬਚਾਅ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜਿਸਨੇ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਖੋਮੇਨੀ ਦੇ ਕੱਦ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ।ਬੰਧਕਾਂ ਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਜਨਵਰੀ 1981 ਵਿੱਚ ਅਲਜੀਅਰਜ਼ ਸਮਝੌਤੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[108]ਈਰਾਨ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ।ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਲੋਕ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਖੋਮੇਨੀ ਨੇ ਮਾਰਚ 1979 ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, "ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰੋ, 'ਜਮਹੂਰੀ'।ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ"।[109] ਨੈਸ਼ਨਲ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਫਰੰਟ, ਆਰਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ, ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਪੀਪਲਜ਼ ਮੁਜਾਹਦੀਨ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਬੰਦੀਆਂ, ਹਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।[110]1979 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਖੋਮੇਨੀ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਪਰੀਮ ਲੀਡਰ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਰਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਲੈਰੀਕਲ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਦਸੰਬਰ 1979 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਨਮਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ [। 111]
ਈਰਾਨ-ਇਰਾਕ ਯੁੱਧ
ਈਰਾਨ-ਇਰਾਕ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ 95,000 ਈਰਾਨੀ ਬਾਲ ਸੈਨਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ 16 ਤੋਂ 17 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਕੁਝ ਛੋਟੇ ਸਨ। ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1980 Sep 22 - 1988 Aug 20

ਈਰਾਨ-ਇਰਾਕ ਯੁੱਧ

Iraq
ਈਰਾਨ- ਇਰਾਕ ਯੁੱਧ, ਸਤੰਬਰ 1980 ਤੋਂ ਅਗਸਤ 1988 ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ, ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਇਰਾਕ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਸੀ।ਇਹ ਇਰਾਕੀ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ, ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੇ ਮਤੇ 598 ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ।ਸੱਦਾਮ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇਰਾਕ ਨੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਯਾਤੁੱਲਾ ਰੂਹੁੱਲਾ ਖੋਮੇਨੀ ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਇਰਾਕ ਵਿੱਚ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਈਰਾਨ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।ਇਰਾਨ ਵੱਲੋਂ ਇਰਾਕ ਦੀ ਸ਼ੀਆ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੁੰਨੀ-ਪ੍ਰਭਾਵੀ, ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਬਾਥਿਸਟ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਭੜਕਾਉਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਾਰੇ ਇਰਾਕੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਵੀ ਸਨ।ਇਰਾਕ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਫ਼ਾਰਸ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਟੀਚਾ ਜੋ ਇਰਾਨ ਦੀ ਇਸਲਾਮੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਯੋਗ ਜਾਪਦਾ ਸੀ।ਈਰਾਨੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਸੱਦਾਮ ਹੁਸੈਨ ਨੂੰ ਗੜਬੜ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ।ਈਰਾਨੀ ਫੌਜ, ਇੱਕ ਵਾਰ ਮਜ਼ਬੂਤ, ਇਨਕਲਾਬ ਦੁਆਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾਏ ਜਾਣ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਈਰਾਨ ਦੇ ਸਬੰਧ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਸੱਦਾਮ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਰਾਕ ਨੂੰ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਸੱਦਾਮ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਰਾਕ ਦੀ ਫਾਰਸ ਦੀ ਖਾੜੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਵਧਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਈਰਾਨ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲੜੇ ਗਏ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਖੁਜ਼ੇਸਤਾਨ ਸੀ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅਰਬ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਤੇਲ ਖੇਤਰ ਸਨ।ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਰਾਕ ਦੇ ਅਬੂ ਮੂਸਾ ਦੇ ਟਾਪੂਆਂ ਅਤੇ ਗ੍ਰੇਟਰ ਐਂਡ ਲੈਸਰ ਟੰਨਬਸ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਰਣਨੀਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਅਰਬ ਅਮੀਰਾਤ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਇਕਪਾਸੜ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਜੰਗ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੇ ਖੇਤਰੀ ਵਿਵਾਦਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ੱਟ ਅਲ-ਅਰਬ ਜਲ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।1979 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਰਾਕ ਨੇ ਇਰਾਨ ਵਿੱਚ ਅਰਬ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸ਼ੱਟ ਅਲ-ਅਰਬ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਬੈਂਕ 'ਤੇ ਮੁੜ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਨੇ 1975 ਦੇ ਅਲਜੀਅਰਜ਼ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਸੱਦਾਮ ਨੇ ਇਰਾਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਹਮਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ, ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਇਰਾਕੀ ਬਲ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤਹਿਰਾਨ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਹਨ।22 ਸਤੰਬਰ, 1980 ਨੂੰ, ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਉਦੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਇਰਾਕੀ ਫੌਜ ਨੇ ਖੁਜ਼ੇਸਤਾਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਈਰਾਨ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।ਇਸ ਹਮਲੇ ਨੇ ਈਰਾਨ-ਇਰਾਕ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਈਰਾਨੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਗਾਰਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਜਿੱਤ ਦੀਆਂ ਇਰਾਕੀ ਉਮੀਦਾਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਇਰਾਕੀ ਫੌਜੀ ਤਰੱਕੀ ਦਸੰਬਰ 1980 ਤੱਕ ਰੁਕ ਗਈ। ਈਰਾਨ ਨੇ ਜੂਨ 1982 ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਗੁਆਚੇ ਹੋਏ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਜੰਗਬੰਦੀ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਿਆਂ, ਈਰਾਨ ਨੇ ਇਰਾਕ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜ ਸਾਲ ਚੱਲੇ। ਈਰਾਨੀ ਹਮਲੇ.1988 ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ, ਇਰਾਕ ਨੇ ਵੱਡੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਖੜੋਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ।ਯੁੱਧ ਨੇ ਇਰਾਕੀ ਕੁਰਦਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਨਫਾਲ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਲਗਭਗ 500,000 ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁੱਖ ਝੱਲੇ।ਇਹ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਜਾਂ ਸਰਹੱਦੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਖਤਮ ਹੋਇਆ, ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ US$1 ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾ ਵਿੱਤੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ।[112] ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰੌਕਸੀ ਬਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ: ਇਰਾਕ ਨੂੰ ਇਰਾਨ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕੌਂਸਲ ਆਫ਼ ਰੇਸਿਸਟੈਂਸ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਰਬ ਮਿਲਿਅਸ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਰਾਨ ਨੇ ਇਰਾਕੀ ਕੁਰਦ ਸਮੂਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕੀਤਾ।ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮਰਥਨ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰਾ ਸੀ, ਇਰਾਕ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਬਲਾਕ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਈਰਾਨ, ਵਧੇਰੇ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ, ਸੀਰੀਆ, ਲੀਬੀਆ,ਚੀਨ , ਉੱਤਰੀ ਕੋਰੀਆ, ਇਜ਼ਰਾਈਲ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਯਮਨ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀਆਂ-ਜੁਲਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਖਾਈ ਯੁੱਧ, ਇਰਾਕ ਦੁਆਰਾ ਰਸਾਇਣਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ 'ਤੇ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਮਲੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।ਯੁੱਧ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਇਰਾਨ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਵਾਨਤ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਵਰਤੋਂ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।[113]
ਅਕਬਰ ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਈਰਾਨ
ਨਵੇਂ ਚੁਣੇ ਗਏ ਸੁਪਰੀਮ ਲੀਡਰ, ਅਲੀ ਖਮੇਨੇਈ, 1989 ਨਾਲ ਰਫਸੰਜਾਨੀ। ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
ਅਕਬਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ, ਜੋ ਕਿ 16 ਅਗਸਤ, 1989 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਉਦਾਰੀਕਰਨ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਰਾਨ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਗਣਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਰਾਜ-ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਉਲਟ, ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਵੱਲ ਧੱਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।"ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ, ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਵਾਇਤੀ" ਵਜੋਂ ਵਰਣਿਤ, ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਮਜਲਸ (ਇਰਾਨੀ ਸੰਸਦ) ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।[114]ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਨੇ ਈਰਾਨ-ਇਰਾਕ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਰਾਨ ਦੇ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।[115] ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਅਤਿ-ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਈਰਾਨੀ ਰੈਵੋਲਿਊਸ਼ਨਰੀ ਗਾਰਡਜ਼ ਨੇ ਖਮੇਨੇਈ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਨੂੰ ਰੂੜੀਵਾਦੀ [116] ਅਤੇ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਧੜਿਆਂ, [117] ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਅਸਹਿਮਤੀ 'ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।[118]ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਕਾਸ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ।ਈਰਾਨ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਗਣਰਾਜ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਖਰੜਾ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਈਰਾਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ।ਯੋਜਨਾ ਵਿੱਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ, ਖਪਤ ਦੇ ਪੈਟਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਤੇ ਨਿਆਂਇਕ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਘਰੇਲੂ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਨੇ ਤੇਲ ਦੇ ਮਾਲੀਏ ਦੁਆਰਾ ਰਾਜ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੇ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਮੁਕਤ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਚੈਂਪੀਅਨ ਬਣੀ।ਉਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਢਾਂਚਾਗਤ ਸਮਾਯੋਜਨ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ।ਇਸ ਪਹੁੰਚ ਨੇ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਉਦਯੋਗਿਕ-ਆਧਾਰਿਤ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਮਹਿਮੂਦ ਅਹਿਮਦੀਨੇਜਾਦ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਜੋ ਆਰਥਿਕ ਪੁਨਰ-ਵੰਡ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਕਠੋਰ ਰੁਖ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਸਨ।ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਨੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਰਹੇ ਗਲੋਬਲ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਹਿਯੋਗ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ।ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਸਲਾਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।[119]ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਦੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ, ਕੁਰਦ, ਬਹਾਇਸ, ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕੁਝ ਇਸਲਾਮੀ ਮੌਲਵੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।ਉਸਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਪੀਪਲਜ਼ ਮੁਜਾਹਿਦੀਨ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਖਤ ਰੁਖ ਅਪਣਾਇਆ, ਇਸਲਾਮੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਖਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ।[120] ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਨੇ ਖੋਮੇਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਕਾਰੀ ਸਥਿਰਤਾ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਖਮੇਨੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਨੇ ਅਰਬ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਅਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਕਾਕੇਸ਼ਸ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਰਹੇ।ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਫਾਰਸ ਦੀ ਖਾੜੀ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀਆਂ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ।ਉਸਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਈਰਾਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਸੀ।[121]
ਮੁਹੰਮਦ ਖਤਾਮੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਈਰਾਨ
ਵਿਸ਼ਵ ਆਰਥਿਕ ਫੋਰਮ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਮੀਟਿੰਗ ਦਾਵੋਸ 2004 ਵਿੱਚ ਖਤਾਮੀ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ ©World Economic Forum
1997-2005 ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵਜੋਂ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਤਮੀ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੇ ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਈਰਾਨ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਯੁੱਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[122] ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਤਮੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ, 23 ਮਈ, 1997 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਨੇ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਈਰਾਨ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕੀਤੀ।ਲਗਭਗ 80% ਦੇ ਉੱਚ ਮਤਦਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ 70% ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣਾ, ਖਤਾਮੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਰਵਾਇਤੀ ਖੱਬੇਪੱਖੀਆਂ, ਆਰਥਿਕ ਖੁੱਲੇਪਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਪਾਰਕ ਨੇਤਾਵਾਂ, ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵੋਟਰਾਂ ਸਮੇਤ ਇਸਦੇ ਵਿਆਪਕ-ਆਧਾਰਿਤ ਸਮਰਥਨ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ।[123]ਖਤਾਮੀ ਦੀ ਚੋਣ ਨੇ ਈਰਾਨੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਈਰਾਨ -ਇਰਾਕ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ।ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ, ਅਕਸਰ "ਖੋਰਦਾਦ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਦੂਜੇ" ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ, ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ, ਲੋਕਤੰਤਰ, ਅਤੇ ਸੰਮਲਿਤ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਭਾਗੀਦਾਰੀ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸੀ।ਪਹਿਲਾਂ, ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੇਖਿਆ।ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਛਪਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੰਜ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਛੱਬੀ ਹੋ ਗਈ।ਰਸਾਲੇ ਅਤੇ ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।ਈਰਾਨ ਦਾ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਖਤਾਮੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਈਰਾਨੀ ਫਿਲਮਾਂ ਨੇ ਕਾਨਸ ਅਤੇ ਵੇਨਿਸ ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਜਿੱਤੇ।[124] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦਾ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਏਜੰਡਾ ਅਕਸਰ ਈਰਾਨ ਦੇ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਤੱਤਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਾਰਡੀਅਨ ਕੌਂਸਲ ਵਰਗੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਬਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਝੜਪਾਂ ਅਕਸਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਖਾਤਮੀ ਦੀ ਹਾਰ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।1999 ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰੈਸ 'ਤੇ ਨਵੇਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਗਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ 60 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।[124] ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਖਤਾਮੀ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਨਿਰੀਖਕਾਂ ਨੇ "ਟਰੰਪਡ ਅੱਪ" [125] ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ।ਖਤਾਮੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁਪਰੀਮ ਲੀਡਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ, ਮੁੱਖ ਰਾਜ ਸੰਸਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਦਾ ਸੀ।ਉਸ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਧਾਨਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼, "ਜੁੜਵੇਂ ਬਿੱਲ" ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਚੋਣ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਸੀ।ਇਹ ਬਿੱਲ ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਗਾਰਡੀਅਨ ਕੌਂਸਲ ਦੁਆਰਾ ਵੀਟੋ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਖਤਾਮੀ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।ਖਤਾਮੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਪ੍ਰੈਸ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਸਿਵਲ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਕਾਸ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ।ਉਸਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਈਰਾਨੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣ ਗਿਆ।ਉਸਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਪਿਛਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਨਿੱਜੀਕਰਨ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਗਲੋਬਲ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿੱਚ ਜੋੜਿਆ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਈਰਾਨ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਵਿੱਚ, ਖਤਾਮੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਟਕਰਾਅ 'ਤੇ ਸੁਲ੍ਹਾ ਕਰਨਾ, "ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਵਾਦ" ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ।ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਵਧਿਆ।1998 ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੇ ਈਰਾਨ ਨਾਲ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਜੋ 1979 ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ।ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਰਥਿਕ ਪਾਬੰਦੀ ਨੂੰ ਢਿੱਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਸਧਾਰਣ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੱਤਵਾਦ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਮਹਿਮੂਦ ਅਹਿਮਦੀਨੇਜਾਦ ਦੇ ਅਧੀਨ ਈਰਾਨ
2011 ਵਿੱਚ ਅਲੀ ਖਮੇਨੇਈ, ਅਲੀ ਲਾਰੀਜਾਨੀ ਅਤੇ ਸਾਦੇਕ ਲਾਰੀਜਾਨੀ ਨਾਲ ਅਹਿਮਦੀਨੇਜਾਦ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
ਮਹਿਮੂਦ ਅਹਿਮਦੀਨੇਜਾਦ, 2005 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵਜੋਂ ਚੁਣੇ ਗਏ ਅਤੇ 2009 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਚੁਣੇ ਗਏ, ਆਪਣੇ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਰੁਖ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।ਉਸਨੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ, ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ।2005 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਫਸੰਜਾਨੀ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰਾਇਆ, ਜਿਸਦਾ ਕਾਰਨ ਉਸਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਾਅਦਿਆਂ ਅਤੇ ਘੱਟ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਵੋਟਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੈ।ਇਸ ਜਿੱਤ ਨੇ ਈਰਾਨ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਨਿਯੰਤਰਣ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[126]ਅਹਿਮਦੀਨੇਜਾਦ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਹੁਦਾ ਵਿਵਾਦਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[127] ਉਸਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਸਤੇ ਕਰਜ਼ੇ ਅਤੇ ਸਬਸਿਡੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ, ਉੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਮਹਿੰਗਾਈ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ।[128] ਉਸ ਦੀ 2009 ਦੀ ਮੁੜ ਚੋਣ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਘਰੇਲੂ ਚੁਣੌਤੀ ਵਜੋਂ ਵਰਣਿਤ ਵੱਡੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ।[129] ਵੋਟਿੰਗ ਬੇਨਿਯਮੀਆਂ ਅਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸੁਪਰੀਮ ਲੀਡਰ ਅਲੀ ਖਮੇਨੀ ਨੇ ਅਹਿਮਦੀਨੇਜਾਦ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ, [130] ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ।[131]ਅਹਿਮਦੀਨੇਜਾਦ ਅਤੇ ਖਮੇਨੇਈ ਵਿਚਕਾਰ ਮਤਭੇਦ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ, ਜੋ ਅਹਿਮਦੀਨੇਜਾਦ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ, ਇਸਫੰਦਿਆਰ ਰਹੀਮ ਮਸ਼ੈਈ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਪਾਦਰੀ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ "ਭਟਕਣ ਵਾਲੇ ਵਰਤਮਾਨ" ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[132] ਅਹਿਮਦੀਨੇਜਾਦ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਨੇ ਸੀਰੀਆ ਅਤੇ ਹਿਜ਼ਬੁੱਲਾ ਨਾਲ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਸਬੰਧ ਬਣਾਏ ਰੱਖੇ ਅਤੇ ਇਰਾਕ ਅਤੇ ਵੈਨੇਜ਼ੁਏਲਾ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸਬੰਧ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੇ।ਵਿਸ਼ਵ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸਿੱਧੇ ਸੰਚਾਰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਾਰਜ ਡਬਲਯੂ ਬੁਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਸਮਲਿੰਗੀਆਂ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ।ਅਹਿਮਦੀਨੇਜਾਦ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਈਰਾਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਅਪ੍ਰਸਾਰ ਸੰਧੀ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ।ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਇਰਾਦਿਆਂ 'ਤੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, IAEA ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀਆਂ, ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਨੇ 2013 ਵਿੱਚ ਸਖ਼ਤ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਦਿੱਤੀ [। 133] ਉਸਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਕਈ ਈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।[134]ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਅਹਿਮਦੀਨੇਜਾਦ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਦੀ ਉੱਚ ਆਮਦਨੀ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ 2008 ਦੇ ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ ਦੇ ਨਾਲ ਘਟ ਗਈ ਸੀ।[128] 2006 ਵਿੱਚ, ਈਰਾਨੀ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਆਰਥਿਕ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ 2007 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨ ਦੇ ਉਸਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਦਮ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ।ਅਹਿਮਦੀਨੇਜਾਦ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਗੜ ਗਏ ਹਨ, ਵਧੀਆਂ ਫਾਂਸੀ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀਆਂ 'ਤੇ ਕਰੈਕਡਾਉਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਡਰੈਸ ਕੋਡ ਅਤੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੀ ਮਾਲਕੀ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[135] ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸਤਾਵ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਮਹਰੀਏਹ 'ਤੇ ਟੈਕਸ ਲਗਾਉਣਾ, ਸਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।[136] 2009 ਦੇ ਚੋਣ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਸਤੰਬਰ 2009 ਦੇ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਨੇ ਈਰਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਤੀ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ।[137]
ਹਸਨ ਰੂਹਾਨੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਈਰਾਨ
ਰੂਹਾਨੀ ਆਪਣੇ ਜਿੱਤ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ, 15 ਜੂਨ 2013 ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
ਹਸਨ ਰੂਹਾਨੀ, 2013 ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵਜੋਂ ਚੁਣੇ ਗਏ ਅਤੇ 2017 ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਚੁਣੇ ਗਏ, ਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਗਲੋਬਲ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕੈਲੀਬਰੇਟ ਕਰਨ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ।ਉਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਧੇਰੇ ਖੁੱਲੇਪਨ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਰੋਸੇ ਲਈ ਸੀ, [138] ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਾਰੇ।ਰੈਵੋਲਿਊਸ਼ਨਰੀ ਗਾਰਡਜ਼ ਵਰਗੇ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਧੜਿਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਰੂਹਾਨੀ ਨੇ ਗੱਲਬਾਤ ਅਤੇ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ।ਪਰਮਾਣੂ ਸੌਦੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਚ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਰੇਟਿੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰੂਹਾਨੀ ਦੀ ਜਨਤਕ ਅਕਸ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਆਰਥਿਕ ਉਮੀਦਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਰਥਨ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਹਨ।ਰੂਹਾਨੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ, ਜਨਤਕ ਖਰੀਦ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ, ਮਹਿੰਗਾਈ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ।[139] ਉਸਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਮਹਿੰਗਾਈ ਅਤੇ ਤਰਲਤਾ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ।ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ, ਰੂਹਾਨੀ ਨੂੰ ਇੰਟਰਨੈਟ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ 'ਤੇ ਪੂਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਨਾ ਹੋਣ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।ਉਸਨੇ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ।[140] ਰੂਹਾਨੀ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮੰਤਰਾਲੇ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਸੰਦੇਹ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ।[141]ਰੂਹਾਨੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਮੁੱਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਉੱਚ ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਗਤ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸੀਮਤ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕੀਤੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਦੂਤਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਨਾ।[142]ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਵਿੱਚ, ਰੂਹਾਨੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਨੂੰ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ [143] ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਯੂਕੇ [144] ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਲ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਨੈਵੀਗੇਟ ਕੀਤਾ।ਰੂਹਾਨੀ ਨੇ ਸੀਰੀਆ ਵਿੱਚ ਬਸ਼ਰ ਅਲ-ਅਸਦ ਲਈ ਇਰਾਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਰਾਕ , ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨਾਲ।[145]
ਇਬਰਾਹਿਮ ਰਾਇਸੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਈਰਾਨ
ਰਾਇਸੀ ਤਹਿਰਾਨ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸ਼ਿਰੋਦੀ ਸਟੇਡੀਅਮ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਚਾਰ ਰੈਲੀ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦੇ ਹੋਏ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
ਇਬਰਾਹਿਮ ਰਾਇਸੀ 3 ਅਗਸਤ 2021 ਨੂੰ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਆਰਥਿਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਈਰਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣੇ।ਉਸਨੇ 5 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮਿਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਅਸੈਂਬਲੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ, ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰਨ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦਬਾਅ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦੇਣ ਲਈ ਈਰਾਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ।ਰਾਇਸੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਵੈਕਸੀਨ ਦੀ ਦਰਾਮਦ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਮਹਾਸਭਾ ਵਿੱਚ ਪੂਰਵ-ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਭਾਸ਼ਣ, ਪਰਮਾਣੂ ਵਾਰਤਾ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਈਰਾਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮਾਹਸਾ ਅਮੀਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਵਿੱਚ, ਰਾਇਸੀ ਨੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਸੰਮਲਿਤ ਅਫਗਾਨ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ, ਇਸਨੂੰ "ਝੂਠੀ ਸ਼ਾਸਨ" ਕਿਹਾ।ਰਾਇਸੀ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਈਰਾਨ ਨੇ JCPOA 'ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਤਰੱਕੀ ਰੁਕੀ ਰਹੀ।ਰਾਇਸੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਲਿੰਗ ਦੇ ਵੱਖ ਹੋਣ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਉਹ ਆਰਥਿਕ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਦੀ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਮੌਕੇ ਵਜੋਂ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਪ੍ਰਚੂਨ ਉੱਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਰਾਇਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ, ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।ਉਸਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਨੀਤੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

Appendices



APPENDIX 1

Iran's Geographic Challenge


Play button




APPENDIX 2

Why Iran's Geography Sucks


Play button




APPENDIX 3

Geopolitics of Iran


Play button




APPENDIX 4

The Middle East's cold war, explained


Play button




APPENDIX 5

The Jiroft Civilization of Ancient Iran


Play button




APPENDIX 6

History of Islamic Iran explained in 10 minutes


Play button




APPENDIX 7

Decadence and Downfall In Iran


Play button

Characters



Seleucus I Nicator

Seleucus I Nicator

Founder of the Seleucid Empire

Tughril Beg

Tughril Beg

Sultan of the Seljuk Empire

Nader Shah

Nader Shah

Founder of the Afsharid dynasty of Iran

Mohammad Mosaddegh

Mohammad Mosaddegh

35th Prime Minister of Iran

Sattar Khan

Sattar Khan

Pivotal figure in the Iranian Constitutional Revolution

Al-Khwarizmi

Al-Khwarizmi

Persian Mathematician

Maryam Mirzakhani

Maryam Mirzakhani

Iranian Mathematician

Al-Biruni

Al-Biruni

Persian polymath

Ardashir I

Ardashir I

Founder of the Persian Sasanian Empire

Shirin Ebadi

Shirin Ebadi

Iranian Nobel laureate

Hafez

Hafez

Persian lyric poet

Rumi

Rumi

13th-century Persian poet

Avicenna

Avicenna

Arab philosopher

Ferdowsi

Ferdowsi

Persian Poet

Cyrus the Great

Cyrus the Great

Founder of the Achaemenid Persian Empire

Reza Shah

Reza Shah

First Shah of the House of Pahlavi

Darius the Great

Darius the Great

King of the Achaemenid Empire

Simin Daneshvar

Simin Daneshvar

Iranian novelist

Arsaces I of Parthia

Arsaces I of Parthia

First king of Parthia

Agha Mohammad Khan Qajar

Agha Mohammad Khan Qajar

Founder of the Qajar dynasty of Iran

Abbas the Great

Abbas the Great

Fifth shah of Safavid Iran

Shah Abbas I

Shah Abbas I

Fifth shah of Safavid Iran

Omar Khayyam

Omar Khayyam

Persian Mathematician and Poet

Khosrow I

Khosrow I

Sasanian King

Ruhollah Khomeini

Ruhollah Khomeini

Iranian Islamic revolutionary

Footnotes



  1. Freeman, Leslie G., ed. (1978). Views of the Past: Essays in Old World Prehistory and Paleanthropology. Mouton de Gruyter. p. 15. ISBN 978-3111769974.
  2. Trinkaus, E & Biglari, F. (2006). "Middle Paleolithic Human Remains from Bisitun Cave, Iran". Paléorient. 32 (2): 105–111. doi:10.3406/paleo.2006.5192.
  3. "First Neanderthal Human Tooth Discovered in Iran". 21 October 2018.
  4. Potts, D. T. (1999). The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge University Press. ISBN 0-521-56358-5.
  5. Algaze, Guillermo. 2005. The Uruk World System: The Dynamics of Expansion of Early Mesopotamian Civilization.
  6. Xinhua, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Aug 2007 Archived 23 November 2016 at the Wayback Machine, retrieved 1 October 2007.
  7. Kushnareva, K. Kh. (1997). The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the Eighth to the Second Millennium B.C. UPenn Museum of Archaeology. ISBN 978-0-924171-50-5. Archived from the original on 13 September 2020. Retrieved 8 May 2016., p. 44.
  8. Diakonoff, I., M., "Media", Cambridge History of Iran, II, Cambridge, 1985, p.43 [within the pp.36–148]. This paper is cited in the Journal of Eurasian Studies on page 51.
  9. Beckwith, Christopher I. (16 March 2009). Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present. Princeton University Press. ISBN 978-0691135892. Retrieved 29 May 2015, pp. 58–77.
  10. Harmatta, János (1992). "The Emergence of the Indo-Iranians: The Indo-Iranian Languages" (PDF). In Dani, A. H.; Masson, V. M. (eds.). History of Civilizations of Central Asia: The Dawn of Civilization: Earliest Times to 700 B. C. UNESCO. pp. 346–370. ISBN 978-92-3-102719-2. Retrieved 29 May 2015, p. 348.
  11. Lackenbacher, Sylvie. "Elam". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 18 November 2020. Retrieved 23 June 2008.
  12. Bahman Firuzmandi "Mad, Hakhamanishi, Ashkani, Sasani" pp. 20.
  13. "Iran, 1000 BC–1 AD". The Timeline of Art History. The Metropolitan Museum of Art. October 2000. Archived from the original on 25 January 2021. Retrieved 9 August 2008.
  14. Medvedskaya, I.N. (January 2002). "The Rise and Fall of Media". International Journal of Kurdish Studies. BNET. Archived from the original on 28 March 2008. Retrieved 10 August 2008.
  15. Sicker, Martin (2000). The pre-Islamic Middle East. Greenwood Publishing Group. pp. 68/69. ISBN 978-0-275-96890-8.
  16. Urartu – Lost Kingdom of Van Archived 2015-07-02 at the Wayback Machine.
  17. Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (December 2006). "East-West Orientation of Historical Empires". Journal of World-Systems Research. 12 (2): 223. ISSN 1076-156X. Retrieved 12 September 2016.
  18. Sacks, David; Murray, Oswyn; Brody, Lisa (2005). Encyclopedia of the Ancient Greek World. Infobase Publishing. p. 256. ISBN 978-0-8160-5722-1.
  19. Benevolent Persian Empire Archived 2005-09-07 at the Wayback Machine.
  20. Roisman, Joseph; Worthington, Ian (2011). A Companion to Ancient Macedonia. John Wiley and Sons. ISBN 978-1-44-435163-7, p. 345.
  21. Roisman & Worthington 2011, pp. 135–138, 342–345.
  22. Schmitt, Rüdiger (21 July 2011). "Achaemenid Dynasty". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 29 April 2011. Retrieved 4 March 2019.
  23. Waters, Kenneth H. (1974), "The Reign of Trajan, part VII: Trajanic Wars and Frontiers. The Danube and the East", in Temporini, Hildegard (ed.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Principat. II.2, Berlin: Walter de Gruyter, pp. 415–427, p. 424.
  24. Brosius, Maria (2006), The Persians: An Introduction, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-32089-4, p. 84
  25. Bickerman, Elias J. (1983). "The Seleucid Period". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 3–20. ISBN 0-521-20092-X., p. 6.
  26. Ball, Warwick (2016), Rome in the East: Transformation of an Empire, 2nd Edition, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-72078-6, p. 155.
  27. Norman A. Stillman The Jews of Arab Lands pp 22 Jewish Publication Society, 1979 ISBN 0827611552.
  28. Garthwaite, Gene R., The Persians, p. 2.
  29. "ARAB ii. Arab conquest of Iran". iranicaonline.org. Archived from the original on 26 September 2017. Retrieved 18 January 2012.
  30. The Muslim Conquest of Persia By A.I. Akram. Ch: 1 ISBN 978-0-19-597713-4.
  31. Mohammad Mohammadi Malayeri, Tarikh-i Farhang-i Iran (Iran's Cultural History). 4 volumes. Tehran. 1982.
  32. Hawting G., The First Dynasty of Islam. The Umayyad Caliphate AD 661–750, (London) 1986, pp. 63–64.
  33. Cambridge History of Iran, by Richard Nelson Frye, Abdolhosein Zarrinkoub, et al. Section on The Arab Conquest of Iran and. Vol 4, 1975. London. p.46.
  34. "History of Iran: Islamic Conquest". Archived from the original on 5 October 2019. Retrieved 21 June 2007.
  35. Saïd Amir Arjomand, Abd Allah Ibn al-Muqaffa and the Abbasid Revolution. Iranian Studies, vol. 27, #1–4. London: Routledge, 1994. JSTOR i401381
  36. "The Islamic World to 1600". Applied History Research Group, University of Calgary. Archived from the original on 5 October 2008. Retrieved 26 August 2006.
  37. Bernard Lewis (1991), "The Political Language of Islam", University of Chicago Press, pp 482).
  38. May, Timothy (2012). The Mongol Conquests in World History. Reaktion Books, p. 185.
  39. J. A. Boyle, ed. (1968). "The Cambridge History of Iran". Journal of the Royal Asiatic Society. Cambridge University Press. V: The Saljuq and Mongol periods (1): Xiii, 762, 16. doi:10.1017/S0035869X0012965X. S2CID 161828080.
  40. Q&A with John Kelly on The Great Mortality on National Review Online Archived 2009-01-09 at the Wayback Machine.
  41. Chapin Metz, Helen (1989), "Invasions of the Mongols and Tamerlane", Iran: a country study, Library of Congress Country Studies, archived from the original on 17 September 2008.
  42. Ladinsky, Daniel James (1999). The Gift: Poems by the Great Sufi Master. Arkana. ISBN 978-0-14-019581-1. Archived from the original on 4 March 2021. Retrieved 11 August 2020.
  43. Brookshaw, Dominic Parviz (28 February 2019). Hafiz and His Contemporaries:Poetry, Performance and Patronage in Fourteenth Century Iran. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-78672-588-2. Archived from the original on 4 March 2021. Retrieved 11 August 2020.
  44. Mathee, Rudi (2008). "Safavid Dynasty". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 24 May 2019. Retrieved 2 June 2014.
  45. Savory, Roger M.; Karamustafa, Ahmet T. (2012) [1998], "Esmāʿīl I Ṣafawī", Encyclopædia Iranica, vol. VIII/6, pp. 628–636, archived from the original on 25 July 2019.
  46. Mitchell, Colin P. (2009), "Ṭahmāsp I", Encyclopædia Iranica, archived from the original on 17 May 2015, retrieved 12 May 2015.
  47. Mottahedeh, Roy, The Mantle of the Prophet : Religion and Politics in Iran, One World, Oxford, 1985, 2000, p.204.
  48. Lang, David Marshall (1957). The Last Years of the Georgian Monarchy, 1658–1832. Columbia University Press. p. 142. ISBN
  49. 978-0-231-93710-8.
  50. Hitchins, Keith (2012) [1998], "Erekle II", in Yarshater, Ehsan (ed.), Encyclopædia Iranica, vol. VIII/5, pp. 541–542, ISBN 978-0-7100-9090-4
  51. Axworthy,p.168.
  52. Amīn, ʻAbd al-Amīr Muḥammad (1 January 1967). British Interests in the Persian Gulf. Brill Archive. Archived from the original on 19 December 2019. Retrieved 10 August 2016.
  53. "Islam and Iran: A Historical Study of Mutual Services". Al islam. 13 March 2013. Archived from the original on 30 July 2013. Retrieved 9 July 2007.
  54. Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. Vol. 1. ABC-CLIO. ISBN 978-1-59884-336-1, p. 409.
  55. Axworthy, Michael (6 November 2008). Iran: Empire of the Mind: A History from Zoroaster to the Present Day. Penguin UK. ISBN 978-0-14-190341-5.
  56. Swietochowski, Tadeusz (1995). Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press. pp. 69, 133. ISBN 978-0-231-07068-3. Archived from the original on 13 July 2015. Retrieved 17 October 2020.
  57. "Caucasus Survey". Archived from the original on 15 April 2015. Retrieved 23 April 2015.
  58. Mansoori, Firooz (2008). "17". Studies in History, Language and Culture of Azerbaijan (in Persian). Tehran: Hazar-e Kerman. p. 245. ISBN 978-600-90271-1-8.
  59. Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran. Vol. 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20095-4, p. 336.
  60. "The Iranian Armed Forces in Politics, Revolution and War: Part One". Archived from the original on 3 March 2016. Retrieved 23 May 2014.
  61. Fisher, William Bayne;Avery, Peter; Gershevitch, Ilya; Hambly, Gavin; Melville, Charles. The Cambridge History of Iran Cambridge University Press, 1991. p. 339.
  62. Bournoutian, George A. (1980). The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Empire: 1826–1832. Nationalism and social change in Transcaucasia. Kennan Institute Occasional Paper Series. Art. 91. The Wilson Center, Kennan Institute for Advanced Russian Studies, pp. 11, 13–14.
  63. Bournoutian 1980, p. 13.
  64. Azizi, Mohammad-Hossein. "The historical backgrounds of the Ministry of Health foundation in Iran." Arch Iran Med 10.1 (2007): 119-23.
  65. Okazaki, Shoko (1 January 1986). "The Great Persian Famine of 1870–71". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 49 (1): 183–192. doi:10.1017/s0041977x00042609. JSTOR 617680. S2CID 155516933.
  66. Shambayati, Niloofar (2015) [1993]. "Coup D'Etat of 1299/1921". Encyclopædia Iranica. Vol. VI/4. pp. 351–354.
  67. Michael P. Zirinsky; "Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921–1926", International Journal of Middle East Studies 24 (1992), 639–663, Cambridge University Press.
  68. "Reza Shah Pahlevi". The Columbia Encyclopedia (Sixth ed.). 2007 [2001]. Archived from the original on 1 February 2009.
  69. Ervand, History of Modern Iran, (2008), p.91.
  70. The Origins of the Iranian Revolution by Roger Homan. International Affairs, Vol. 56, No. 4 (Autumn, 1980), pp. 673–677.JSTOR 2618173.
  71. Richard W. Cottam, Nationalism in Iran, University of Pittsburgh Press, ISBN o-8229-3396-7.
  72. Bakhash, Shaul, Reign of the Ayatollahs : Iran and the Islamic Revolution by Shaul, Bakhash, Basic Books, c1984, p.22.
  73. Iran Archived 4 March 2016 at the Wayback Machine: Recent History, The Education System.
  74. Abrahamian, Ervand, Iran Between Two Revolutions, 1982, p. 146.
  75. Ervand Abrahamian. Iran Between Two Revolutions. p. 51.
  76. Mackey, The Iranians, (1996) p. 179.
  77. Mackey, Sandra The Iranians: Persia, Islam and the Soul of a Nation, New York: Dutton, c1996. p.180.
  78. "A Brief History of Iranian Jews". Iran Online. Retrieved 17 January 2013.
  79. Mohammad Gholi Majd, Great Britain and Reza Shah, University Press of Florida, 2001, p. 169.
  80. "Historical Setting". Parstimes. Retrieved 17 January 2013.
  81. Reza Shah Pahlavi: Policies as Shah, Britannica Online Encyclopedia.
  82. Richard Stewart, Sunrise at Abadan: the British and Soviet invasion of Iran, 1941 (1988).
  83. Louise Fawcett, "Revisiting the Iranian Crisis of 1946: How Much More Do We Know?." Iranian Studies 47#3 (2014): 379–399.
  84. Olmo Gölz (2019). "The Dangerous Classes and the 1953 Coup in Iran: On the Decline of lutigari Masculinities". In Stephanie Cronin (ed.). Crime, Poverty and Survival in the Middle East and North Africa: The 'Dangerous Classes' since 1800. I.B. Tauris. pp. 177–190. doi:10.5040/9781838605902.ch-011. ISBN 978-1-78831-371-1. S2CID 213229339.
  85. Wilford, Hugh (2013). America's Great Game: The CIA's Secret Arabists and the Making of the Modern Middle East. Basic Books. ISBN 978-0-465-01965-6, p. 164.
  86. Wilber, Donald Newton (March 1954). Clandestine Service history: overthrow of Premier Mossadeq of Iran, November 1952-August 1953 (Report). Central Intelligence Agency. p. iii. OCLC 48164863. Archived from the original on 2 July 2009. Retrieved 6 June 2009.
  87. Axworthy, Michael. (2013). Revolutionary Iran: a history of the Islamic republic. Oxford: Oxford University Press. p. 48. ISBN 978-0-19-932227-5. OCLC 854910512.
  88. Boroujerdi, Mehrzad, ed. (2004). Mohammad Mosaddeq and the 1953 Coup in Iran. Syracuse University Press. JSTOR j.ctt1j5d815.
  89. "New U.S. Documents Confirm British Approached U.S. in Late 1952 About Ousting Mosaddeq". National Security Archive. 8 August 2017. Retrieved 1 September 2017.
  90. Gholam Reza Afkhami (12 January 2009). The Life and Times of the Shah. University of California Press. p. 161. ISBN 978-0-520-94216-5.
  91. Sylvan, David; Majeski, Stephen (2009). U.S. foreign policy in perspective: clients, enemies and empire. London. p. 121. doi:10.4324/9780203799451. ISBN 978-0-415-70134-1. OCLC 259970287.
  92. Wilford 2013, p. 166.
  93. "CIA admits 1953 Iranian coup it backed was undemocratic". The Guardian. 13 October 2023. Archived from the original on 14 October 2023. Retrieved 17 October 2023.
  94. "Islamic Revolution | History of Iran." Iran Chamber Society. Archived 29 June 2011 at the Wayback Machine.
  95. Gölz, Olmo (2017). "Khomeini's Face is in the Moon: Limitations of Sacredness and the Origins of Sovereignty", p. 229.
  96. Milani, Abbas (22 May 2012). The Shah. Macmillan. ISBN 978-0-230-34038-1. Archived from the original on 19 January 2023. Retrieved 12 November 2020.
  97. Abrahamian, Ervand (1982). Iran between two revolutions. Princeton University Press. ISBN 0-691-00790-X, p. 479.
  98. Mottahedeh, Roy. 2004. The Mantle of the Prophet: Religion and Politics in Iran. p. 375.
  99. "1979: Exiled Ayatollah Khomeini returns to Iran." BBC: On This Day. 2007. Archived 24 October 2014 at the Wayback Machine.
  100. Graham, Robert (1980). Iran, the Illusion of Power. St. Martin's Press. ISBN 0-312-43588-6, p. 228.
  101. "Islamic Republic | Iran." Britannica Student Encyclopedia. Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 16 March 2006.
  102. Sadjadpour, Karim (3 October 2019). "October 14th, 2019 | Vol. 194, No. 15 | International". TIME.com. Retrieved 20 March 2023.
  103. Kurzman, Charles (2004). The Unthinkable Revolution in Iran. Harvard University Press. ISBN 0-674-01328-X, p. 121.
  104. Özbudun, Ergun (2011). "Authoritarian Regimes". In Badie, Bertrand; Berg-Schlosser, Dirk; Morlino, Leonardo (eds.). International Encyclopedia of Political Science. SAGE Publications, Inc. p. 109. ISBN 978-1-4522-6649-7.
  105. R. Newell, Walter (2019). Tyrants: Power, Injustice and Terror. New York, USA: Cambridge University Press. pp. 215–221. ISBN 978-1-108-71391-7.
  106. Shawcross, William, The Shah's Last Ride (1988), p. 110.
  107. Fundamentalist Power, Martin Kramer.
  108. History Of US Sanctions Against Iran Archived 2017-10-10 at the Wayback Machine Middle East Economic Survey, 26-August-2002
  109. Bakhash, Shaul, The Reign of the Ayatollahs, p. 73.
  110. Schirazi, Asghar, The Constitution of Iran: politics and the state in the Islamic Republic, London; New York: I.B. Tauris, 1997, p.293-4.
  111. "Iranian Government Constitution, English Text". Archived from the original on 23 November 2010.
  112. Riedel, Bruce (2012). "Foreword". Becoming Enemies: U.S.-Iran Relations and the Iran-Iraq War, 1979-1988. Rowman & Littlefield Publishers. p. ix. ISBN 978-1-4422-0830-8.
  113. Gölz, "Martyrdom and Masculinity in Warring Iran. The Karbala Paradigm, the Heroic, and the Personal Dimensions of War." Archived 17 May 2019 at the Wayback Machine, Behemoth 12, no. 1 (2019): 35–51, 35.
  114. Brumberg, Daniel, Reinventing Khomeini: The Struggle for Reform in Iran, University of Chicago Press, 2001, p.153
  115. John Pike. "Hojjatoleslam Akbar Hashemi Rafsanjani". Globalsecurity.org. Retrieved 28 January 2011.
  116. "Is Khameini's Ominous Sermon a Turning Point for Iran?". Time. 19 June 2009. Archived from the original on 22 June 2009.
  117. Slackman, Michael (21 June 2009). "Former President at Center of Fight Within Political Elite". The New York Times.
  118. "The Legacy Of Iran's Powerful Cleric Akbar Hashemi Rafsanjani| Countercurrents". countercurrents.org. 19 January 2017.
  119. Rafsanjani to Ahmadinejad: We Will Not Back Down, ROOZ Archived 30 October 2007 at the Wayback Machine.
  120. Sciolino, Elaine (19 July 2009). "Iranian Critic Quotes Khomeini Principles". The New York Times.
  121. John Pike. "Rafsanjani reassures West Iran not after A-bomb". globalsecurity.org.
  122. Ebadi, Shirin, Iran Awakening: A Memoir of Revolution and Hope, by Shirin Ebadi with Azadeh Moaveni, Random House, 2006, p.180
  123. "1997 Presidential Election". PBS. 16 May 2013. Retrieved 20 May 2013.
  124. Abrahamian, History of Modern Iran, (2008), p.191.
  125. Abrahamian, History of Modern Iran, (2008), p.192.
  126. Abrahamian, History of Modern Iran, (2008), p.193
  127. "June 04, 2008. Iran President Ahmadinejad condemns Israel, U.S." Los Angeles Times. 4 June 2008. Archived from the original on October 6, 2008. Retrieved November 26, 2008.
  128. "Economic headache for Ahmadinejad". BBC News. 17 October 2008. Archived from the original on 2008-10-20. Retrieved 2008-11-26.
  129. Ramin Mostaghim (25 Jun 2009). "Iran's top leader digs in heels on election". Archived from the original on 28 June 2009. Retrieved 2 July 2009.
  130. Iran: Rafsanjani Poised to Outflank Supreme Leader Khamenei Archived 2011-09-26 at the Wayback Machine, eurasianet.org, June 21, 2009.
  131. "Timeline: 2009 Iran presidential elections". CNN. Archived from the original on 2016-04-28. Retrieved 2009-07-02.
  132. Saeed Kamali Dehghan (2011-05-05). "Ahmadinejad allies charged with sorcery". London: Guardian. Archived from the original on 2011-05-10. Retrieved 2011-06-18.
  133. "Iran’s Nuclear Program: Tehran’s Compliance with International Obligations" Archived 2017-05-07 at the Wayback Machine. Congressional Research Service, 4 April 2017.
  134. Greenwald, Glenn (2012-01-11). "More murder of Iranian scientists: still Terrorism?". Salon. Archived from the original on 2012-01-12. Retrieved 2012-01-11.
  135. Iran: Tehran Officials Begin Crackdown On Pet Dogs Archived 2011-05-28 at the Wayback Machine, RFE/RL, September 14, 2007.
  136. Tait, Robert (October 23, 2006). "Ahmadinejad urges Iranian baby boom to challenge west". The Guardian. London.
  137. Kull, Steven (23 November 2009). "Is Iran pre-revolutionary?". WorldPublicOpinion.org. opendemocracy.net.
  138. Solana, Javier (20 June 2013). "The Iranian Message". Project Syndicate. Retrieved 5 November 2013.
  139. "Improvement of people's livelihood". Rouhani[Persian Language]. Archived from the original on 13 July 2013. Retrieved 30 June 2013.
  140. "Supporting Internet Freedom: The Case of Iran" (PDF). Archived from the original (PDF) on 13 January 2015. Retrieved 5 December 2014.
  141. "Breaking Through the Iron Ceiling: Iran's New Government and the Hopes of the Iranian Women's Movements". AWID. 13 September 2013. Archived from the original on 3 October 2013. Retrieved 25 October 2013.
  142. Rana Rahimpour (18 September 2013). "Iran: Nasrin Sotoudeh 'among freed political prisoners'". BBC. Retrieved 25 October 2013.
  143. Malashenko, Alexey (27 June 2013). "How Much Can Iran's Foreign Policy Change After Rowhani's Victory?". Carnegie Endowment for International Peace. Archived from the original on 9 November 2013. Retrieved 7 November 2013.
  144. "Leaders of UK and Iran meet for first time since 1979 Islamic revolution". The Guardian. 24 September 2014. Retrieved 21 April 2015.
  145. "Iran's new president: Will he make a difference?". The Economist. 22 June 2013. Retrieved 3 November 2013.

References



  • Abrahamian, Ervand (2008). A History of Modern Iran. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-82139-1.
  • Brew, Gregory. Petroleum and Progress in Iran: Oil, Development, and the Cold War (Cambridge University Press, 2022) online review
  • Cambridge University Press (1968–1991). Cambridge History of Iran. (8 vols.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-45148-5.
  • Daniel, Elton L. (2000). The History of Iran. Westport, Connecticut: Greenwood. ISBN 0-313-36100-2.
  • Foltz, Richard (2015). Iran in World History. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-933549-7.
  • Rudi Matthee, Willem Floor. "The Monetary History of Iran: From the Safavids to the Qajars" I.B.Tauris, 25 April 2013
  • Del Guidice, Marguerite (August 2008). "Persia – Ancient soul of Iran". National Geographic Magazine.
  • Joseph Roisman, Ian Worthington. "A companion to Ancient Macedonia" pp 342–346, pp 135–138. (Achaemenid rule in the Balkans and Eastern Europe). John Wiley & Sons, 7 July 2011. ISBN 144435163X.
  • Olmstead, Albert T. E. (1948). The History of the Persian Empire: Achaemenid Period. Chicago: University of Chicago Press.
  • Van Gorde, A. Christian. Christianity in Persia and the Status of Non-Muslims in Iran (Lexington Books; 2010) 329 pages. Traces the role of Persians in Persia and later Iran since ancient times, with additional discussion of other non-Muslim groups.
  • Sabri Ateş. "Ottoman-Iranian Borderlands: Making a Boundary, 1843–1914" Cambridge University Press, 21 okt. 2013. ISBN 1107245087.
  • Askolʹd Igorevich Ivanchik, Vaxtang Ličʻeli. "Achaemenid Culture and Local Traditions in Anatolia, Southern Caucasus and Iran". BRILL, 2007.
  • Benjamin Walker, Persian Pageant: A Cultural History of Iran, Arya Press, Calcutta, 1950.
  • Nasr, Hossein (1972). Sufi Essays. Suny press. ISBN 978-0-87395-389-4.
  • Rezvani, Babak., "Ethno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan" Amsterdam University Press, 15 mrt. 2014.
  • Stephanie Cronin., "Iranian-Russian Encounters: Empires and Revolutions Since 1800" Routledge, 2013. ISBN 0415624339.
  • Chopra, R.M., article on "A Brief Review of Pre-Islamic Splendour of Iran", INDO-IRANICA, Vol.56 (1–4), 2003.
  • Vladimir Minorsky. "The Turks, Iran and the Caucasus in the Middle Ages" Variorum Reprints, 1978.