ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਹਵਾਲੇ


Play button

3300 BCE - 2023

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ



ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲੋਹ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਾਗ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ "ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਧਰਮ" ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।ਵਿਦਵਾਨ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੀਏ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਉਭਰਿਆ।500-200 ਬੀ.ਸੀ.ਈ.300 ਈਸਵੀ, ਦੂਜੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਮੱਧਕਾਲੀ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ।ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਕਸਰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪਹਿਲਾ ਦੌਰ ਪੂਰਵ-ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਧਰਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਲਗਭਗ 1750 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਸਮਾਂ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1900 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਅਤੇ 1400 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ, ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਸੀ।ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਸਮਾਂ, 800 BCE ਅਤੇ 200 BCE ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, "ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਮੋੜ" ਹੈ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮਾਂ ਹੈ।ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੁਰਾਣ ਕਾਲ, ਸੀ ਤੋਂ.200 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ 500 ਈਸਵੀ ਤੱਕ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਕਲਾਸੀਕਲ "ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ" (ਸੀ. 320-650 ਈ. ਸੀ.) ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਗੁਪਤਾ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਛੇ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈਆਂ, ਅਰਥਾਤ ਸਾਖਯ, ਯੋਗ, ਨਿਆਯ, ਵੈਸ਼ੇਸ਼ਿਕ, ਮੀਮਾਂਸਾ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ।ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੈਵਵਾਦ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ ਵਰਗੇ ਇਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ।ਲਗਭਗ 650 ਤੋਂ 1100 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਦੀ ਮਿਆਦ ਪੁਰਾਤਨ ਕਲਾਸੀਕਲ ਕਾਲ ਜਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸੀਕਲ ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੁਆਰਾ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਏਕੀਕਰਣ ਹੈ।ਸੀ ਤੋਂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ.1200 ਤੋਂ 1750 ਈਸਵੀ ਤੱਕ, ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਵਧਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦੇਖੀ ਗਈ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ।ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੌਰ ਨੇ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜੋ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਅੰਦੋਲਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਏਕਤਾਵਾਦ ਅਤੇ ਥੀਓਸੋਫੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ।1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਧਾਰਮਿਕ ਲੀਹਾਂ 'ਤੇ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਗਣਰਾਜ ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਨਾਲ ਉਭਰਿਆ ਸੀ।20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਇਆ ਹੈ।
HistoryMaps Shop

ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਜਾਓ

10000 BCE Jan 1

ਪ੍ਰੋਲੋਗ

India
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਮੇਸੋਲਿਥਿਕ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭੀਮਬੇਟਕਾ ਰੌਕ ਸ਼ੈਲਟਰਾਂ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਲਗਭਗ 10,000 ਸਾਲ (ਸੀ. 8,000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ), ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਵ-ਪਾਸ਼ਾਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹਨ।ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਆਸਰਾ 100,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਕਈ ਕਬਾਇਲੀ ਧਰਮ ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।
▲
●
1750 BCE - 500 BCE
ਵੈਦਿਕ ਕਾਲornament
Play button
1500 BCE Jan 1 - 500 BCE

ਵੈਦਿਕ ਯੁੱਗ

India
ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ, ਜਾਂ ਵੈਦਿਕ ਯੁੱਗ (ਸੀ. 1500 - ਸੀ. 500 ਈ.ਪੂ.),ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਲੋਹ ਯੁੱਗ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵੇਦ ਸਮੇਤ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ (ਸੀ. 1300-900) ਬੀ.ਸੀ.ਈ.), ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅੰਤ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕੇਂਦਰੀ ਇੰਡੋ-ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ।600 ਈ.ਪੂ.ਵੇਦ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ, ਜੋ ਕੁਰੂ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ।ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤ ਹਨ।ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼, ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਰਿਕਾਰਡ ਦੇ ਨਾਲ, ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਅਤੇ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
▲
●
ਰਿਗਵੇਦ
ਰਿਗਵੇਦ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1500 BCE Jan 1

ਰਿਗਵੇਦ

Indus River
ਰਿਗਵੇਦ ਜਾਂ ਰਿਗਵੇਦ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਜਨਾਂ (ਸੂਕਤਾਂ) ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ।ਇਹ ਚਾਰ ਪਵਿੱਤਰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ​​ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ (ਸ਼੍ਰੁਤੀ) ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਵੇਦਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਰਿਗਵੇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠ ਹੈ।ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਮੌਜੂਦਾ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ।ਰਿਗਵੇਦ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਠਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਬੂਤ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਿਗਵੇਦ ਸੰਹਿਤਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਖੇਤਰ (ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਨਦੀਆਂ ਵੇਖੋ) ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਈ.1500 ਅਤੇ 1000 ਈ.ਪੂ., ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸੀ.1900-1200 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।ਪਾਠ ਸੰਹਿਤਾ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਅਰਣਯਕ ਅਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਰਿਗਵੇਦ ਸੰਹਿਤਾ ਮੂਲ ਪਾਠ ਹੈ, ਅਤੇ ਲਗਭਗ 10,600 ਛੰਦਾਂ ਵਿੱਚ 1,028 ਭਜਨਾਂ (ਸੂਕਤਾਂ) ਦੇ ਨਾਲ 10 ਪੁਸਤਕਾਂ (ਮੰਡਲਾਂ) ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ (ਜਿਸ ਨੂੰ ṛc, ਰਿਗਵੇਦ ਨਾਮ ਦਾ ਉਪਨਾਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)।ਅੱਠ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ - ਕਿਤਾਬਾਂ 2 ਤੋਂ 9 - ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਭਜਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ, ਸੰਸਕਾਰ, ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਉਸਤਤ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਕਿਤਾਬਾਂ (ਕਿਤਾਬਾਂ 1 ਅਤੇ 10) ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਜਾਂ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲਾਂ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦਾਨ (ਦਾਨ) ਵਰਗੇ ਗੁਣ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਜਨ
▲
●
ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਲੋਕ ਧਰਮ
ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਲੋਕ ਦੇਵਤਾ ਅਯਾਨਾਰ ਦੋ ਪਤਨੀਆਂ ਨਾਲ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1500 BCE Jan 1

ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਲੋਕ ਧਰਮ

India
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਧਰਮ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਰੂਪ ਬਣਾਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਨ ਜਾਂ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅਗਾਮੀ ਹਨ।ਅਗਮਾਂ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਵੈਦਿਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪਾਠਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਂ ਪੂਰਵ-ਵੈਦਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।ਅਗਮ ਤਾਮਿਲ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ ਦੀ ਰਚਨਾ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦੇ ਸਾਧਨ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਿਧਾਂਤ, ਧਿਆਨ ਅਭਿਆਸ, ਛੇ ਗੁਣਾ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਯੋਗਾ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪੂਜਨੀਕ ਦੇਵਤੇ, ਪਵਿੱਤਰ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰਵ-ਵੈਦਿਕ ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਧਰਮ ਦੇ ਬਚਾਅ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ।ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਉੱਤੇ ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾ, ਰਿਗਵੇਦ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ (ਸੀ. 1500 ਈ.ਪੂ.) ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਬੂਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਹਿਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਪੋਸਟ-ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਦ੍ਰਾਵਿੜਾਂ ਅਤੇ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਯੋਜਨ ਜਾਂ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ।
▲
●
ਯਜੁਰਵੇਦ
ਯਜੁਰਵੇਦ ਪਾਠ ਬਲੀਦਾਨ ਅਗਨੀ (ਯਜਨਾ) ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਫਾਰਮੂਲੇ ਅਤੇ ਮੰਤਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘਿਓ (ਸਪੱਸ਼ਟ ਮੱਖਣ), ਅਨਾਜ, ਖੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਬੀਜ ਅਤੇ ਗਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1203 BCE Jan 1

ਯਜੁਰਵੇਦ

India
ਯਜੁਰਵੇਦ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: यजुर्वेद, यजुर्वेद, यजुस से अर्थ "ਪੂਜਾ", ਅਤੇ ਵੇਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਗਿਆਨ") ਪੂਜਾ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਲਈ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੱਦ ਮੰਤਰਾਂ ਦਾ ਵੇਦ ਹੈ।ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠ, ਇਹ ਰਸਮ-ਭੇਂਟ ਦੇ ਫਾਰਮੂਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਪੁਜਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਰਸਮੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯੱਗ ਅੱਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ।ਯਜੁਰਵੇਦ ਚਾਰ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।ਯਜੁਰਵੇਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਸਹੀ ਸਦੀ ਅਣਜਾਣ ਹੈ, ਅਤੇ ਵਿਟਜ਼ਲ ਦੁਆਰਾ 1200 ਅਤੇ 800 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਮਵੇਦ ਅਤੇ ਅਥਰਵਵੇਦ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਹੈ।ਯਜੁਰਵੇਦ ਨੂੰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ - "ਕਾਲਾ" ਜਾਂ "ਹਨੇਰਾ" (ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ) ਯਜੁਰਵੇਦ ਅਤੇ "ਚਿੱਟਾ" ਜਾਂ "ਚਮਕਦਾਰ" (ਸ਼ੁਕਲ) ਯਜੁਰਵੇਦ।"ਕਾਲਾ" ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਯਜੁਰਵੇਦ ਵਿੱਚ ਛੰਦਾਂ ਦਾ "ਅਨ-ਵਿਵਸਥਿਤ, ਅਸਪਸ਼ਟ, ਮੋਟਲੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ" ਹੈ, "ਚਿੱਟੇ" ਦੇ ਉਲਟ ਜੋ "ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਵਸਥਿਤ, ਸਪਸ਼ਟ" ਯਜੁਰਵੇਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਕਾਲਾ ਯਜੁਰਵੇਦ ਚਾਰ ਰੀਸੈਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਚਿਆ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਫੈਦ ਯਜੁਰਵੇਦ ਦੀਆਂ ਦੋ ਰੀਸੈਸ਼ਨਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਚੀਆਂ ਹਨ।ਯਜੁਰਵੇਦ ਸੰਹਿਤਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਪਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 1,875 ਛੰਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਵੱਖਰੇ ਹਨ ਪਰ ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ 'ਤੇ ਉਧਾਰ ਅਤੇ ਉਸਾਰਦੇ ਹਨ।ਮੱਧ ਪਰਤ ਵਿੱਚ ਸਤਪੱਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਵੈਦਿਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।ਯਜੁਰਵੇਦ ਪਾਠ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਪਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਕੂਲਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਈਸ਼ਾ ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਤੈਤੀਰੀਆ ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਕਥਾ ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਸ਼ਵੇਤਾਸ਼ਵਤਾਰ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਅਤੇ ਮੈਤਰੀ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸ਼ੁਕਲ ਯਜੁਰਵੇਦ ਭਾਗਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਬਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਤਿਬੇ ਵਿੱਚ ਖੋਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ.
▲
●
ਸਾਮਵੇਦ
ਸਾਮਵੇਦ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1202 BCE Jan 1

ਸਾਮਵੇਦ

India
ਸਾਮਵੇਦ, ਧੁਨਾਂ ਅਤੇ ਉਚਾਰਣ ਦਾ ਵੇਦ ਹੈ।ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠ ਹੈ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।ਚਾਰ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਇਹ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪਾਠ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1,875 ਛੰਦ ਹਨ।75 ਛੰਦਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਰਿਗਵੇਦ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਹਨ।ਸਾਮਵੇਦ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰੀਸੈਸ਼ਨ ਬਚੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਵੇਦ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ।ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਹਿੱਸੇ ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਕਲਨ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਮੰਤਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੈ, ਈ.1200 ਅਤੇ 1000 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਜਾਂ "ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ," ਅਥਰਵਵੇਦ ਅਤੇ ਯਜੁਰਵੇਦ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਭਗ ਸਮਕਾਲੀ।ਸਾਮਵੇਦ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਚੰਦੋਗਿਆ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਅਤੇ ਕੇਨਾ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਛੇ ਸਕੂਲਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਵੇਦਾਂਤ ਸਕੂਲ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਸਾਮਵੇਦ ਨੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ।
▲
●
ਧਰਮਸ਼ਾਸਤ੍ਰ
ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਆਚਰਣ ਬਾਰੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1000 BCE Jan 1

ਧਰਮਸ਼ਾਸਤ੍ਰ

India
ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਆਚਰਣ ਬਾਰੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਧਰਮ ਉੱਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ (ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ) ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।ਧਰਮਸੂਤਰ ਦੇ ਉਲਟ ਜੋ ਵੇਦਾਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ, ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ।ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 18 ਤੋਂ 100 ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਪਾਠ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਪਹਿਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਬੀ ਸੀ ਈ ਦੇ ਧਰਮਸੂਤਰ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜੋ ਵੈਦਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਕਲਪ (ਵੇਦਾਂਗਾ) ਅਧਿਐਨਾਂ ਤੋਂ ਉਭਰਿਆ ਸੀ।ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪਾਠ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕਾਵਿਕ ਛੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਹਿੰਦੂ ਸਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰਤੱਵਾਂ, ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਧੀਆਂ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸ਼ਰਮ (ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਪੜਾਵਾਂ), ਵਰਣ (ਸਮਾਜਿਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ), ਪੁਰਸ਼ਾਰਥ (ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਚਿਤ ਟੀਚਿਆਂ), ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਹਿੰਸਾ (ਅਹਿੰਸਾ), ਯੁੱਧ ਦੇ ਨਿਯਮ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੀ ਚਰਚਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਵਿਸ਼ੇਧਰਮਸ਼ਾਸਤਰ ਆਧੁਨਿਕ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਰੀਆ ਭਾਵ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਫਤਵਾ ਅਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ (ਹਿੰਦੂ, ਜੈਨ, ਬੋਧੀ, ਸਿੱਖ) ​​ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। - ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਆਲਮਗੀਰ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
▲
●
ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵੈਦਿਕ ਸ਼ਰੂਤੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਰਿਗ, ਸਮਾ, ਯਜੁਰ ਅਤੇ ਅਥਰਵ ਵੇਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਹਿਤਾਵਾਂ (ਭਜਨ ਅਤੇ ਮੰਤਰ) ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
900 BCE Jan 1

ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ

India
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵੈਦਿਕ ਸ਼ਰੂਤੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਰਿਗ, ਸਾਮ, ਯਜੁਰ ਅਤੇ ਅਥਰਵ ਵੇਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਹਿਤਾਵਾਂ (ਭਜਨ ਅਤੇ ਮੰਤਰ) ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।ਇਹ ਹਰੇਕ ਵੇਦ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪਰਤ ਜਾਂ ਵਰਗੀਕਰਨ ਹਨ, ਅਕਸਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਹਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।ਸੰਹਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ ਅਤੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਾਹਿਤ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਿਰੀਖਣ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੇਦੀ ਨਿਰਮਾਣ, ਰੇਖਾਗਣਿਤ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ, ਕੁਝ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਮੱਗਰੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਆਰਣਯਕ ਅਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।ਹਰੇਕ ਵੇਦ ਦੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਵਧੇਰੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਸ਼ਾਖਾ ਜਾਂ ਵੈਦਿਕ ਸਕੂਲ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਵੀਹ ਤੋਂ ਘੱਟ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗੁਆਚ ਗਏ ਜਾਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸੰਹਿਤਾਕਰਣ ਦੀ ਡੇਟਿੰਗ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਮੌਖਿਕ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਲਗਭਗ 900 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਲਗਭਗ 700 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦਾ ਹੈ।
▲
●
ਉਪਨਿਸ਼ਦ
ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾ, ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦਾ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਅਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ 'ਤੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ (ਭਾਸ਼ਯ) ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
800 BCE Jan 1

ਉਪਨਿਸ਼ਦ

India
ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ।ਉਹ ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਗ੍ਰੰਥ, ਅਤੇ ਧਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਓਨਟੋਲੋਜੀਕਲ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਦੇ ਹਨ;ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਹਿੱਸੇ ਮੰਤਰਾਂ, ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ, ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ, ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ।ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵੈਦਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ "ਰਿਵਾਜਾਂ, ਅਵਤਾਰਾਂ, ਅਤੇ ਗੁਪਤ ਗਿਆਨ" ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਿਸਮ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।ਸਾਰੇ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚੋਂ, ਇਕੱਲੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਹੀ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ।ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੇਦਾਂਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਵੇਦਾਂਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ "ਆਖਰੀ ਅਧਿਆਏ, ਵੇਦ ਦੇ ਹਿੱਸੇ" ਅਤੇ ਵਿਕਲਪਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਵਸਤੂ, ਵੇਦ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਉਦੇਸ਼" ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।ਸਾਰੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਆਤਮਨ (ਸਵੈ) ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨਾ ਅਤੇ "ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਸ ਵੱਲ ਸੇਧਿਤ ਕਰਨਾ" ਹੈ।ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰ ਪਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਟੀਕਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਇਕਸੁਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਸੂਤਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਮੁੱਖ ਉਪਨਿਸ਼ਦ (ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਥਾਨਤ੍ਰੇਈ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ) ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਕਈ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦਾ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ (ਅਦਵੈਤਵਾਦੀ ਜਾਂ ਗੈਰ-ਵਿਵਾਦਵਾਦੀ), ਰਾਮਾਨੁਜ ਦਾ (ਸੀ. 1077-1157 ਈ. ਸੀ.) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟਦਵੈਤ (ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਦਭੁਤ), ਅਤੇ ਮਾਧਵਾਚਾਰੀਆ ਦਾ (1199-1278 ਈ.) ਦ੍ਵੈਤ (ਦਵੈਤਵਾਦ)।ਲਗਭਗ 108 ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜਨ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਜਾਂ ਮੁੱਖ (ਮੁਖ) ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਮੁੱਖ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਅਤੇ ਅਰਣਯਕਾਂ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ, ਹਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੁਆਰਾ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।ਮੁੱਖ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਆਮ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵਿਦਵਾਨ ਸਹਿਮਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕਿਸ 'ਤੇ ਬੋਧੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਹਨ।ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬ੍ਰਹਦਰਣਯਕ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਹੋਏ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 95 ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਮੁਕਤੀਕਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਲਗਭਗ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਰਚੇ ਗਏ ਹਨ।ਨਵੇਂ ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਮੁਕਤੀਕਾ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ 108 ਤੋਂ ਪਰੇ, ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਕਸਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵੇਦਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਨਹੀਂ ਹਨ।
▲
●
Play button
700 BCE Jan 1

ਜੈਨ ਧਰਮ

India
ਜੈਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਇੱਕ ਧਰਮ ਹੈ।ਜੈਨ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ 24 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੱਭਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਭਨਾਥ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ (ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ) ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਦੇ ਹਨ।ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ ਕੁਝ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜੈਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਅਤੇ ਲਿਪੀ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਆਖਰੀ ਦੋ ਤੀਰਥੰਕਰ, 23ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ (ਸੀ. 9ਵੀਂ-8ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ.ਪੂ.) ਅਤੇ 24ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮਹਾਵੀਰ (ਸੀ. 599 - ਸੀ. 527 ਈ.ਪੂ.) ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਮਹਾਵੀਰ ਬੁੱਧ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ।1925 ਦੇ ਗਲਾਸੈਨਪ ਦੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਦਾ ਮੂਲ 23ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ (ਸੀ. 8ਵੀਂ-7ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ.ਪੂ.) ਤੋਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਪਹਿਲੇ 22 ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਹਸਤੀਆਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ, ਦਿਗੰਬਰ ਅਤੇ ਸਵੇਟੰਬਰਾ ਸੰਪਰਦਾ, ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 3 ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਬਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਮਤਭੇਦ ਲਗਭਗ 5ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।ਇਹ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਈ ਉਪ-ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਅਤੇ ਤੇਰਾਪੰਥੀ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ।ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੰਦਰ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਪਹਿਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ।12ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ, ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨੰਗੇ (ਆਕਾਸ਼ੀ) ਸੰਨਿਆਸੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਅਕਬਰ ਦੇ ਅਪਵਾਦ ਦੇ ਨਾਲ, ਜਿਸ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਕਾਰਨ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ 'ਤੇ ਅਸਥਾਈ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਦਾਸਾ ਲਕਸ਼ਣ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ
▲
●
600 BCE - 200 BCE
ਦੂਜਾ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਪਤਨornament
Play button
600 BCE Jan 1 - 300 BCE

ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ

India
ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ ਸ਼ਾਇਵਵਾਦ, ਸ਼ਕਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਸਮਾਰਟਵਾਦ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੰਦੂ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।ਜੌਹਨਸਨ ਅਤੇ ਗ੍ਰੀਮ ਦੇ 2010 ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਵੈਸ਼ਨਵ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਿੰਦੂ ਸੰਪਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਲਗਭਗ 641 ਮਿਲੀਅਨ ਜਾਂ 67.6% ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਬਣਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰਵਾਦ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ, ਭਾਵ ਮਹਾਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਕਮਾਤਰ ਸਰਵਉੱਚ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।ਇਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੈਸ਼ਨਵ ਜਾਂ ਵੈਸ਼ਨਵ (IAST: Vaiṣṇava) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਵਾਦ ਅਤੇ ਰਾਮਵਾਦ ਵਰਗੇ ਉਪ-ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਸਰਵਉੱਚ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਉਭਾਰ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ, ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰੀ ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਵਜੋਂ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।ਕਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਵਾਸੁਦੇਵ-ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਗੋਪਾਲ-ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਅਤੇ ਨਾਰਾਇਣ ਦੇ ਭਾਗਵਤ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦਾ ਅਭੇਦ, 7ਵੀਂ ਤੋਂ 4ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ।ਇਹ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਦੀਆਂ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਦੇਵਤਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇਸਨੇ ਅਵਤਾਰ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰਵਉੱਚ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਰਾਮ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਨਾਰਾਇਣ, ਕਲਕੀ, ਹਰੀ, ਵਿਥੋਬਾ, ਵੈਂਕਟੇਸ਼ਵਰ, ਸ਼੍ਰੀਨਾਥਜੀ, ਅਤੇ ਜਗਨਨਾਥ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ ਜੋ ਸਾਰੇ ਇੱਕੋ ਪਰਮ ਹਸਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਵਜੋਂ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਵੈਸ਼ਨਵ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ (ਅਕਸਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ) ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 2 ਜੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਸੀ।ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਪ੍ਰਦਾਯਾਂ (ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ, ਉਪ-ਸਕੂਲਾਂ) ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਹਨ: ਰਾਮਾਨੁਜ ਦਾ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟਦਵੈਤ ਸਕੂਲ, ਮਾਧਵਾਚਾਰੀਆ ਦਾ ਦਵੈਤ ਸਕੂਲ (ਤੱਤਵਵਾਦ), ਨਿੰਬਰਕਾਚਾਰੀਆ ਦਾ ਦਵੈਤਦਵੈਤ ਸਕੂਲ, ਅਤੇ ਵੱਲਭਚਾਰੀਆ ਦਾ ਪੁਸ਼ਟੀਮਾਰਗ।ਰਾਮਾਨੰਦ (14ਵੀਂ ਸਦੀ) ਨੇ ਰਾਮ-ਅਧਾਰਿਤ ਅੰਦੋਲਨ ਬਣਾਇਆ, ਜੋ ਹੁਣ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੱਠ ਸਮੂਹ ਹੈ।ਵੈਸ਼ਨਵ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਦ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ, ਪੰਚਰਾਤਰ (ਆਗਮਾ) ਪਾਠ, ਨਲਾਯਰਾ ਦਿਵਯ ਪ੍ਰਭੰਧਮ ਅਤੇ ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
▲
●
ਸ਼੍ਰਮਣ ਧਰਮ
ਇੱਕ ਜੈਨ ਸੰਨਿਆਸੀ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
600 BCE Jan 1

ਸ਼੍ਰਮਣ ਧਰਮ

India
ਸ਼੍ਰਮਣ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ; ਪਾਲੀ: samaṇa) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਜੋ ਕਿਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮਿਹਨਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ (ਕਿਸੇ ਉੱਚ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ) ਕਰਦਾ ਹੈ" ਜਾਂ "ਸਾਧਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਜੋ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸੰਨਿਆਸੀ"।ਇਸਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੈਰ-ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਸੰਨਿਆਸੀ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਆਇਆ।ਸ਼੍ਰਮਣ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ , ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਜੀਵਿਕਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।ਸ਼੍ਰਮਣ ਧਰਮ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੰਸਾਰ (ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਾ ਚੱਕਰ) ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ (ਇਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਚੱਕਰ).ਰਾਮਾਣਿਕ ​​ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਭਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ, ਆਤਮਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਜਾਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ, ਕਿਸਮਤਵਾਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੁਤੰਤਰ ਇੱਛਾ ਤੱਕ, ਅਤਿਅੰਤ ਤਪੱਸਿਆ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ਕ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜੀਵਨ, ਤਿਆਗ, ਸਖ਼ਤ ਅਹਿੰਸਾ (ਅਹਿੰਸਾ) ਅਤੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਤੱਕ। ਅਤੇ ਮਾਸ ਖਾਣਾ।
▲
●
ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ
ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ©Edwin Lord Weeks
500 BCE Jan 1 - 300

ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ

India
ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੇ ਪਤਨ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਕੇ ਸਮਕਾਲੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।500-200 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਅਤੇ ਸੀ.300 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ "ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ" ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਸਾਹਿਤ ਰਾਹੀਂ ਸ੍ਰਾਮਣੀ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਭਗਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ।ਇਹ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਉਭਰਿਆ।ਐਂਬਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਈ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।ਇਹਨਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਧਰਮਾਂ ਨੇ "ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਲੱਭ ਲਿਆ"।ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਨਿਘਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ।ਇਸ "ਨਵੇਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ" ਨੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ਵਿਹਾਰਕ ਸਲਾਹ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਦੀਆਂ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਕੀਤਾ।ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ "ਪੂਰੇ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਈ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਣ ਲਈ ਝੁਕਦੇ ਸਨ"।ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਤੋਂ ਝਲਕਦਾ ਹੈ।
▲
●
ਵੇਦਾਂਗ
ਵੇਦਾਂਗ ©Edwin Lord Weeks
400 BCE Jan 1

ਵੇਦਾਂਗ

India
ਵੇਦਾਂਗ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: वेदांग वेदंग, "ਵੇਦ ਦੇ ਅੰਗ") ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਛੇ ਸਹਾਇਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਹਨ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।ਵੇਦਾਂਗਾਂ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵੇਂ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ।ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਇਹ ਸਹਾਇਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਆਇਰਨ ਯੁੱਗ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਸੰਹਿਤਾਕਰਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।ਇਹ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਛੇ ਵੇਦਾਂਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਦੋਂ ਸੰਕਲਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਵੇਦਾਂਗਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ, ਪਹਿਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਮੱਧ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁਢਲਾ ਪਾਠ ਯਾਸਕਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਘੰਟੂ ਹੈ, ਜੋ ਲਗਭਗ 5ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦਾ ਹੈ।ਵੈਦਿਕ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਇਹ ਸਹਾਇਕ ਖੇਤਰ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਕਿਉਂਕਿ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਚੇ ਗਏ ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।ਵੇਦਾਂਗਾਂ ਨੂੰ ਵੇਦਾਂ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਅਧਿਐਨ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਮੀਟਰਾਂ, ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਬਣਤਰ, ਵਿਆਕਰਨ, ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਸੂਝ ਨੇ ਵੈਦਿਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਅਧਿਐਨਾਂ, ਕਲਾਵਾਂ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਕਲਪ ਵੇਦਾਂਗ ਅਧਿਐਨਾਂ ਨੇ ਧਰਮ-ਸੂਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਧਰਮ-ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ।
▲
●
ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਪਤਨ
ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਪਤਨ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
320 BCE Jan 1

ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਪਤਨ

India
ਦੂਜੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਇਆ।ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਾਦੂਈ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ "ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕ੍ਰਮ" ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, "ਅੰਤ ਦਾ ਮਤਲਬ"।ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨਾਲ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਨੂੰ ਖਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ;ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਉਭਾਰ;ਅਤੇ ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ (327-325 ਈ.ਪੂ.) ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਮੁਹਿੰਮ, ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ (322-185 ਈ.ਪੂ.) ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਸਾਕਾ ਦੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ (2 ਸੀ. ਈ. ਪੂ. - 4 ਸੀ. ਸੀਈ), ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਖਤਰੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।ਕੁਝ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ, ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ-ਭਾਰਤ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖਤਾਂ "ਆਰਿਆਵਰਤ" ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ) ਨੂੰ "ਅਪਵਿੱਤਰ" ਵਜੋਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਕਾਰਨ।ਕਰਨਪਰਵ 43.5-8 ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ 'ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਧਰਮਬਾਹ ਹਨ।
▲
●
200 BCE - 1200
ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਹਿੰਦੂਵਾਦornament
ਸਮ੍ਰਿਤੀ
ਸਮ੍ਰਿਤੀ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
200 BCE Jan 2 - 100

ਸਮ੍ਰਿਤੀ

India
ਸਮ੍ਰਿਤੀ, ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਜੋ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ" ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸਰੁਤੀ (ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ) ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਇੱਕ ਡੈਰੀਵੇਟਿਵ ਸੈਕੰਡਰੀ ਕੰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਮੀਮਾਂਸਾ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸਰੁਤੀ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ​​ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਸਕੂਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ, ਸ਼ਰੂਤੀ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਇਹ ਅਧਾਰਤ ਹੈ।ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਹੈ।ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਛੇ ਵੇਦਾਂਗਾਂ (ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਵਿਗਿਆਨ), ਮਹਾਂਕਾਵਿ (ਮਹਾਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਾਮਾਇਣ), ਧਰਮਸੂਤਰ ਅਤੇ ਧਰਮਸ਼ਾਸਤ੍ਰ (ਜਾਂ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ), ਅਰਥਸਾਸ਼ਤਰ, ਪੁਰਾਣ ਜਾਂ ਕਾਵਿ-ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। , ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਭਾਸੀਆਂ (ਸ਼੍ਰੁਤਿ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸ਼੍ਰੁਤੀ ਪਾਠਾਂ 'ਤੇ ਸਮੀਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ), ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਨੈਤਿਕਤਾ (ਨਿਤਿਸ਼ਾਸਤਰ), ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਬੰਧ (ਹਜ਼ਮ)।ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਸਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤਰਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
▲
●
ਸ਼ੈਵਵਾਦ
ਦੋ ਇਸਤਰੀ ਸ਼ੈਵ ਤਪੱਸਵੀ (18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ) ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
50 BCE Jan 1

ਸ਼ੈਵਵਾਦ

India
ਸ਼ਾਇਵ ਮੱਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਿਵ, ਪਾਰਵਤੀ, ਦੁਰਗਾ ਅਤੇ ਮਹਾਕਾਲੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਪਰਮ ਪੁਰਖ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ।ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਉਪ-ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ਾਇਵ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਯੋਗਾ-ਅਧਾਰਿਤ ਅਦਭੁਤ ਗੈਰ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸ਼ੈਵਵਾਦ।ਇਹ ਵੇਦ ਅਤੇ ਅਗਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।ਸ਼ੈਵਵਾਦ ਪੂਰਵ-ਵੈਦਿਕ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਤਮਿਲ ਸ਼ੈਵ ਸਿਧਾਂਤ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਸ਼ਿਵ-ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਏ ਹੋਏ ਸਨ।ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਕਰਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਗਠਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ, ਪਿਛਲੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਪੂਰਵ-ਵੈਦਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵੈਦਿਕ ਦੇਵਤਾ ਰੁਦਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੈਦਿਕ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਈਆਂ, ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਸ਼ਿਵ-ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੈਦਿਕ-ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ।1ਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ੈਵਵਾਦ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਏ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣ ਗਈ।ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਇਹ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਦੇ ਟਾਪੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੰਬੋਡੀਆ ਅਤੇ ਵਿਅਤਨਾਮ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ੈਵ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ, ਇਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਸਹਿ-ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ।ਸ਼ਾਇਵ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ, ਰੱਖਿਅਕ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਹਰ ਜੀਵ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਤਮ (ਸਵੈ) ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋਣ ਤੱਕ ਹੈ।ਇਹ ਸ਼ਕਤੀਵਾਦ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਸ਼ੈਵ ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਤਪੱਸਵੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਯੋਗਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਸ਼ੈਵ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ "ਸ਼ੈਵ" ਜਾਂ "ਸ਼ੈਵ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
▲
●
ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ
ਅੰਕੋਰ ਵਾਟ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
50 Jan 1

ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ

Indonesia
ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆਈ ਦੀਪ ਸਮੂਹ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।ਇਸ ਸਮੇਂਭਾਰਤ ਨੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।ਵਪਾਰਕ ਮਾਰਗਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਬਰਮਾ , ਮੱਧ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਸਿਆਮ , ਹੇਠਲੇ ਕੰਬੋਡੀਆ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਵੀਅਤਨਾਮ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰੀ ਤੱਟਵਰਤੀ ਬਸਤੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ, ਭਾਰਤੀ ਹਿੰਦੂ/ਬੋਧੀ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਇਸ ਲਈ, ਖੇਤਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਸੀ।ਪਾਲੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀ, ਥਰਵਾੜਾ ਅਤੇ ਮਹਾਯਾਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ , ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੱਧੇ ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।
▲
●
ਪੁਰਾਣਾਂ
ਦੇਵੀ ਦੁਰਗਾ ਦੈਂਤ ਰਕਤਬੀਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਮਾਤ੍ਰਿਕਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਦੇਵੀ ਮਹਾਤਮਯਮ, ਮਾਰਕੰਡੇਯ ਪੁਰਾਣ ਤੋਂ ਫੋਲੀਓ। ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
200 Jan 1

ਪੁਰਾਣਾਂ

India
ਪੁਰਾਣ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਧਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕਥਾਵਾਂ ਬਾਰੇ।ਪੁਰਾਣਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪਰਤਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਚਿਆ ਗਿਆ, ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਸ਼ਿਵ, ਬ੍ਰਹਮਾ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪੁਰਾਣਿਕ ਸ਼ੈਲੀ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਪੁਰਾਣਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ, ਦੇਵਤਿਆਂ, ਦੇਵਤਿਆਂ, ਰਾਜਿਆਂ, ਨਾਇਕਾਂ, ਰਿਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵੰਸ਼ਾਵੀਆਂ, ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ, ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ, ਮੰਦਰਾਂ, ਦਵਾਈ, ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ, ਵਿਆਕਰਣ, ਖਣਿਜ ਵਿਗਿਆਨ, ਪਿਆਰ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਨਾਲ ਹੀ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ।ਸਮਗਰੀ ਪੂਰੇ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਸੰਗਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਪੁਰਾਣ ਅਨੇਕ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਚਿਆ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਅਸੰਗਤ ਹਨ।ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂ ਪੁਰਾਣ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ "ਵਿਆਸ" ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਮੰਨਿਆ ਹੈ;ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜੈਨ ਪੁਰਾਣਾਂ ਨੂੰ ਮਿਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।400,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਛੰਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ 18 ਮੁੱਖ ਪੁਰਾਣਾਂ (ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੁਰਾਣਾਂ) ਅਤੇ 18 ਉਪ ਪੁਰਾਣਾਂ (ਛੋਟੇ ਪੁਰਾਣਾਂ) ਹਨ।ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਕਰਣ 3ਵੀਂ ਅਤੇ 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਚੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ।ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦਾ ਆਨੰਦ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਪਰ ਸਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
▲
●
ਗੁਪਤਾ ਪੀਰੀਅਡ
ਗੁਪਤਾ ਕਾਲ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
300 Jan 1 - 500

ਗੁਪਤਾ ਪੀਰੀਅਡ

Pataliputra, Bihar, India
ਗੁਪਤਾ ਕਾਲ (4ਵੀਂ ਤੋਂ 6ਵੀਂ ਸਦੀ) ਨੇ ਵਿਦਵਤਾ ਦਾ ਫੁੱਲ ਦੇਖਿਆ, ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸਕੂਲਾਂ ਦਾ ਉਭਾਰ, ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਵਾਈ, ਵੈਟਰਨਰੀ ਸਾਇੰਸ, ਗਣਿਤ , ਜੋਤਿਸ਼ ਅਤੇ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਖਗੋਲ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਤੱਕ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਉਭਾਰ ਦੇਖਿਆ।ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਆਰੀਆਭੱਟ ਅਤੇ ਵਰਾਹਮਿਹੀਰ ਇਸ ਯੁੱਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ।ਗੁਪਤਾ ਨੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਥਾਨਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੀ ਵੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ।ਗੁਪਤਾ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਜਾਂ ਜਮਾਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ।ਗੁਪਤਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਬਣੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ।
▲
●
ਪੱਲਵ ਸਾਮਰਾਜ
ਬਹੁ-ਮੁਖੀ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਾਲਾ ਥੰਮ੍ਹ।ਕੈਲਾਸਨਾਥਰ ਮੰਦਿਰ, ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
300 Jan 1 - 800

ਪੱਲਵ ਸਾਮਰਾਜ

Southeast Asia
ਪੱਲਵ (4ਵੀਂ ਤੋਂ 9ਵੀਂ ਸਦੀ) ਉੱਤਰ ਦੇ ਗੁਪਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸਨ।ਪੱਲਵ ਰਾਜ ਨੇ ਗ੍ਰੰਥ ਨਾਂ ਦੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵੇਖੇ।ਪੱਲਵਾਂ ਨੇ ਮਹਾਬਲੀਪੁਰਮ, ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕੁਝ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ;ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਮਹਾਨ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਉਭਾਰ ਦੇਖਿਆ, ਜੋ ਕਾਲੀਦਾਸ ਵਾਂਗ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ।ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੱਲਵ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸਬੰਧ ਹਨ।ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ, ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਧਰਮ ਬਣ ਗਿਆ, ਅਖੌਤੀ ਮਹਾਨ ਭਾਰਤ - ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ (ਕਾਬੁਲ) ਤੋਂ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਸਮੇਤ ( ਕੰਬੋਡੀਆ , ਵੀਅਤਨਾਮ , ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ , ਫਿਲੀਪੀਨਜ਼ )—ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਹਰ ਥਾਂ 'ਤੇ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਥਾਂ ਸੀ।
▲
●
ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ
ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
320 Jan 1 - 650

ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ

India
ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਪਾਰ ਦੇ ਵਾਧੇ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਮਾਨਕੀਕਰਨ, ਅਤੇ ਸਾਖਰਤਾ ਦੇ ਆਮ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਮਹਾਯਾਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਗੁਪਤਾ ਰਾਜਵੰਸ਼, ਜੋ ਵੈਸ਼ਨਵ ਸਨ, ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦੁਆਰਾ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਪਹਿਲੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ, ਗੁਪਤ ਯੁੱਗ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਭਰੇ ਸਨ।ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲੇ ਪੁਰਾਣ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ "ਪੂਰਵ-ਸਾਖਰ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਅਧੀਨ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ" ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਗੁਪਤਾਂ ਨੇ ਨਵੇਂ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਪੁਰਾਣਿਕ ਧਰਮ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕੀਤੀ, ਆਪਣੇ ਖਾਨਦਾਨ ਲਈ ਜਾਇਜ਼ਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਖਰਾ ਸੀ।ਪੀਐਸ ਸ਼ਰਮਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਗੁਪਤ ਅਤੇ ਹਰਸ਼ ਕਾਲ ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਸਖਤ ਬੌਧਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ, ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯੁੱਗ ਬਣਦੇ ਹਨ", ਕਿਉਂਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਧਦੇ-ਫੁੱਲਦੇ ਸਨ।ਚਾਰਵਾਕ, ਨਾਸਤਿਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਸਕੂਲ, 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਸੀ।
▲
●
Play button
400 Jan 1

ਬ੍ਰਹਮਾ ਸੂਤਰ

India
ਬ੍ਰਹਮਾ ਸੂਤਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪਾਠ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਕਾਰਨ ਰਿਸ਼ੀ ਬਦਰਾਯਣ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਆਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਲਗਭਗ ਇਸ ਦੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।400-450 ਈ.ਪੂ.ਪਾਠ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਅਤੇ ਸੰਖੇਪ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਬ੍ਰਹਮਸੂਤਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ੀ ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦਲੀਲ ਦੇ ਕੇ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੌਹਨ ਕੋਲਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: "ਕਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਆਤਮਨ, ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਵੱਖਰੇ ਹਨ, ਪਰ, ਡੂੰਘੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ, ਗੈਰ- ਵੱਖਰਾ (ਅਦਵੈਤ), ਸਮਾਨ ਹੋਣਾ।"ਵੇਦਾਂਤ ਦਾ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਭਾਰਤੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖੇ।ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵੇਦਾਂਤ ਸਕੂਲ ਦੇ ਮੂਲ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।ਬ੍ਰਹਮਾ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਅਧਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ 555 ਸੂਤਰ (ਸੂਤਰ) ਹਨ।ਇਹ ਆਇਤਾਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਬਾਰੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕਹੀ ਜਾਂਦੀ ਅੰਤਮ ਹਕੀਕਤ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ।ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਆਇ ਸੰਪੂਰਨ ਹਕੀਕਤ ਦੇ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦੂਜਾ ਅਧਿਆਇ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਾਲੇ ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਸਕੂਲਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਿਆ, ਯੋਗ, ਵੈਸ਼ੇਸ਼ਿਕਾ ਅਤੇ ਮੀਮਾਂਸਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਰਗੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਠਾਏ ਗਏ ਇਤਰਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤੀਜਾ ਅਧਿਆਇ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਕਤੀ ਵਾਲਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਾਰਗ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਅਧਿਆਇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਗਿਆਨ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਲੋੜ ਕਿਉਂ ਹੈ।ਬ੍ਰਹਮਾ ਸੂਤਰ ਮੁੱਖ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਅਤੇ ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਕੂਲਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਗੈਰ-ਦਵੈਤਵਾਦੀ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਉਪ-ਸਕੂਲ, ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟਦਵੈਤ ਅਤੇ ਦ੍ਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਉਪ-ਸਕੂਲਾਂ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।ਬ੍ਰਹਮਾ ਸੂਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਗੁਆਚ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਅਜੇ ਲੱਭੀਆਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ;ਬਚੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਬ੍ਰਹਮਾ ਸੂਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾ, ਰਾਮਾਨੁਜ, ਮਾਧਵਾਚਾਰੀਆ, ਭਾਸਕਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈਆਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਸ਼ਯ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਦਾਂਤ ਸੂਤਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਨਾਮ ਵੇਦਾਂਤ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ "ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਅੰਤਮ ਉਦੇਸ਼"।ਬ੍ਰਹਮਾ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਨਾਮ ਸ਼ਰੀਰਕ ਸੂਤਰ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਰਕ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਜੋ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ (ਸ਼ਰੀਰਾ), ਜਾਂ ਸਵੈ, ਆਤਮਾ", ਅਤੇ ਭਿਕਸ਼ੂ-ਸੂਤਰ, ਜਿਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ "ਭਿਕਸ਼ੂਆਂ ਜਾਂ ਸਾਧਕਾਂ ਲਈ ਸੂਤਰ"।
▲
●
ਤੰਤਰ
ਬੋਧੀ ਮਹਾਸਿੱਧ ਕਰਮਮੁਦਰਾ ("ਐਕਸ਼ਨ ਸੀਲ") ਦੇ ਜਿਨਸੀ ਯੋਗਾ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ©Anonymous
500 Jan 1

ਤੰਤਰ

India
ਤੰਤਰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਸੀਈ ਦੇ ਮੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈਆਂ।ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤੰਤਰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ "ਪਾਠ, ਸਿਧਾਂਤ, ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਵਿਧੀ, ਸਾਧਨ, ਤਕਨੀਕ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸ" ਤੋਂ ਵੀ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਮੰਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰਮਾਰਗ ("ਮੰਤਰ ਦਾ ਮਾਰਗ") ਜਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮੰਤਰਯਾਨ ("ਮੰਤਰ ਵਾਹਨ") ਅਤੇ ਗੁਹਿਆਮੰਤਰ ("ਗੁਪਤ ਮੰਤਰ") ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਆਮ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਸ਼ਿਵ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਤੰਤਰ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ।ਆਧੁਨਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂਤਰਿਕ ਵੰਸ਼ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ੈਵ ਸਿਧਾਂਤ ਪਰੰਪਰਾ, ਸ਼੍ਰੀ-ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਸ਼ਾਕਤ ਸੰਪਰਦਾ, ਕੌਲ, ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸ਼ੈਵ ਧਰਮ।ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ, ਵਜਰਾਯਾਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਤਾਂਤਰਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਲਈ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਬੋਧੀ ਤੰਤਰਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹਨ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਡੋ-ਤਿੱਬਤੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ, ਚੀਨੀ ਗੁਪਤ ਬੁੱਧ ਧਰਮ, ਜਾਪਾਨੀ ਸ਼ਿੰਗੋਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲੀ ਨੇਵਾਰ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੱਖਣੀ ਗੁਪਤ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੰਤਰਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਇਸਦੇ ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹਨ।ਤਾਂਤਰਿਕ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੇ ਹੋਰ ਪੂਰਬੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੈਨ ਧਰਮ, ਤਿੱਬਤੀ ਬੋਨ ਪਰੰਪਰਾ, ਦਾਓ ਧਰਮ, ਅਤੇ ਜਾਪਾਨੀ ਸ਼ਿੰਟੋ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਪੂਜਾ ਦੇ ਕੁਝ ਢੰਗ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂਤਰਿਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਵੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੰਤਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਤੰਤਰ, ਅਗਮ ਜਾਂ ਸੰਹਿਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
▲
●
ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ
ਗੌਡਪਦ, ਅਦਵੈਤ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਕਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
500 Jan 1

ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ

India
ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਮੌਜੂਦਾ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਛੇ ਆਰਥੋਡਾਕਸ (ਆਸਤਿਕ) ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨਾਂ (ਦਰਸ਼ਨ) ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।ਇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਆਮ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ 6ਵੀਂ-7ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਗੌੜਾਪਦ, ਮਾਂਡਨ ਮਿਸ਼ਰਾ ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਰਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਵਧਿਆ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਹਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ।ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਿਤ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਪਰੰਪਰਾ ਯੋਗਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਯੋਗ ਵਸਿਸ਼ਟ ਅਤੇ ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਵਰਗੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਪੱਛਮੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਆਪਸੀ ਤਾਲਮੇਲ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਅਦਵੈਤ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਨਮੂਨਾਤਮਕ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਭਗਤੀ-ਮੁਖੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਦੇ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਦਬਦਬੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ।ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਵ-ਵੇਦਾਂਤ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
▲
●
Play button
500 Jan 1 - 100 BCE

ਨਿਆਯ ਸੂਤਰ

India
ਨਿਆਯ ਸੂਤਰ ਅਕਸ਼ਾਪਦ ਗੌਤਮ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠ ਹੈ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਨਿਆ ਸਕੂਲ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ ਹੈ।ਉਹ ਤਾਰੀਖ ਜਦੋਂ ਪਾਠ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਅਣਜਾਣ ਹੈ, ਪਰ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ।ਪਾਠ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਿਆਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਨ, ਹਰੇਕ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅਧਿਆਏ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 528 ਸੂਤਰ ਹਨ, ਤਰਕ, ਤਰਕ, ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ।ਨਿਆ ਸੂਤਰ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਪਾਠ ਹੈ, ਜੋ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਰਕ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ, ਅਤੇ ਵੈਦਿਕ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਆਮ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਸਾਰਣੀ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਕਿਤਾਬ ਦੋ ਪ੍ਰਮਾਣ (ਅਨੁਮਾਨ ਵਿਗਿਆਨ) ਬਾਰੇ ਹੈ, ਕਿਤਾਬ ਤੀਸਰੀ ਪ੍ਰਮੇਯਾ ਜਾਂ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਬਾਰੇ ਹੈ, ਅਤੇ ਪਾਠ ਬਾਕੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਇਸਨੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਦੇ ਅਨੁਭਵੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਨਿਆਯਾ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਲੋੜੀ ਅਪੀਲਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।ਨਿਆਯਾ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਰਕ-ਵਿਦਿਆ, ਬਹਿਸ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਜਾਂ ਵਾਦਾ-ਵਿਦਿਆ, ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।ਨਿਆਯ ਸੂਤਰ ਵੈਸੇਸ਼ਿਕ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੇ ਨਿਆਯ ਸੂਤਰ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ, ਵਿਖਿਆਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ, ਵਾਤਸਯਾਨ (ਸੀ. 450-500 ਈ. ਸੀ.) ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਬਚੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਦਯੋਤਕਾਰ (ਸੀ. 6ਵੀਂ-7ਵੀਂ ਸਦੀ), ਵਾਕਸਪਤੀ ਮਿਸ਼ਰਾ ਦੀ ਨਿਆਯਾਵਰਤਿਕ (ਸੀ. 6ਵੀਂ-7ਵੀਂ ਸਦੀ), ਵਾਕਸਪਤੀ ਮਿਸ਼ਰਾ ਦੀ ਤਾਤਕਯਾਤਸਾਦਯ ਸਦੀ (ਸੀ. ਤਾਤਪਰਯਪਰਿਸ਼ੁਧੀ (10ਵੀਂ ਸਦੀ), ਅਤੇ ਜਯੰਤ ਦੀ ਨਿਆਮੰਜਰੀ (10ਵੀਂ ਸਦੀ)।
▲
●
Play button
650 Jan 1

ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ

South India
ਭਗਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਮੱਧਕਾਲੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਰਧਾ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।ਇਹ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 7ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ, ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਇਹ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ, 15ਵੀਂ ਅਤੇ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਖੇਤਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਕੁਝ ਉਪ-ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ (ਵਿਸ਼ਨੂੰ), ਸ਼ੈਵਵਾਦ (ਸ਼ਿਵ), ਸ਼ਕਤੀਵਾਦ (ਸ਼ਕਤੀ ਦੇਵੀ) ਅਤੇ ਸਮਾਰਟਵਾਦ ਸਨ।ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਸੰਦੇਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ।ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਵੀ-ਸੰਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦ੍ਵੈਤ ਦੇ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਦਵੈਤਵਾਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਪੂਰਨ ਅਦਵੈਤਵਾਦ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ।ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਜਨਮ ਜਾਂ ਲਿੰਗ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਵਿਕਲਪਕ ਮਾਰਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਦਵਾਨ ਸਵਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੀ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੁਧਾਰ ਜਾਂ ਬਗਾਵਤ ਸੀ।ਉਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵੈਦਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ, ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਅਤੇ ਮੁੜ ਸੰਦਰਭ ਸੀ।ਭਗਤੀ ਭਾਵੁਕ ਸ਼ਰਧਾ (ਕਿਸੇ ਦੇਵਤੇ ਪ੍ਰਤੀ) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ, ਭਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਪਦਮ ਪੁਰਾਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
▲
●
ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਾਜ
ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਾਜ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
900 Jan 1

ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਾਜ

India
ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸਲਾਮ 7ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਰਬ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਨੇ 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਵਿਲ ਡੁਰੈਂਟ ਨੇ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੂੰ "ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਖੂਨੀ ਕਹਾਣੀ" ਕਿਹਾ ਹੈ।ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘਟਿਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਫੌਜੀ-ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਸਲਤਨਤ-ਪ੍ਰਯੋਜਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛਾਪੇ ਮਾਰਨ, ਜ਼ਬਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਅਭਿਆਸ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਕੁਝ ਹਵਾਲੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ, ਲਗਭਗ 500 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਰਸੇ ਤੱਕ, ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲਿਖਤਾਂ, ਮੁਸਲਿਮ ਅਦਾਲਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ, "ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਸਵੈਇੱਛਤ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ" ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਦੁਰਲੱਭਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸਲਾਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ।ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਧਾਰਮਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਅਪਵਾਦ ਸਨ।ਅਕਬਰ ਨੇ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਹਿੰਦੂ ਜੰਗੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ, ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਤਕਰੇ ਭਰੇ ਜਜ਼ੀਆ (ਸਿਰ ਟੈਕਸ) ਨੂੰ ਖਤਮ ਕੀਤਾ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਕਬਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, 12ਵੀਂ ਤੋਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ, ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਤਾਇਆ।
▲
●
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨਾ
ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾ ਚੇਲਿਆਂ ਨਾਲ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1100 Jan 1

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨਾ

India
ਨਿਕੋਲਸਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ 12ਵੀਂ ਅਤੇ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, "ਕੁਝ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ, ਮਹਾਂਕਾਵਿਆਂ, ਪੁਰਾਣਾਂ, ਅਤੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ 'ਛੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ' (ਸਦਰਸਨ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ।"ਮਾਈਕਲਜ਼ ਨੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸੀਕਰਨ ਉਭਰਿਆ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਅਤੇ ਅਤੀਤ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੰਕਰਾ ਅਤੇ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਵਿਦਿਆਰਨਿਆ (14ਵੀਂ ਸੀ.), ਜਿਸਨੂੰ ਮਾਧਵ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨੁਯਾਈ ਹੈ, ਨੇ ਸ਼ੰਕਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ "ਦੈਵੀ ਲੋਕ-ਨਾਇਕ" ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਉੱਚੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਅਪੀਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਦਿਗਵਿਜਯ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਫੈਲਾਇਆ (" ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਜਿੱਤ") ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੇਤੂ ਜੇਤੂ ਵਾਂਗ।"ਆਪਣੇ ਸਾਵਦਰਸਨਸਮਗ੍ਰਾਹ ("ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਾਰ") ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਣਯ ਨੇ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਿਖਰ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਬਾਕੀ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਕ ਸੱਚ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜੋ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।ਵਿਦਿਆਰਣਯ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ, ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਪਾਂਸਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਵਿਧੀਗਤ ਯਤਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ੰਕਰਾ ਨੂੰ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ, ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੇ ਵੇਦਾਂਤ ਫ਼ਲਸਫ਼ਿਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ, ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਰਾ ਅਤੇ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮੱਠਾਂ (ਮੱਠਾਂ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।
▲
●
1200 - 1850
ਮੱਧਕਾਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਦੌਰornament
ਪੂਰਬੀ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਸੂਰਿਆ ਰਾਜ
ਪੂਰਬੀ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਸੂਰਿਆ ਰਾਜ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1200 Jan 1

ਪੂਰਬੀ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਸੂਰਿਆ ਰਾਜ

Odisha, India
ਪੂਰਬੀ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਸੂਰਿਆ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਮੱਧ ਤੱਕ ਅਜੋਕੇ ਓਡੀਸ਼ਾ (ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਲਿੰਗਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸੇ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।13ਵੀਂ ਅਤੇ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਜਦੋਂਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਨ, ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਕਲਿੰਗਾ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਦਰਸ਼ਨ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ।ਪੂਰਬੀ ਗੰਗਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕਲਾਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਨਮੂਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
▲
●
ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1336 Jan 1

ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ

Vijayanagara, Karnataka, India
ਵਿਜੇਨਗਰ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਗੋਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪ੍ਰਤਿਪਾਲਨਾਚਾਰੀਆ (ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, "ਗਊਆਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਰੱਖਿਅਕ") ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਰਾਯਸੂਤਰਣ ("ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਧਾਰਨੀ") ਵਰਗੇ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੱਟੜ ਇਸਲਾਮੀ ਸਨ। ਅਦਾਲਤੀ ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ।ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਹਰੀਹਰ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਬੁੱਕਾ ਰਾਇਆ ਪਹਿਲਾ, ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸ਼ਾਇਵ (ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਉਪਾਸਕ) ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਣਯ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸੰਤ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼੍ਰਿਂਗਰੀ ਦੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਆਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਨੁਦਾਨ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਵਰਾਹ (ਸੂਰ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਇੱਕ ਅਵਤਾਰ) ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਪ੍ਰਤੀਕਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਨੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।
▲
●
ਮੁਗਲ ਕਾਲ
ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1553 Jan 1

ਮੁਗਲ ਕਾਲ

India
ਮੁਗਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰਾਜ ਧਰਮ ਇਸਲਾਮ ਸੀ, ਹਨਾਫੀ ਮਜ਼ਹਬ (ਮਜ਼ਹਬ) ਦੇ ਨਿਆਂ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇ ਨਾਲ।ਬਾਬਰ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨਯੂਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਤਣਾਅ ਵਿਚ ਰਿਹਾ।ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਗੈਰ-ਦਮਨਸ਼ੀਲ ਸੀ।ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ 1553-1556 ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਕ ਹੇਮੂ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਗਰਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ 'ਰਾਜਾਭਿਸ਼ੇਕ' ਜਾਂ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ 'ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਯ' ਵਜੋਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਰਾਜ ਸੰਭਾਲਿਆ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣਾ ਕਿਲਾ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੁਗਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦੌਰਾਨ, ਕਈ ਵਾਰ, ਪਰਜਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਮਦਨ ਵਾਲੇ ਕਾਫਿਰ ਯੋਗ-ਸਰੀਰ ਵਾਲੇ ਬਾਲਗ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਜਜ਼ੀਆ ਅਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡਿੰਮੀ ਦੇ ਦਰਜੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ।
▲
●
ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ
ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1674 Jan 1

ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ

Deccan Plateau, Andhra Pradesh
ਹਿੰਦੂ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਦੱਖਣ ਦੇ ਪਠਾਰ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, ਸਤਾਰਾ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਪਠਾਰ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬੀ ਢਲਾਣਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ।ਆਪਣੇ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਨੇਤਾ ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਲਿਆ।ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ (ਪੇਸ਼ਵਾ) ਦੀ ਯੋਗ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ;ਪੁਣੇ, ਪੇਸ਼ਵਾ ਦੀ ਸੀਟ, ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਫੁੱਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
▲
●
ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ
ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1743 Jan 1

ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ

Nepal
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨਰਾਇਣ ਸ਼ਾਹ, ਆਖ਼ਰੀ ਗੋਰਖਾਲੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਨਵੇਂ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਰਾਜ ਨੂੰ ਅਸਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ("ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਅਸਲ ਭੂਮੀ") ਵਜੋਂ ਸਵੈ-ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮੀ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਇਹ ਘੋਸ਼ਣਾ ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜਿਕ ਕੋਡ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਸਨੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਨ (ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼) ਵੀ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਘੁਸਪੈਠ ਕੀਤਾ ਕਿਹਾ।ਕਾਠਮੰਡੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਗੋਰਖਾਲੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਜਾ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨਰਾਇਣ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪਾਟਨ ਤੋਂ ਈਸਾਈ ਕੈਪਚਿਨ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਨੂੰ ਅਸਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ("ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਅਸਲ ਧਰਤੀ") ਵਜੋਂ ਸੋਧਿਆ।ਹਿੰਦੂ ਤਗਧਾਰੀ, ਇੱਕ ਨੇਪਾਲੀ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜਿਕ-ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹ, ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੇਪਾਲੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੂਕਰਨ ਨੇਪਾਲ ਰਾਜ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੀਤੀ ਬਣ ਗਈ।ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਹਰਕਾ ਗੁਰੰਗ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮੀ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੇ ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਦੀ ਨੀਂਹ ਨੂੰ ਨੇਪਾਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਨਾਹਗਾਹ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।
▲
●
1850
ਆਧੁਨਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮornament
ਹਿੰਦੂ ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ
ਬਜ਼ੁਰਗ ਮੈਕਸ ਮੁਲਰ ਦਾ ਪੋਰਟਰੇਟ ©George Frederic Watts
1850 Jan 2

ਹਿੰਦੂ ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ

Indianapolis, IN, USA
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾਭਾਰਤ ਦਾ ਬਸਤੀੀਕਰਨ, 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਯੂਰਪੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਕ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਜੋਂ ਇੰਡੋਲੋਜੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਮੈਕਸ ਮੁਲਰ ਅਤੇ ਜੌਹਨ ਵੁਡਰੋਫ਼ ਵਰਗੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਉਹ ਵੈਦਿਕ, ਪੁਰਾਣਿਕ ਅਤੇ ਤਾਂਤਰਿਕ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਏ।ਪੱਛਮੀ ਪੂਰਵ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਦੇ "ਸਾਰ" ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ "ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ" ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਯੁਕਤ ਸਰੀਰ ਅਤੇ 'ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਭਾਰਤ' ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਸਵੀਰ ਵਜੋਂ ਸਿਰਜਿਆ।ਵੈਦਿਕ ਤੱਤ ਦੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਯੂਨੀਟੇਰੀਅਨ ਚਰਚ ਦੁਆਰਾ, ਯੂਨੀਵਰਸਲਵਾਦ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਿ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਇਹ "ਹਿੰਦੂ ਆਧੁਨਿਕਵਾਦ", ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ, ਔਰੋਬਿੰਦੋ ਅਤੇ ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਵਰਗੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਬਣ ਗਿਆ।
▲
●
ਹਿੰਦੂਤਵ
ਵਿਨਾਇਕ ਦਾਮੋਦਰ ਸਾਵਰਕਰ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1923 Jan 1

ਹਿੰਦੂਤਵ

India
ਹਿੰਦੂਤਵ (ਅਨੁਵਾਦ. ਹਿੰਦੂਤਾ) ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਹੈ।ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂਤਵ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਵਿਨਾਇਕ ਦਾਮੋਦਰ ਸਾਵਰਕਰ ਦੁਆਰਾ 1923 ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਗਠਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ (ਆਰ.ਐੱਸ.ਐੱਸ.), ਵਿਸ਼ਵ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ (ਵੀ.ਐਚ.ਪੀ.), ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ (ਭਾਜਪਾ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨੂੰ ਸੰਘ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।ਹਿੰਦੂਤਵ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ "ਸੱਜੇ ਪੱਖੀ ਕੱਟੜਪੰਥ" ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਅਤੇ "ਕਲਾਸੀਕਲ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ" ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਸਮਰੂਪ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਰਦਾਰੀ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਕੁਝ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਫਾਸੀਵਾਦ ਨਾਲ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੀ ਪਛਾਣ 'ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂਤਵ ਰੂੜੀਵਾਦ ਜਾਂ "ਨਸਲੀ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ਤਾ" ਦਾ ਇੱਕ ਅਤਿ ਰੂਪ ਹੈ।
▲
●

References



  • Allchin, Frank Raymond; Erdosy, George (1995), The Archaeology of Early Historic South Asia: The Emergence of Cities and States, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-37695-2, retrieved 25 November 2008
  • Anthony, David W. (2007), The Horse The Wheel And Language. How Bronze-Age Riders From the Eurasian Steppes Shaped The Modern World, Princeton University Press
  • Avari, Burjor (2013), Islamic Civilization in South Asia: A history of Muslim power and presence in the Indian subcontinent, Routledge, ISBN 978-0-415-58061-8
  • Ayalon, David (1986), Studies in Islamic History and Civilisation, BRILL, ISBN 978-965-264-014-7
  • Ayyappapanicker, ed. (1997), Medieval Indian Literature:An Anthology, Sahitya Akademi, ISBN 81-260-0365-0
  • Banerji, S. C. (1992), Tantra in Bengal (Second revised and enlarged ed.), Delhi: Manohar, ISBN 978-81-85425-63-4
  • Basham, Arthur Llewellyn (1967), The Wonder That was India
  • Basham, Arthur Llewellyn (1989), The Origins and Development of Classical Hinduism, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-507349-2
  • Basham, Arthur Llewellyn (1999), A Cultural History of India, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-563921-6
  • Beckwith, Christopher I. (2009), Empires of the Silk Road, Princeton University Press, ISBN 978-0-691-13589-2
  • Beversluis, Joel (2000), Sourcebook of the World's Religions: An Interfaith Guide to Religion and Spirituality (Sourcebook of the World's Religions, 3rd ed), Novato, Calif: New World Library, ISBN 978-1-57731-121-8
  • Bhaktivedanta, A. C. (1997), Bhagavad-Gita As It Is, Bhaktivedanta Book Trust, ISBN 978-0-89213-285-0, archived from the original on 13 September 2009, retrieved 14 July 2007
  • Bhaskarananda, Swami (1994), The Essentials of Hinduism: a comprehensive overview of the world's oldest religion, Seattle, WA: Viveka Press, ISBN 978-1-884852-02-2[unreliable source?]
  • Bhattacharya, Ramkrishna (2011). Studies on the Carvaka/Lokayata. Anthem Press. ISBN 978-0-85728-433-4.
  • Bhattacharya, Vidhushekhara (1943), Gauḍapādakārikā, Delhi: Motilal Banarsidass
  • Bhattacharyya, N.N (1999), History of the Tantric Religion (Second Revised ed.), Delhi: Manohar publications, ISBN 978-81-7304-025-2
  • Blake Michael, R. (1992), The Origins of Vīraśaiva Sects, Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-208-0776-1
  • Bowker, John (2000), The Concise Oxford Dictionary of World Religions, Oxford University Press
  • Brodd, Jeffrey (2003), World Religions, Winona, MN: Saint Mary's Press, ISBN 978-0-88489-725-5
  • Bronkhorst, Johannes (2007), Greater Magadha: Studies in the Culture of Early India, BRILL, ISBN 9789004157194
  • Bronkhorst, Johannes (2011), Buddhism in the Shadow of Brahmanism, BRILL
  • Bronkhorst, Johannes (2015), "The historiography of Brahmanism", in Otto; Rau; Rupke (eds.), History and Religion:Narrating a Religious Past, Walter deGruyter
  • Bronkhorst, Johannes (2016), How the Brahmains Won, BRILL
  • Bronkhorst, Johannes (2017), "Brahmanism: Its place in ancient Indian society", Contributions to Indian Sociology, 51 (3): 361–369, doi:10.1177/0069966717717587, S2CID 220050987
  • Bryant, Edwin (2007), Krishna: A Sourcebook, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-514892-3
  • Burley, Mikel (2007), Classical Samkhya and Yoga: An Indian Metaphysics of Experience, Taylor & Francis
  • Cavalli-Sforza, Luigi Luca; Menozzi, Paolo; Piazza, Alberto (1994), The History and Geography of Human Genes, Princeton University Press, ISBN 978-0-691-08750-4
  • Chatterjee, Indrani; Eaton, Richard M., eds. (2006), Slavery and South Asian History, Indiana University Press, ISBN 978-0-253-34810-4
  • Chidbhavananda, Swami (1997), The Bhagavad Gita, Sri Ramakrishna Tapovanam
  • Clarke, Peter Bernard (2006), New Religions in Global Perspective, Routledge, ISBN 978-0-7007-1185-7
  • Cœdès, George (1968). The Indianized States of Southeast Asia. Translated by Susan Brown Cowing. Honolulu: University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1.
  • Comans, Michael (2000), The Method of Early Advaita Vedānta: A Study of Gauḍapāda, Śaṅkara, Sureśvara, and Padmapāda, Delhi: Motilal Banarsidass
  • Cordaux, Richard; Weiss, Gunter; Saha, Nilmani; Stoneking, Mark (2004), "The Northeast Indian Passageway: A Barrier or Corridor for Human Migrations?", Molecular Biology and Evolution, 21 (8): 1525–1533, doi:10.1093/molbev/msh151, PMID 15128876
  • Cousins, L.S. (2010), "Buddhism", The Penguin Handbook of the World's Living Religions, Penguin, ISBN 978-0-14-195504-9
  • Crangle, Edward Fitzpatrick (1994), The Origin and Development of Early Indian Contemplative Practices, Otto Harrassowitz Verlag
  • Deutsch, Eliot; Dalvi, Rohit (2004), The essential Vedanta. A New Source Book of Advaita Vedanta, World Wisdom
  • Doniger, Wendy (1999), Merriam-Webster's Encyclopedia of World Religions, Merriam-Webster, ISBN 978-0-87779-044-0
  • Doniger, Wendy (2010), The Hindus: An Alternative History, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-959334-7
  • Duchesne-Guillemin, Jacques (Summer 1963), "Heraclitus and Iran", History of Religions, 3 (1): 34–49, doi:10.1086/462470, S2CID 62860085
  • Eaton, Richard M. (1993), The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204–1760, University of California Press
  • Eaton, Richard M. (2000). "Temple Desecration and Indo-Muslim States". Journal of Islamic Studies. 11 (3): 283–319. doi:10.1093/jis/11.3.283.
  • Eaton, Richard M. (22 December 2000a). "Temple desecration in pre-modern India. Part I" (PDF). Frontline: 62–70.
  • Eaton, Richard M. Introduction. In Chatterjee & Eaton (2006).
  • Eliot, Sir Charles (2003), Hinduism and Buddhism: An Historical Sketch, vol. I (Reprint ed.), Munshiram Manoharlal, ISBN 978-81-215-1093-6
  • Embree, Ainslie T. (1988), Sources of Indian Tradition. Volume One. From the beginning to 1800 (2nd ed.), Columbia University Press, ISBN 978-0-231-06651-8
  • Esposito, John (2003), "Suhrawardi Tariqah", The Oxford Dictionary of Islam, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-512559-7
  • Feuerstein, Georg (2002), The Yoga Tradition, Motilal Banarsidass, ISBN 978-3-935001-06-9
  • Flood, Gavin D. (1996), An Introduction to Hinduism, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-43878-0
  • Flood, Gavin (2006), The Tantric Body. The Secret Tradition of Hindu Religion, I.B Taurus
  • Flood, Gavin (2008), The Blackwell Companion to Hinduism, John Wiley & Sons
  • Fort, Andrew O. (1998), Jivanmukti in Transformation: Embodied Liberation in Advaita and Neo-Vedanta, SUNY Press
  • Fowler, Jeaneane D. (1997), Hinduism: Beliefs and Practices, Sussex Academic Press
  • Fritz, John M.; Michell, George, eds. (2001), New Light on Hampi: Recent Research at Vijayanagara, Marg, ISBN 978-81-85026-53-4
  • Fritz, John M.; Michell, George (2016), Hampi Vijayanagara, Jaico, ISBN 978-81-8495-602-3
  • Fuller, C. J. (2004), The Camphor Flame: Popular Hinduism and Society in India, Princeton, NJ: Princeton University Press, ISBN 978-0-691-12048-5
  • Gaborieau, Marc (June 1985), "From Al-Beruni to Jinnah: Idiom, Ritual and Ideology of the Hindu-Muslim Confrontation in South Asia", Anthropology Today, 1 (3): 7–14, doi:10.2307/3033123, JSTOR 3033123
  • Garces-Foley, Katherine (2005), Death and religion in a changing world, M. E. Sharpe
  • Garg, Gaṅgā Rām (1992), Encyclopaedia of the Hindu World, Volume 1, Concept Publishing Company, ISBN 9788170223740
  • Gellman, Marc; Hartman, Thomas (2011), Religion For Dummies, John Wiley & Sons
  • Georgis, Faris (2010), Alone in Unity: Torments of an Iraqi God-Seeker in North America, Dorrance Publishing, ISBN 978-1-4349-0951-0
  • Ghurye, Govind Sadashiv (1980), The Scheduled Tribes of India, Transaction Publishers, ISBN 978-1-4128-3885-6
  • Gombrich, Richard F. (1996), Theravāda Buddhism. A Social History from Ancient Benares to Modern Colombo, London: Routledge, ISBN 978-0-415-07585-5
  • Gombrich, Richard F. (2006), Theravada Buddhism. A Social History from Ancient Benares to Modern Colombo (Second ed.), London and New York: Routledge, ISBN 978-1-134-21718-2
  • Gomez, Luis O. (2013), Buddhism in India. In: Joseph Kitagawa, "The Religious Traditions of Asia: Religion, History, and Culture", Routledge, ISBN 978-1-136-87590-8
  • Grapperhaus, F.H.M. (2009), Taxes through the Ages, ISBN 978-9087220549
  • Growse, Frederic Salmon (1996), Mathura – A District Memoir (Reprint ed.), Asian Educational Services
  • Hacker, Paul (1995), Philology and Confrontation: Paul Hacker on Traditional and Modern Vedanta, SUNY Press, ISBN 978-0-7914-2582-4
  • Halbfass, Wilhelm (1991), Tradition and Reflection, SUNY Press, ISBN 978-0-7914-0361-7
  • Halbfass, Wilhelm (1995), Philology and Confrontation: Paul Hacker on Traditional and Modern Vedānta, SUNY Press
  • Halbfass, Wilhelm (2007), Research and reflection: Responses to my respondents / iii. Issues of comparative philosophy (pp. 297-314). In: Karin Eli Franco (ed.), "Beyond Orientalism: the work of Wilhelm Halbfass and its impact on Indian and cross-cultural studies" (1st Indian ed.), Delhi: Motilal Banarsidass Publishers, ISBN 978-8120831100
  • Harman, William (2004), "Hindu Devotion", in Rinehart, Robin (ed.), Contemporary Hinduism: Ritual, Culture, and Practice, ABC-CLIO, pp. 99–122, ISBN 978-1-57607-905-8
  • Harshananda, Swami (1989), A Bird's Eye View of the Vedas, in "Holy Scriptures: A Symposium on the Great Scriptures of the World" (2nd ed.), Mylapore: Sri Ramakrishna Math, ISBN 978-81-7120-121-1
  • Hardy, P. (1977), "Modern European and Muslim explanations of conversion to Islam in South Asia: A preliminary survey of the literature", Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland, 109 (2): 177–206, doi:10.1017/s0035869x00133866
  • Harvey, Andrew (2001), Teachings of the Hindu Mystics, Shambhala, ISBN 978-1-57062-449-0
  • Heesterman, Jan (2005), "Vedism and Brahmanism", in Jones, Lindsay (ed.), The Encyclopedia of Religion, vol. 14 (2nd ed.), Macmillan Reference, pp. 9552–9553, ISBN 0-02-865733-0
  • Hiltebeitel, Alf (2002), Hinduism. In: Joseph Kitagawa, "The Religious Traditions of Asia: Religion, History, and Culture", Routledge, ISBN 978-1-136-87597-7
  • Hiltebeitel, Alf (2007), Hinduism. In: Joseph Kitagawa, "The Religious Traditions of Asia: Religion, History, and Culture". Digital printing 2007, Routledge, ISBN 978-1-136-87590-8
  • Hoiberg, Dale (2000), Students' Britannica India. Vol. 1 A to C, Popular Prakashan, ISBN 978-0-85229-760-5
  • Hopfe, Lewis M.; Woodward, Mark R. (2008), Religions of the World, Pearson Education, ISBN 978-0-13-606177-9
  • Hori, Victor Sogen (1994), Teaching and Learning in the Zen Rinzai Monastery. In: Journal of Japanese Studies, Vol.20, No. 1, (Winter, 1994), 5-35 (PDF), archived from the original (PDF) on 7 July 2018
  • Inden, Ronald (1998), "Ritual, Authority, And Cycle Time in Hindu Kingship", in J.F. Richards (ed.), Kingship and Authority in South Asia, New Delhi: Oxford University Press
  • Inden, Ronald B. (2000), Imagining India, C. Hurst & Co. Publishers
  • Johnson, W.J. (2009), A Dictionary of Hinduism, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-861025-0
  • Jones, Constance; Ryan, James D. (2006), Encyclopedia of Hinduism, Infobase Publishing, ISBN 978-0-8160-7564-5
  • Jones, Constance; Ryan, James D. (2008), Encyclopedia of Hinduism, Fact on file, ISBN 978-0-8160-7336-8
  • Jouhki, Jukka (2006), "Orientalism and India" (PDF), J@rgonia (8), ISBN 951-39-2554-4, ISSN 1459-305X
  • Kamath, Suryanath U. (2001) [1980], A concise history of Karnataka: from pre-historic times to the present, Bangalore: Jupiter books, LCCN 80905179, OCLC 7796041
  • Kenoyer, Jonathan Mark (1998), Ancient Cities of the Indus Valley Civilisation, Karachi: Oxford University Press
  • Khanna, Meenakshi (2007), Cultural History of Medieval India, Berghahn Books
  • King, Richard (1999), "Orientalism and the Modern Myth of "Hinduism"", NUMEN, 46 (2): 146–185, doi:10.1163/1568527991517950, S2CID 45954597
  • King, Richard (2001), Orientalism and Religion: Post-Colonial Theory, India and "The Mystic East", Taylor & Francis e-Library
  • King, Richard (2002), Orientalism and Religion: Post-Colonial Theory, India and "The Mystic East", Routledge
  • Klostermaier, Klaus K. (2007), A Survey of Hinduism: Third Edition, SUNY Press, ISBN 978-0-7914-7082-4
  • Knott, Kim (1998), Hinduism: A Very Short Introduction, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-160645-8
  • Koller, J. M. (1984), "The Sacred Thread: Hinduism in Its Continuity and Diversity, by J. L. Brockington (Book Review)", Philosophy East and West, 34 (2): 234–236, doi:10.2307/1398925, JSTOR 1398925
  • Kramer, Kenneth (1986), World scriptures: an introduction to comparative religions, ISBN 978-0-8091-2781-8 – via Google Books; via Internet Archive
  • Kulke, Hermann; Rothermund, Dietmar (1998), High-resolution analysis of Y-chromosomal polymorphisms reveals signatures of population movements from central Asia and West Asia into India, Routledge, ISBN 978-0-415-15482-6, retrieved 25 November 2008
  • Kulke, Hermann; Rothermund, Dietmar (2004), A History of India, Routledge, ISBN 978-0-415-32920-0
  • Kumar, Dhavendra (2004), Genetic Disorders of the Indian Subcontinent, Springer, ISBN 978-1-4020-1215-0, retrieved 25 November 2008
  • Kuruvachira, Jose (2006), Hindu nationalists of modern India, Rawat publications, ISBN 978-81-7033-995-3
  • Kuwayama, Shoshin (1976). "The Turki Śāhis and Relevant Brahmanical Sculptures in Afghanistan". East and West. 26 (3/4): 375–407. ISSN 0012-8376. JSTOR 29756318.
  • Laderman, Gary (2003), Religion and American Cultures: An Encyclopedia of Traditions, Diversity, and Popular Expressions, ABC-CLIO, ISBN 978-1-57607-238-7
  • Larson, Gerald (1995), India's Agony Over Religion, SUNY Press, ISBN 978-0-7914-2411-7
  • Larson, Gerald James (2009), Hinduism. In: "World Religions in America: An Introduction", pp. 179-198, Westminster John Knox Press, ISBN 978-1-61164-047-2
  • Lockard, Craig A. (2007), Societies, Networks, and Transitions. Volume I: to 1500, Cengage Learning, ISBN 978-0-618-38612-3
  • Lorenzen, David N. (2002), "Early Evidence for Tantric Religion", in Harper, Katherine Anne; Brown, Robert L. (eds.), The Roots of Tantra, State University of New York Press, ISBN 978-0-7914-5306-3
  • Lorenzen, David N. (2006), Who Invented Hinduism: Essays on Religion in History, Yoda Press, ISBN 9788190227261
  • Malik, Jamal (2008), Islam in South Asia: A Short History, Brill Academic, ISBN 978-9004168596
  • Mallory, J.P. (1989), In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth, London: Thames & Hudson, p. 38f
  • Marshall, John (1996) [1931], Mohenjo Daro and the Indus Civilisation (reprint ed.), Asian Educational Services, ISBN 9788120611795
  • McMahan, David L. (2008), The Making of Buddhist Modernism, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-518327-6
  • McRae, John (2003), Seeing Through Zen. Encounter, Transformation, and Genealogy in Chinese Chan Buddhism, The University Press Group Ltd, ISBN 978-0-520-23798-8
  • Melton, Gordon J.; Baumann, Martin (2010), Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices, (6 volumes) (2nd ed.), ABC-CLIO, ISBN 978-1-59884-204-3
  • Michaels, Axel (2004), Hinduism. Past and present, Princeton, New Jersey: Princeton University Press
  • Michell, George (1977), The Hindu Temple: An Introduction to Its Meaning and Forms, University of Chicago Press, ISBN 978-0-226-53230-1
  • Minor, Rober Neil (1987), Radhakrishnan: A Religious Biography, SUNY Press
  • Misra, Amalendu (2004), Identity and Religion: Foundations of Anti-Islamism in India, SAGE
  • Monier-Williams, Monier (1974), Brahmanism and Hinduism: Or, Religious Thought and Life in India, as Based on the Veda and Other Sacred Books of the Hindus, Elibron Classics, Adamant Media Corporation, ISBN 978-1-4212-6531-5, retrieved 8 July 2007
  • Monier-Williams, Monier (2001) [first published 1872], English Sanskrit dictionary, Delhi: Motilal Banarsidass, ISBN 978-81-206-1509-0, retrieved 24 July 2007
  • Morgan, Kenneth W. (1953), The Religion of the Hindus, Ronald Press
  • Muesse, Mark William (2003), Great World Religions: Hinduism
  • Muesse, Mark W. (2011), The Hindu Traditions: A Concise Introduction, Fortress Press
  • Mukherjee, Namita; Nebel, Almut; Oppenheim, Ariella; Majumder, Partha P. (December 2001), "High-resolution analysis of Y-chromosomal polymorphisms reveals signatures of population movements from central Asia and West Asia into India", Journal of Genetics, 80 (3): 125–35, doi:10.1007/BF02717908, PMID 11988631, S2CID 13267463
  • Nakamura, Hajime (1990) [1950], A History of Early Vedanta Philosophy. Part One (reprint ed.), Delhi: Motilal Banarsidass Publishers
  • Nakamura, Hajime (2004) [1950], A History of Early Vedanta Philosophy. Part Two (reprint ed.), Delhi: Motilal Banarsidass Publishers
  • Naravane, M.S. (2014), Battles of the Honorourable East India Company, A.P.H. Publishing Corporation, ISBN 9788131300343
  • Narayanan, Vasudha (2009), Hinduism, The Rosen Publishing Group, ISBN 978-1-4358-5620-2
  • Nath, Vijay (2001), "From 'Brahmanism' to 'Hinduism': Negotiating the Myth of the Great Tradition", Social Scientist, 29 (3/4): 19–50, doi:10.2307/3518337, JSTOR 3518337
  • Neusner, Jacob (2009), World Religions in America: An Introduction, Westminster John Knox Press, ISBN 978-0-664-23320-4
  • Nicholson, Andrew J. (2010), Unifying Hinduism: Philosophy and Identity in Indian Intellectual History, Columbia University Press
  • Nikhilananda, Swami (trans.) (1990), The Upanishads: Katha, Iśa, Kena, and Mundaka, vol. I (5th ed.), New York: Ramakrishna-Vivekananda Centre, ISBN 978-0-911206-15-9
  • Nikhilananda, Swami (trans.) (1992), The Gospel of Sri Ramakrishna (8th ed.), New York: Ramakrishna-Vivekananda Centre, ISBN 978-0-911206-01-2
  • Novetzke, Christian Lee (2013), Religion and Public Memory, Columbia University Press, ISBN 978-0-231-51256-5
  • Nussbaum, Martha C. (2009), The Clash Within: Democracy, Religious Violence, and India's Future, Harvard University Press, ISBN 978-0-674-03059-6, retrieved 25 May 2013
  • Oberlies, T (1998), Die Religion des Rgveda, Vienna: Institut für Indologie der Universität Wien, ISBN 978-3-900271-32-9
  • Osborne, E (2005), Accessing R.E. Founders & Leaders, Buddhism, Hinduism and Sikhism Teacher's Book Mainstream, Folens Limited
  • Pande, Govind Chandra, ed. (2006). India's Interaction with Southeast Asia. History of Science, Philosophy and Culture in Indian Civilization, vol. 1, part 3. Delhi: Centre for Studies in Civilizations. ISBN 9788187586241.
  • Possehl, Gregory L. (11 November 2002), "Indus religion", The Indus Civilization: A Contemporary Perspective, Rowman Altamira, pp. 141–156, ISBN 978-0-7591-1642-9
  • Radhakrishnan, S. (October 1922). "The Hindu Dharma". International Journal of Ethics. Chicago: University of Chicago Press. 33 (1): 1–22. doi:10.1086/intejethi.33.1.2377174. ISSN 1539-297X. JSTOR 2377174. S2CID 144844920.
  • Radhakrishnan, S.; Moore, C. A. (1967), A Sourcebook in Indian Philosophy, Princeton University Press, ISBN 978-0-691-01958-1
  • Radhakrishnan, S. (Trans.) (1995), Bhagvada Gita, Harper Collins, ISBN 978-1-85538-457-6
  • Radhakrishnan, S. (2009). Indian Philosophy: Volume I (2nd ed.). Oxford and New York: Oxford University Press. ISBN 9780195698411.
  • Radhakrishnan, S. (2009). Indian Philosophy: Volume II (2nd ed.). Oxford and New York: Oxford University Press. ISBN 9780195698428.
  • Raju, P. T. (1992), The Philosophical Traditions of India, Delhi: Motilal Banarsidass Publishers
  • Ramaswamy, Sumathi (1997), Passions of the Tongue: Language Devotion in Tamil India, 1891–1970, University of California Press
  • Ramstedt, Martin (2004), Hinduism in Modern Indonesia: A Minority Religion Between Local, National, and Global Interests, New York: Routledge
  • Rawat, Ajay S. (1993), StudentMan and Forests: The Khatta and Gujjar Settlements of Sub-Himalayan Tarai, Indus Publishing
  • Renard, Philip (2010), Non-Dualisme. De directe bevrijdingsweg, Cothen: Uitgeverij Juwelenschip
  • Renou, Louis (1964), The Nature of Hinduism, Walker
  • Richman, Paula (1988), Women, branch stories, and religious rhetoric in a Tamil Buddhist text, Buffalo, NY: Maxwell School of Citizenship and Public Affairs, Syracuse University, ISBN 978-0-915984-90-9
  • Rinehart, Robin (2004), Contemporary Hinduism: Ritual, Culture, and Practice, ABC-CLIO
  • Rodrigues, Hillary (2006), Hinduism: the Ebook, JBE Online Books
  • Roodurmum, Pulasth Soobah (2002), Bhāmatī and Vivaraṇa Schools of Advaita Vedānta: A Critical Approach, Delhi: Motilal Banarsidass Publishers Private Limited
  • Rosen, Steven (2006), Essential Hinduism, Greenwood Publishing Group, ISBN 978-0-275-99006-0
  • Samuel, Geoffrey (2010), The Origins of Yoga and Tantra. Indic Religions to the Thirteenth Century, Cambridge University Press
  • Sarma, D. S. (1987) [first published 1953], "The nature and history of Hinduism", in Morgan, Kenneth W. (ed.), The Religion of the Hindus, Ronald Press, pp. 3–47, ISBN 978-8120803879
  • Sargeant, Winthrop; Chapple, Christopher (1984), The Bhagavad Gita, New York: State University of New York Press, ISBN 978-0-87395-831-8
  • Scheepers, Alfred (2000). De Wortels van het Indiase Denken. Olive Press.
  • Sen Gupta, Anima (1986), The Evolution of the Sāṃkhya School of Thought, South Asia Books, ISBN 978-81-215-0019-7
  • Sharf, Robert H. (August 1993), "The Zen of Japanese Nationalism", History of Religions, 33 (1): 1–43, doi:10.1086/463354, S2CID 161535877
  • Sharf, Robert H. (1995), Whose Zen? Zen Nationalism Revisited (PDF)
  • Sharf, Robert H. (2000), The Rhetoric of Experience and the Study of Religion. In: Journal of Consciousness Studies, 7, No. 11-12, 2000, pp. 267-87 (PDF), archived from the original (PDF) on 13 May 2013, retrieved 23 September 2015
  • Sharma, Arvind (2003), The Study of Hinduism, University of South Carolina Press
  • Sharma, B. N. Krishnamurti (2000), History of the Dvaita School of Vedānta and Its Literature: From the Earliest Beginnings to Our Own Times, Motilal Banarsidass Publishers, ISBN 9788120815759
  • Sharma, Chandradhar (1962). Indian Philosophy: A Critical Survey. New York: Barnes & Noble.
  • Silverberg, James (1969), "Social Mobility in the Caste System in India: An Interdisciplinary Symposium", The American Journal of Sociology, vol. 75, no. 3, pp. 442–443, doi:10.1086/224812
  • Singh, S.P. (1989), "Rigvedic Base of the Pasupati Seal of Mohenjo-Daro", Puratattva, 19: 19–26
  • Singh, Upinder (2008), A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century, Pearson Education India, ISBN 978-81-317-1120-0
  • Sjoberg, Andree F. (1990), "The Dravidian Contribution to the Development of Indian Civilization: A Call for a Reassessment", Comparative Civilizations Review, 23: 40–74
  • Smart, Ninian (1993), "THE FORMATION RATHER THAN THE ORIGIN OF A TRADITION", DISKUS, 1 (1): 1, archived from the original on 2 December 2013
  • Smart, Ninian (2003), Godsdiensten van de wereld (The World's religions), Kampen: Uitgeverij Kok
  • Smelser, Neil J.; Lipset, Seymour Martin, eds. (2005), Social Structure and Mobility in Economic Development, Aldine Transaction, ISBN 978-0-202-30799-2
  • Smith, Huston (1991), The World's Religions: Our Great Wisdom Traditions, San Francisco: HarperSanFrancisco, ISBN 978-0-06-250799-0
  • Smith, Vincent A. (1999) [1908], The early history of India (3rd ed.), Oxford University Press
  • Smith, W.C. (1962), The Meaning and End of Religion, San Francisco: Harper and Row, ISBN 978-0-7914-0361-7
  • Srinivasan, Doris Meth (1997), Many Heads, Arms and Eyes: Origin, Meaning and Form in Multiplicity in Indian Art, Brill, ISBN 978-9004107588
  • Stein, Burton (2010), A History of India, Second Edition (PDF), Wiley-Blackwell, archived from the original (PDF) on 14 January 2014
  • Stevens, Anthony (2001), Ariadne's Clue: A Guide to the Symbols of Humankind, Princeton University Press
  • Sweetman, Will (2004), "The prehistory of Orientalism: Colonialism and the Textual Basis for Bartholomaus Ziegenbalg's Account of Hinduism" (PDF), New Zealand Journal of Asian Studies, 6 (2): 12–38
  • Thani Nayagam, Xavier S. (1963), Tamil Culture, vol. 10, Academy of Tamil Culture, retrieved 25 November 2008
  • Thapar, Romila (1978), Ancient Indian Social History: Some Interpretations (PDF), Orient Blackswan
  • Thapar, R. (1993), Interpreting Early India, Delhi: Oxford University Press
  • Thapar, Romula (2003), The Penguin History of Early India: From the Origins to AD 1300, Penguin Books India, ISBN 978-0-14-302989-2
  • Thompson Platts, John (1884), A dictionary of Urdu, classical Hindī, and English, W.H. Allen & Co., Oxford University
  • Tiwari, Shiv Kumar (2002), Tribal Roots of Hinduism, Sarup & Sons
  • Toropov, Brandon; Buckles, Luke (2011), The Complete Idiot's Guide to World Religions, Penguin
  • Turner, Bryan S. (1996a), For Weber: Essays on the Sociology of Fate, ISBN 978-0-8039-7634-4
  • Turner, Jeffrey S. (1996b), Encyclopedia of relationships across the lifespan, Greenwood Press
  • Vasu, Srisa Chandra (1919), The Catechism of Hindu Dharma, New York: Kessinger Publishing, LLC
  • Vivekananda, Swami (1987), Complete Works of Swami Vivekananda, Calcutta: Advaita Ashrama, ISBN 978-81-85301-75-4
  • Vivekjivandas (2010), Hinduism: An Introduction – Part 1, Ahmedabad: Swaminarayan Aksharpith, ISBN 978-81-7526-433-5
  • Walker, Benjamin (1968), The Hindu world: an encyclopedic survey of Hinduism
  • Werner, Karel (2005), A Popular Dictionary of Hinduism, Routledge, ISBN 978-1-135-79753-9
  • White, David Gordon (2000), Introduction. In: David Gordon White (ed.), "Tantra in Practice", Princeton University Press
  • White, David Gordon (2003). Kiss of the Yogini. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-89483-5.
  • White, David Gordon (2006), Kiss of the Yogini: "Tantric Sex" in its South Asian Contexts, University of Chicago Press, ISBN 978-0-226-02783-8
  • Wink, Andre (1991), Al-Hind: the Making of the Indo-Islamic World, Volume 1, Brill Academic, ISBN 978-9004095090
  • Witzel, Michael (1995), "Early Sanskritization: Origin and Development of the Kuru state" (PDF), Electronic Journal of Vedic Studies, 1 (4): 1–26, archived from the original (PDF) on 11 June 2007
  • Zimmer, Heinrich (1951), Philosophies of India, Princeton University Press
  • Zimmer, Heinrich (1989), Philosophies of India (reprint ed.), Princeton University Press