Ираны түүх Он цагийн хэлхээс

хавсралтууд

тэмдэгтүүд

зүүлт тайлбар

лавлагаа


Ираны түүх
History of Iran ©JFoliveras

7000 BCE - 2024

Ираны түүх



Түүхэнд Перс гэгддэг Иран нь Анатолоос Инд мөрөн, Кавказаас Персийн булан хүртэл үргэлжилсэн Их Ираны түүхийн гол хэсэг юм.Энэ нь МЭӨ 4000 оноос хойш дэлхийн хамгийн эртний соёл иргэншлүүдийн нэг бөгөөд эртний Ойрхи Дорнод дахь Элам (МЭӨ 3200–539) зэрэг эртний соёл иргэншилтэй.Гегель Персүүдийг "анхны түүхэн хүмүүс" гэж хүлээн зөвшөөрсөн.Медеүүд МЭӨ 625 онд Ираныг эзэнт гүрэн болгон нэгтгэсэн.Их Кирусын байгуулсан Ахеменидийн эзэнт гүрэн (МЭӨ 550-330) нь гурван тивийг хамарсан тухайн үеийн хамгийн том эзэнт гүрэн байв.Түүний араас Селевкид , Парфиан , Сасани эзэнт гүрэн орж, мянга орчим жилийн турш Ираны дэлхийн нэр хүндийг хадгалсаар ирсэн.Ираны түүхэнд томоохон эзэнт гүрнүүд болон Македон , Араб, Түрэг, Монголчуудын түрэмгийллийн үеүүд багтсан ч үндэсний онцлогоо хадгалсаар ирсэн.Персийг лалын шашинтнууд (633-654) эзлэн авснаар Сасани гүрнийг дуусгавар болгож, Ираны түүхэнд чухал шилжилт хийж,Исламын шашин дэлгэрч байх үед шарын шашны уналтад хүргэв.Дундад зууны сүүлч, орчин үеийн эхэн үед нүүдэлчдийн түрэмгийллийн улмаас хүндрэл бэрхшээлтэй тулгарсан Иран улс 1501 онд Сафави гүрний дор нэгдэж, Шиа Исламыг төрийн шашин болгон тогтоосон нь Исламын түүхэнд чухал үйл явдал болсон юм.Иран нь Османы эзэнт гүрэнтэй байнга өрсөлддөг томоохон гүрний үүрэг гүйцэтгэдэг байв.19-р зуунд Орос-Персийн дайны дараа (1804-1813, 1826-1828) Иран улс Кавказ дахь олон газар нутгаа тэлж Оросын эзэнт гүрний мэдэлд алдсан.Иран нь 1979 оны Ираны хувьсгал хүртэл хаант засаглалтай хэвээр байсан бөгөөд энэ нь Исламын бүгд найрамдах улсыг байгуулахад хүргэсэн юм.
Палеолитын Перс
Дээд палеолит ба эпипалеолитын үеийг нотлох баримтыг голчлон Керманшах, Хорамабадын агуйнуудын Загросын бүс нутаг, тухайлбал Яфте агуй, Альборзын нуруу, Төв Иран дахь цөөн тооны дурсгалт газруудаас мэддэг. ©HistoryMaps
200000 BCE Jan 1 - 11000 BCE

Палеолитын Перс

Zagros Mountains, Iran
Хүн төрөлхтний өмнөд болон зүүн Ази дахь анхны нүүдэл нь эртний гоминины хувьд тохиромжтой газарзүйн байршил, нөөц баялаг бүхий Иранаар дамжин өнгөрөх замыг багтаасан байх магадлалтай.Кашафруд, Машкид, Ладиз, Сефидруд, Махабад гэх мэт хэд хэдэн голын дагуух хайрганы ордуудаас олдсон чулуун олдворууд нь эртний популяци байгааг харуулж байна.Иранд хүн төрөлхтний эзэмшиж байсан гол газрууд нь Хорасан дахь Кашафруд, Систан дахь Машкид, Ладиз, Курдистаны Шиватоо, Гилан дахь Ганж Пар, Дарбанд агуй, Занжан дахь Халесе, Керманшахын ойролцоох Тепе Гакиа, [1] , Илам дахь Пал Барик юм. нэг сая жилийн өмнөхөөс 200,000 жилийн өмнө.Неандертальчуудтай холбоотой Мусстерийн чулуун зэвсгийг Иран даяар, ялангуяа Загросын бүс нутаг, Ираны төв хэсэгт Кобех, Калдар, Бисетун, Кале Бози, Тамтама, Варваси зэрэг газраас олжээ.Сонирхолтой нээлт бол 1949 онд Биситун агуй дахь Неандерталь радиус юм.[2]Дээд палеолит ба эпипалеолитын нотлох баримтууд нь голчлон Керманшах, Хорамабад дахь Яфте агуй зэрэг газруудтай Загросын бүс нутгаас ирдэг.2018 онд Керманшах хотоос дунд палеолитын зэвсгийн хажууд Неандерталь хүүхдийн шүд олджээ.[3] Эпипалеолитын үе, в-ийг хамарсан.МЭӨ 18,000-аас 11,000 онд Загросын нурууны агуйд анчид цуглуулж, агнаж, цуглуулсан олон төрлийн ургамал, амьтад, тэр дундаа жижиг сээр нуруутан амьтад, пистачиос, зэрлэг жимс, эмгэн хумс, усны жижиг амьтад амьдардаг байв.
10000 BCE
Түүхийн өмнөх үеornament
Персийн хүрэл зэвсгийн үе
Дайны үед Эламчууд. ©Angus McBride
4395 BCE Jan 1 - 1200 BCE

Персийн хүрэл зэвсгийн үе

Khuzestan Province, Iran
Төмөр зэвсгийн эхэн үед Ираны ард түмэн бий болохоос өмнө Ираны өндөрлөг газар олон тооны эртний соёл иргэншлийг хүлээн авч байжээ.Эрт хүрэл зэвсгийн үед хотжилтын гэрч нь хот-улсууд болж, Ойрхи Дорнодод бичиг үсэг бий болсон.Дэлхийн хамгийн эртний суурин газруудын нэг болох Суса нь МЭӨ 4395 оны үед [4] МЭӨ 4500 онд Шумерын Урук хотын дараа удалгүй байгуулагдсан.Археологичид Суса Месопотамийн соёлын олон талыг агуулсан Урукын нөлөөнд автсан гэж үздэг.[5] Суса хожим нь МЭӨ 4000 онд байгуулагдсан Эламын нийслэл болжээ.[4]Ираны баруун болон баруун өмнөд хэсэгт төвлөрсөн Элам нь Иракийн өмнөд хэсэгт тархсан эртний чухал соёл иргэншил байв.Элам гэдэг нэр нь Шумер, Аккадын орчуулгаас гаралтай.Элам бол нийслэл Суса хотынхоо дараагаар сонгодог уран зохиолд Сусиана гэгддэг Эртний Ойрхи Дорнодын улс төрийн тэргүүлэх хүчин байв.Эламын соёл Персийн Ахеменид гүрэнд нөлөөлсөн бөгөөд тухайн үед хэлээр тусгаарлагдсан элам хэлийг албан ёсоор хэрэглэж байжээ.Эламчуудыг орчин үеийн Луруудын өвөг дээдэс гэж үздэг бөгөөд тэдний хэл нь Лури хэл нь Дундад Персээс ялгаатай.Нэмж дурдахад, Ираны тэгш өндөрлөгт эртний түүх дурсгалт газрууд байдаг бөгөөд энэ нь МЭӨ 4-р мянганы үед эртний соёл иргэншил, хот суурин газар байсныг илтгэнэ.[6] Одоогийн баруун хойд Ираны нутаг дэвсгэрийн зарим хэсэг нь нэгэн цагт Кура-Араксийн соёлын нэг хэсэг байсан (МЭӨ 3400 он - МЭӨ 2000 он орчим), Кавказ болон Анатолийг хамарсан.[7] Ираны зүүн өмнөд хэсэгт орших Жирофтийн соёл нь өндөрлөг дээрх хамгийн эртний соёлуудын нэг юм.Жирофт бол МЭӨ 4-р мянганы олон олдвор бүхий археологийн чухал дурсгалт газар бөгөөд амьтдын өвөрмөц сийлбэр, домогт дүрс, архитектурын хээг агуулсан.Хлорит, зэс, хүрэл, терракотта, номин чулуу зэрэг материалаар хийсэн эдгээр олдворууд нь соёлын баялаг өвийг илтгэнэ.Оросын түүхч Игорь М.Диаконов орчин үеийн иранчууд үндсэндээ Прото-Индо-Европын овог аймгаас илүүтэйгээр Энэтхэг-Европоос бусад бүлгүүд, ялангуяа Ираны тэгш өндөрлөгийн Иранаас өмнөх оршин суугчдаас гаралтай гэж онцолжээ.[8]
Персийн төмрийн эхэн үе
Понти-Каспийн тал нутгаас Ираны өндөрлөг рүү нэвтэрч буй тал нутгийн нүүдэлчдийн үзэл баримтлал. ©HistoryMaps
Энэтхэг-Иранчуудын нэг салбар болох прото-иранчууд МЭӨ 2-р мянганы дунд үед Төв Азид үүссэн.[9] Энэ эрин үе нь баруун талаараа Дунай тал, зүүн талаараа Ордосын өндөрлөг, өмнөд талаараа Ираны өндөрлөг хүртэл Евразийн тал хээр зэрэг өргөн уудам бүс нутгийг хамарсан Ираны ард түмний онцлогийг харуулсан.[10]Шинэ Ассирийн эзэнт гүрэн Ираны өндөрлөгөөс ирсэн овог аймгуудтай харьцсан тухай түүхийн баримтууд улам тодорхой болж байна.Иранчуудын энэхүү шилжилт хөдөлгөөн нь Эламчуудыг газар нутгаа алдаж, Элам, Хузестан болон ойролцоох газрууд руу ухрахад хүргэсэн.[11] Бахман Фирузманди өмнөд иранчууд эдгээр бүс нутгийн эламчуудын хүн амтай холилдсон байж магадгүй гэж үзжээ.[12] МЭӨ 1-р мянганы эхэн зуунд баруун Ираны өндөрлөгт эртний Персүүд бий болсон.МЭӨ 1-р мянганы дунд үе гэхэд Ираны өндөрлөгт Меде, Перс, Парф зэрэг үндэстэн ястан байсан ч тэд Медеүүд нэр хүндтэй болох хүртэл Ойрхи Дорнодын ихэнх хэсэг шиг Ассирийн хяналтад байсан.Энэ хугацаанд одоогийн Ираны Азербайжан улсын зарим хэсэг Урартугийн нэг хэсэг байв.Меде, Ахеменид , Парфиан , Сасани зэрэг түүхэн чухал эзэнт гүрнүүд үүссэн нь Төмөр зэвсгийн үед Ираны эзэнт гүрний эхлэлийг тавьсан юм.
680 BCE - 651
Эртний үеornament
Меде
Ираны Персеполис дахь Ападана ордонд суурилсан Перс цэрэг. ©HistoryMaps
678 BCE Jan 1 - 549 BCE

Меде

Ecbatana, Hamadan Province, Ir
Медачууд бол Меди хэлээр ярьдаг эртний Ираны ард түмэн байсан бөгөөд баруунаас хойд Ираныг хамарсан Медиа хэлээр нутагладаг байв.Тэд МЭӨ 11-р зууны үед баруун хойд Иран болон Месопотамийн зарим хэсэгт Экбатана (одоогийн Хамадан) орчимд суурьшжээ.Тэдний Иранд нэгдэх нь МЭӨ 8-р зуунд болсон гэж үздэг.МЭӨ 7-р зуун гэхэд Медечүүд Ираны баруун хэсэг болон магадгүй бусад газар нутгийг хяналтандаа байлгаж байсан ч тэдний нутаг дэвсгэрийн цар хүрээ тодорхойгүй байна.Медеүүд эртний Ойрхи Дорнодын түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч ямар ч бичиг баримт үлдээгээгүй.Тэдний түүхийг голчлон гадаад эх сурвалжууд, тухайлбал Ассир, Вавилон, Армян, Грекийн бүртгэлүүд, түүнчлэн Медиан гэж үздэг Ираны археологийн дурсгалт газруудаар дамжуулан мэддэг.Геродот Медечүүдийг МЭӨ 7-р зууны эхэн үед МЭӨ 550-иад он хүртэл оршин тогтнож байсан эзэнт гүрнийг байгуулсан хүчирхэг ард түмэн гэж дүрсэлсэн байдаг.МЭӨ 646 онд Ассирийн хаан Ашурбанипал Сусаг цөлмөж, энэ бүс нутагт Эламчуудын ноёрхлыг зогсоов.[13] Хойд Месопотамиас гаралтай Ассирийн хаад 150 гаруй жилийн турш Баруун Ираны Медиан овог аймгуудыг байлдан дагуулахыг эрэлхийлж байв.[14] Ассирийн дарамт шахалттай тулгарсан баруун Ираны өндөрлөг дэх жижиг вант улсууд илүү том, илүү төвлөрсөн мужуудад нэгдсэн.МЭӨ 7-р зууны сүүлийн хагаст Дейоксийн удирдлаган дор Медеүүд тусгаар тогтнолоо олж авав.МЭӨ 612 онд Дейоксийн ач хүү Киаксарес Вавилоны хаан Набополассартай холбоотон Ассирийг довтлов.Энэхүү холбоо нь Ассирийн нийслэл Ниневе хотыг бүслэн устгаснаар дээд цэгтээ хүрч, Нео-Асирийн эзэнт гүрэн мөхөхөд хүргэсэн.[15] Медеүүд мөн Урартуг эзлэн уусгасан.[16] Медечүүд Ираны анхны эзэнт гүрэн, үндэстнийг үүсгэн байгуулсан гэдгээрээ хүлээн зөвшөөрөгдсөн бөгөөд энэ нь Их Кирус Меде ба Персүүдийг нэгтгэж, МЭӨ 550-330 онд Ахеменидийн эзэнт гүрнийг байгуулах хүртэл тухайн үеийн хамгийн том гүрэн байсан юм.Хэвлэл мэдээлэл нь Ахеменидүүд , Селевкидүүд , Парфичууд , Сасаничууд зэрэг дараалсан эзэнт гүрний дор чухал муж болжээ.
Ахеменидийн эзэнт гүрэн
Ахеменид Перс ба Медиан ©Johnny Shumate
550 BCE Jan 1 - 330 BCE

Ахеменидийн эзэнт гүрэн

Babylon, Iraq
МЭӨ 550 онд Их Кирусын үүсгэн байгуулсан Ахеменидийн эзэнт гүрэн нь одоогийн Ираны нутаг дэвсгэрт суурьшсан бөгөөд 5.5 сая хавтгай дөрвөлжин километр талбайг хамарсан тухайн үеийн хамгийн том эзэнт гүрэн болжээ.Энэ нь баруун талаараа Балкан,Египетээс Баруун Ази, Төв Ази, Өмнөд Азийн Инд мөрний хөндий хүртэл үргэлжилсэн.[17]МЭӨ 7-р зууны үед баруун өмнөд Ираны Персисээс гаралтай Персүүд [18] Кирусын удирдлага дор Медиан, Лиди, Нео-Вавилоны эзэнт гүрнийг түлхэн унагав.Кир нь эзэнт гүрнийг урт удаан наслахад хувь нэмрээ оруулсан эелдэг засаглалаараа алдартай байсан бөгөөд "Хаадын хаан" (шаханшах) цолтой байв.Түүний хүү Камбизс II Египетийг байлдан дагуулсан боловч учир битүүлэг нөхцөл байдалд нас барснаар Бардияг түлхэн унагасны дараа I Дариус засгийн эрхэнд гарсан юм.Дариус I засаг захиргааны шинэчлэл хийж, зам, суваг гэх мэт өргөн хүрээтэй дэд бүтцийг барьж, зоосыг стандартчилав.Хуучин Перс хэлийг хааны бичээсүүдэд ашигладаг байсан.Кирус, Дариус нарын үед эзэнт гүрэн бусад соёлыг хүлцэнгүй, хүндэтгэдэг гэдгээрээ алдартай түүхэн дэх хамгийн том гүрэн болжээ.[19]МЭӨ 6-р зууны сүүлчээр Дариус эзэнт гүрнийг Европ руу өргөжүүлж, Фраки зэрэг бүс нутгийг эрхшээлдээ оруулж, МЭӨ 512/511 онд Македоныг вассал улс болгожээ.[20] Гэсэн хэдий ч эзэнт гүрэн Грект сорилттой тулгарсан.Грек-Персийн дайн МЭӨ 5-р зууны эхээр Афины дэмжлэгтэйгээр Милет хотод бослого гарсны дараа эхэлсэн.Афиныг эзлэн авах зэрэг эрт амжилтад хүрсэн ч эцэст нь Персүүд ялагдаж, Европоос гарчээ.[21]Эзэнт гүрний уналт нь дотоод зөрчилдөөн, гадаад дарамтаас эхэлсэн.Египет II Дариус нас барсны дараа МЭӨ 404 онд тусгаар тогтнолоо олж авсан боловч МЭӨ 343 онд Артаксеркс III дахин эзлэн авав.Ахеменидийн эзэнт гүрэн эцсийн дүндээ МЭӨ 330 онд Македонский Александрын мэдэлд шилжсэн нь эллинизмын үе эхэлж, Птолемейн хаант улс болон Селевкидийн эзэнт гүрэн залгамжлагч болж мандан бадарчээ.Орчин үеийн эрин үед Ахеменидийн эзэнт гүрэн төвлөрсөн, хүнд суртлын удирдлагын амжилттай загварыг бий болгосноо хүлээн зөвшөөрдөг.Энэхүү систем нь замын систем, зохион байгуулалттай шуудангийн үйлчилгээ гэх мэт нарийн төвөгтэй дэд бүтцийг барьж байгуулах олон үндэстний бодлогоор тодорхойлогддог.Мөн эзэнт гүрэн өргөн уудам нутаг дэвсгэртээ албан ёсны хэл ашиглахыг дэмжиж, томоохон, мэргэжлийн арми зэрэг өргөн хүрээний төрийн үйлчилгээг хөгжүүлсэн.Эдгээр дэвшил нь нөлөө бүхий байсан бөгөөд дараа нь янз бүрийн эзэнт гүрний ижил төстэй засаглалын хэв маягийг өдөөсөн юм.[22]
Селевкидийн эзэнт гүрэн
Селевкидийн эзэнт гүрэн. ©Angus McBride
312 BCE Jan 1 - 63 BCE

Селевкидийн эзэнт гүрэн

Antioch, Küçükdalyan, Antakya/
Эллинизмын үед Баруун Азийн Грекийн гүрэн болох Селевкидийн эзэнт гүрэн нь МЭӨ 312 онд Македонийн жанжин Селевк I Никатороор үүсгэн байгуулагдсан.Энэ эзэнт гүрэн нь Македонскийн хаан Александрын эзэнт гүрэн хуваагдсаны дараа үүссэн бөгөөд МЭӨ 63 онд Ромын Бүгд Найрамдах Улсад нэгдэх хүртлээ Селевкид гүрний мэдэлд байсан.I Селевк МЭӨ 321 онд Вавилон, Ассирийг хүлээн авч, өөрийн нутаг дэвсгэрийг орчин үеийн Ирак , Иран, Афганистан , Сири, Ливан болон нэгэн цагт Ахеменидийн эзэнт гүрний хяналтад байсан Туркменистаны зарим хэсгийг багтаан өргөжүүлсэн.Сэлевкидийн эзэнт гүрэн оргил үедээ Анатоли, Перс, Левант, Месопотами, орчин үеийн Кувейтийг хамарч байв.Селевкидийн эзэнт гүрэн нь Грекийн ёс заншил, хэлийг сурталчлахын зэрэгцээ орон нутгийн уламжлалыг ерөнхийд нь хүлээн зөвшөөрдөг эллинист соёлын чухал төв байв.Грекийн цагаачдын дэмжлэгтэй Грекийн хотын элит улс төрд ноёрхож байв.Эзэнт гүрэн баруун зүгтПтолемейын Египетийн сорилттой тулгарсан бөгөөд МЭӨ 305 онд Чандрагуптагийн дор зүүн талаарааМаурийн эзэнт гүрэнд ихээхэн газар нутгаа алдсан юм.МЭӨ 2-р зууны эхээр Их Антиох III Селевкидийн нөлөөг Грект нэвтрүүлэх гэсэн оролдлогыг Ромын Бүгд Найрамдах Улс эсэргүүцэж, Үхрийн нуруунаас баруун зүгт орших газар нутгийг алдаж, дайнд ихээхэн хохирол учруулсан.Энэ нь эзэнт гүрний уналтын эхлэлийг тавьсан юм.I Митридатын удирдлаган дор Парфиа МЭӨ 2-р зууны дунд үед зүүн нутгийнхаа ихэнх хэсгийг эзлэн авсан бол Грек-Бактрын хаант улс зүүн хойд зүгт цэцэглэн хөгжиж байв.Антиохын эллинчлэх (эсвэл иудейчлэх) түрэмгий үйл ажиллагаа нь Иудейд бүрэн хэмжээний зэвсэгт бослого буюу Маккабын бослогыг өдөөсөн юм.Парфчууд болон еврейчүүдийн аль алинтай нь харьцах, мужуудыг нэгэн зэрэг хяналтандаа байлгах гэсэн оролдлого нь суларсан эзэнт гүрний хүч чадлаас давж гарсан юм.Сири дэх жижиг муж болтлоо цөөлсөн Селевкидийг МЭӨ 83 онд Арменийн Их Тигран, эцэст нь МЭӨ 63 онд Ромын жанжин Помпей эзлэн авчээ.
Парфийн эзэнт гүрэн
Парфичууд МЭӨ 1-р зуун. ©Angus McBride
247 BCE Jan 1 - 224

Парфийн эзэнт гүрэн

Ctesiphon, Madain, Iraq
Ираны томоохон гүрэн болох Парфийн эзэнт гүрэн МЭӨ 247 оноос МЭ 224 он хүртэл оршин тогтнож байжээ.[23] Парни овгийн удирдагч [24] Арсакес I үүсгэн байгуулсан [25] энэ нь Ираны зүүн хойд хэсэгт орших Парфид эхэлсэн бөгөөд эхлээд Селевкидийн эзэнт гүрний эсрэг боссон сатрап байв.Медиа, Месопотамийг Селевкидээс булаан авсан Митридатын I (МЭӨ 171-132) үед эзэнт гүрэн ихээхэн өргөжсөн.Парфийн эзэнт гүрэн оргил үедээ Туркийн зүүн төв хэсгээс Афганистан , баруун Пакистан хүртэл үргэлжилсэн.Энэ нь Ромын эзэнт гүрэн болон Хятадын Хань гүрнийг холбосон Торгоны замын худалдааны чухал зангилаа байсан юм.Парфчууд өөрсдийн эзэнт гүрэндээ янз бүрийн соёлын элементүүдийг нэгтгэсэн бөгөөд үүнд Перс, Эллинист болон бүс нутгийн нөлөөгөөр урлаг, архитектур, шашин шүтлэг, хааны тэмдэг зэрэг нөлөөлсөн.Грекийн соёлын талыг анхлан авч, өөрсдийгөө "Хаадын хаан" хэмээн өргөмжилсөн Арсацидийн удирдагчид аажмаар Ираны уламжлалыг сэргээв.Ахеменидүүдийн төв захиргаанаас ялгаатай нь Арсацидууд орон нутгийн хаадыг вассал болгон хүлээн зөвшөөрч, цөөн тооны сатрапуудыг голчлон Иранаас гадна томилдог байв.Эзэнт гүрний нийслэл Нисагаас орчин үеийн Багдадын ойролцоох Ктесифон руу нүүжээ.Парфийн эртний дайсагнагчид Селевкид ба Скифчүүд багтжээ.Баруун зүгт өргөжиж, Арменийн хаант улс , дараа нь Ромын Бүгд Найрамдах Улстай мөргөлдөөн үүссэн.Парфи, Ром хоёр Арменид нөлөө үзүүлэхийн төлөө өрсөлдөж байв.Ромын эсрэг хийсэн томоохон тулалдаануудад МЭӨ 53 онд Каррегийн тулалдаан, МЭӨ 40-39 онд Левантын нутаг дэвсгэрийг эзэлсэн тулаан багтжээ.Гэсэн хэдий ч дотоодын иргэний дайн нь гадаадын түрэмгийллээс илүү их аюул учруулж байв.Персисийн захирагч Ардашир I бослого гаргаж, МЭ 224 онд Арсацидийн сүүлчийн захирагч IV Артабанусыг түлхэн унагаж, Сасани гүрнийг байгуулснаар эзэнт гүрэн нуран унасан.Парфийн түүхэн баримтууд Ахеменид ба Сасаничуудын эх сурвалжтай харьцуулахад хязгаарлагдмал байдаг.Грек, Ром, Хятадын түүхээр голчлон танигдсан Парфийн түүхийг мөн дөрвөлжин бичээс, бичээс, зоос, илгэн цаасны зарим баримт бичгүүдээс цуглуулсан байдаг.Парфийн урлаг нь тэдний нийгэм, соёлын талаархи үнэ цэнэтэй ойлголтыг өгдөг.[26]
Сасанийн эзэнт гүрэн
363 оны 6-р сард Ромын эзэн хаан Жулиан Сасанидын Персийг довтолсны дараа Жулиан Самаррагийн тулалдаанд нас баржээ. ©Angus McBride
224 Jan 1 - 651

Сасанийн эзэнт гүрэн

Istakhr, Iran
Ардашир I-ийн үүсгэн байгуулсан Сасанийн эзэнт гүрэн нь Ром, дараа нь Византийн эзэнт гүрнүүдтэй өрсөлдөж байсан 400 гаруй жилийн турш алдартай гүрэн байв.Оргил үедээ орчин үеийн Иран, Ирак , Азербайжан , Армен , Гүрж , Оросын зарим хэсэг, Ливан, Иордан, Палестин, Израиль , Афганистан , Турк , Сири, Пакистан , Төв Ази, Зүүн Араб,Египетийн зарим хэсгийг хамарсан.[27]Эзэнт гүрний түүхэнд Ром-Парфийн дайны үргэлжлэл болох Византийн эзэнт гүрэнтэй байнга дайтаж байсан түүхтэй.МЭӨ 1-р зуунаас эхэлж МЭ 7-р зуун хүртэл үргэлжилсэн эдгээр дайнууд нь хүн төрөлхтний түүхэн дэх хамгийн удаан үргэлжилсэн мөргөлдөөн гэж тооцогддог.Персүүдийн хувьд 260 онд болсон Эдессагийн тулалдаанд эзэн хаан Валерианыг олзолж авсан чухал ялалт байв.II Хосровын (590–628) үед эзэнт гүрэн өргөжиж, Египет, Иордан, Палестин, Ливаныг өөртөө нэгтгэж, Эраншахр ("Арьянчуудын ноёрхол") гэгддэг байв.[28] Сасаничууд Роман-Византийн армитай Анатоли, Кавказ, Месопотами, Армен, Левантын талаар мөргөлдсөн.I Жастинианы үед алба гувчуураар тайван амгалан тайван байдал тогтжээ.Гэсэн хэдий ч Византийн эзэн хаан Морисийг огцруулсны дараа мөргөлдөөн дахин сэргэж, хэд хэдэн тулалдаан болж, эцэст нь энх тайвны шийдэлд хүрсэн.Ром-Персийн дайн 602-628 оны Византийн-Сасаничуудын дайнаар өндөрлөж, Константинополь хотыг бүслэхэд хүрчээ.Сасанигийн эзэнт гүрэн 632 онд Аль-Кадисиагийн тулалдаанд Арабын байлдан дагуулалд өртөж, эзэнт гүрний төгсгөл болсон юм.Ираны түүхэнд маш их нөлөө үзүүлсэн Сасанчуудын үе дэлхийн соёл иргэншилд ихээхэн нөлөөлсөн.Энэ эрин үед Персийн соёлын оргил үе байсан бөгөөд Ромын соёл иргэншилд нөлөөлсөн бөгөөд соёлын хүрээ нь Баруун Европ, Африк,Хятад ,Энэтхэгт хүрчээ.Энэ нь дундад зууны Европ, Азийн урлагийг төлөвшүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.Сасани гүрний соёл нь Исламын ертөнцөд гүн гүнзгий нөлөөлж, Ираныг Исламын байлдан дагуулалыг Персийн сэргэн мандалт болгон өөрчилсөн юм.Хожим нь Исламын соёлын олон тал, тухайлбал архитектур, бичиг үсэг болон бусад хувь нэмэр нь Сасаничуудаас гаралтай.
Лалын шашинтнууд Персийг байлдан дагуулав
Лалын шашинтнууд Персийг байлдан дагуулав ©HistoryMaps
Персийг лалын шашинтнуудын байлдан дагуулалт , мөн Ираныг Арабын байлдан дагуулал гэж нэрлэдэг [29] нь МЭ 632-654 оны хооронд болсон нь Сасанигийн эзэнт гүрэн мөхөж, шарын шашны уналтад хүргэсэн.Энэ үе Персийн улс төр, нийгэм, эдийн засаг, цэргийн томоохон үймээн самуунтай давхцсан.Нэгэн цагт хүчирхэг байсан Сасанийн эзэнт гүрэн Византийн эзэнт гүрний эсрэг удаан үргэлжилсэн дайн, дотоод улс төрийн тогтворгүй байдлын улмаас суларч, ялангуяа II Шах Хосровыг 628 онд цаазалж, дөрвөн жилийн дотор арван өөр нэхэмжлэгч хаан ширээнд суусны дараагаар суларсан юм.Рашидуны Халифатын дор байсан Арабын лалын шашинтнууд анх 633 онд Сасаничуудын нутаг дэвсгэрт довтолж, Халид ибн аль-Валид гол муж болох Асористан (орчин үеийн Ирак ) руу дайрчээ.Анхны бүтэлгүйтэл, Сасаничуудын сөрөг довтолгоог үл харгалзан 636 онд Са'д ибн Аби Ваккасын удирдлаган дор Аль-Кадисиягийн тулалдаанд лалын шашинтнууд шийдвэрлэх ялалт байгуулж, Иранаас баруун зүгт Сасаничуудын хяналтыг алдав.Загросын уулс нь 642 он хүртэл Халиф Умар ибн аль-Хаттаб бүрэн хэмжээний довтолгоон явуулахыг тушааснаар 651 онд Сасани гүрнийг бүрэн эзлэн авах хүртэл 642 он хүртэл Рашидуны халифат болон Сасанийн эзэнт гүрний хоорондох хилийн үүрэг гүйцэтгэсэн [. 30]Хэдий хурдацтай байлдан дагуулсан ч Ираны Арабын түрэмгийлэгчдийг эсэргүүцсэн нь чухал байв.Табаристан, Трансоксиана зэрэг бүс нутгаас бусад олон хотын төвүүд 651 онд Арабын хяналтад орсон. Олон тооны хотууд бослого гаргаж, Арабын захирагчдыг алж эсвэл гарнизон руу довтолсон боловч Арабын хүчнүүд эцэст нь эдгээр бослогыг дарж, Исламын хяналтыг тогтоожээ.Ираныг исламжуулах нь олон зуун жилийн турш өдөөгдсөн аажмаар үйл явц байв.Зарим газар ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарсан ч Перс хэл, Ираны соёл хэвээр үлдэж, Дундад зууны сүүлчээр лалын шашин зонхилох шашин болжээ.[31]
651 - 1501
Дундад зууны үеornament
Умайяд Перс
Умайядууд лалын шашинтнуудын байлдан дагуулалтаа үргэлжлүүлж, Ифрикия, Трансоксиана, Синд, Магреб, Испани (Аль-Андалус) -ийг эзлэн авав. ©HistoryMaps
661 Jan 1 - 750

Умайяд Перс

Iran
651 онд Сасанигийн эзэнт гүрэн нуран унасны дараа эрх баригч гүрэн болж гарч ирсэн Умайяд халифат Персийн олон ёс заншлыг, ялангуяа засаг захиргаа, шүүхийн соёлд нэвтрүүлэв.Энэ үеийн мужуудын захирагчид нь ихэвчлэн персчлэгдсэн арамчууд эсвэл угсаатны персүүд байв.Перс хэл нь 7-р зууны эцэс хүртэл халифатын албан ёсны хэл хэвээр байсаар байтал Араб хэл аажмаар солигдсон нь 692 онд Дамаск хотод зоосны мөнгөн тэмдэгтээр Пехлави хэлийг орлуулсан араб бичгээр нотлогддог.[32]Умайядуудын дэглэм араб хэлийг өөрийн нутаг дэвсгэрт гол хэл болгон, ихэвчлэн хүчээр шахдаг байв.Аль-Хажаж ибн Юсуф перс хэлийг өргөнөөр ашиглахыг үл зөвшөөрч, нутгийн хэлийг араб хэлээр, заримдаа хүчээр солихыг тушаав.[33] Энэ бодлогод аль-Бируни Хоразмийг байлдан дагуулалтын талаар тодорхойлсон араб бус соёл, түүхийн баримтуудыг устгахыг багтаасан.Умайядууд мөн "дхимма" системийг байгуулж, лалын бус шашинтнуудад ("димми") илүү их татвар ногдуулсан нь Арабын лалын нийгэмлэгт санхүүгийн ашиг тустай байх, исламын шашинд орохыг хориглох зорилгоор хөрвөх нь татварын орлогыг бууруулж болзошгүй юм.Энэ үед араб бус лалын шашинтнууд персүүдийн нэгэн адил мавали ("үйлчлүүлэгч") гэж тооцогддог байсан бөгөөд хоёрдугаар зэрэглэлийн эмчилгээтэй тулгардаг байв.Араб бус лалын шашинтнууд болон шиа шашинтнуудад чиглэсэн Умайядуудын бодлого нь эдгээр бүлгүүдийн дунд үймээн самууныг үүсгэсэн.Энэ хугацаанд Иран бүхэлдээ Арабын мэдэлд байсангүй.Дайлам, Табаристан, Дамаванд уул зэрэг бүс нутаг тусгаар тогтносон хэвээр байв.Дабуидууд, ялангуяа Их Фаррухан (712–728 он) Арабын Табаристан дахь дэвшлийг амжилттай эсэргүүцэв.743 онд Халиф Хишам ибн Абд аль-Малик нас барснаар Умайяд Халифатын уналт эхэлж, иргэний дайнд хүргэв.Аббасидын халифатаас Хорасан руу илгээсэн Абу Муслим Аббасидын бослогод гол үүрэг гүйцэтгэсэн.Тэрээр Мервийг эзэлж, Хорасаныг үр дүнтэй удирдаж байв.Үүний зэрэгцээ Дабуидын захирагч Хуршид тусгаар тогтнолоо зарласан боловч удалгүй Аббасидын эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрөв.Умайядууд 750 онд Забын тулалдаанд Аббасидуудад ялагдаж, Дамаскийг дайрч, Умайяд Халифатын төгсгөлд хүргэв.
Аббасид Перс
Abbasid Persia ©HistoryMaps
750 Jan 1 - 1517

Аббасид Перс

Iran
Ираны генерал Абу Муслим Хорасанигийн удирдсан МЭ 750 оны [34] Аббасидын хувьсгал нь Исламын эзэнт гүрэнд томоохон өөрчлөлтийг авчирсан юм.Иран болон Арабчуудаас бүрдсэн Аббасидын арми Умайяд халифатын засаглалыг түлхэн унагаж, Арабын ноёрхол дуусч, Ойрхи Дорнодод илүү өргөн хүрээтэй, олон үндэстний улс байгуулагдаж эхэлснийг илтгэв.[35]Аббасидын анхны үйлдлүүдийн нэг нь нийслэлээ Дамаскаас Багдад руу шилжүүлэх явдал байв [36] 762 онд Персийн соёлын нөлөөнд автсан бүс нутагт Тигр мөрөн дээр байгуулагдсан.Энэ алхам нь Арабын нөлөөг бууруулахыг хүссэн Персийн Мавалигийн шаардлагын хариуд хэсэгчлэн хийсэн юм.Аббасидууд засаг захиргаадаа вазирын үүргийг нэвтрүүлсэн нь дэд халифтай төстэй албан тушаалтай байсан нь олон халифууд илүү ёслолын үүрэг гүйцэтгэхэд хүргэсэн.Энэхүү өөрчлөлт нь Персийн шинэ хүнд суртал бий болсонтой зэрэгцэн Умайядуудын эрин үеэс илт холдсоныг тэмдэглэв.9-р зуун гэхэд бүс нутгийн удирдагчид гарч ирснээр Аббасидын халифатын хяналт суларч, эрх мэдлийг нь эсэргүүцэж байв.[36] Халифууд түрэг хэлээр ярьдаг дайчин Мамлюкуудыг боолын цэрэг болгон ажиллуулж эхлэв.Цаг хугацаа өнгөрөхөд эдгээр мамлюкууд ихээхэн эрх мэдэлтэй болж, эцэст нь халифуудыг сүүдэрлэжээ.[34]Энэ үе нь Азербайджан дахь Бабак Хоррамдинаар удирдуулсан Хуррамчуудын хөдөлгөөн шиг бослого гарч, Персийн тусгаар тогтнолыг дэмжиж, Исламын өмнөх Ираны алдар нэрийг эргүүлэн авчирсан.Энэ хөдөлгөөн дарагдахаасаа өмнө хорь гаруй жил үргэлжилсэн.[37]Аббасидын үед Иранд янз бүрийн гүрнүүд босч, Хорасан дахь Тахиридууд, Систан дахь Саффаридууд, Ираны төвөөс Пакистан хүртэл захиргаагаа сунгасан Саманидууд бий болсон.[34]10-р зууны эхэн үед Персийн бүлэглэл болох Буйид гүрэн Багдад хотод ихээхэн эрх мэдэлтэй болж, Аббасидын засаг захиргааг үр дүнтэй удирдаж байв.Буйидуудыг хожим нь Селжук түрэгтүүд ялагдсан бөгөөд тэд Аббасид гүрнийг мөхөөсөн 1258 онд Монголчуудын довтолгоо хүртэл Аббасид нэрлэсэн үнэнч байсаар ирсэн.[36]Аббасидын эрин үед араб бус лалын шашинтнууд (мавали) хүчирхэгжиж, Араб төвтэй эзэнт гүрнээс лалын эзэнт гүрэн рүү шилжсэн.МЭ 930 онд эзэнт гүрний бүх хүнд сурталтнууд лалын шашинтай байх ёстой гэсэн бодлогыг нэвтрүүлсэн.
Ираны Интермезо
Ираны Интермезо нь эдийн засгийн өсөлт, шинжлэх ухаан, анагаах ухаан, гүн ухааны томоохон дэвшлүүдээр тэмдэглэгдсэн.Нишапур, Рэй, ялангуяа Багдад хотууд (хэдийгээр Иранд биш ч гэсэн Ираны соёлын нөлөөнд автсан) боловсрол, соёлын төвүүд болжээ. ©HistoryMaps
821 Jan 1 - 1055

Ираны Интермезо

Iran
Ираны Интермезо гэдэг нэр томьёо нь түүхийн хуудаснаа байнга үлддэг бөгөөд энэ нь МЭ 821-1055 оныг хамарсан эрин үеийг хэлдэг.Аббасидын халифатын засаглалын уналт болон Селжукийн түрэгүүдийн хүчирхэгжилтийн хооронд оршдог энэ эрин үе нь Ираны соёл дахин сэргэж, уугуул гүрнүүд мандаж, Исламын Алтан эринд томоохон хувь нэмэр оруулсан үе юм.Ираны Интермеццогийн үүрийн гэгээ (МЭ 821)Ираны Интермецзо нь Аббасидын Халифатын Ираны өндөрлөг газар дахь хяналт буурч эхэлснээр эхэлдэг.Энэхүү эрх мэдлийн вакуум орон нутгийн Ираны удирдагчдад ноёрхлоо тогтоох замыг зассан.Тахирид гүрэн (МЭ 821-873)Тахир ибн Хусайны үүсгэн байгуулсан Тахиридууд бол тухайн үед боссон анхны бие даасан хаант улс юм.Тэд Аббасидын халифатын шашны эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн ч Хурасанд бие даан захирч байв.Тахиридууд Арабын эрхшээлд орсны дараа Персийн соёл, хэл нь цэцэглэн хөгжиж эхэлсэн орчинг бүрдүүлсэн гэдгээрээ алдартай.Саффарид гүрэн (МЭ 867-1002)Цэргийн удирдагч болсон зэсийн дархан Якуб ибн аль-Лайт аль-Саффар Саффарид гүрнийг байгуулжээ.Түүний байлдан дагуулалтууд Ираны өндөрлөг газар даяар тархаж, Ираны нөлөө ихээхэн өргөжсөнийг тэмдэглэв.Саманид гүрэн (МЭ 819-999)Соёлын хувьд хамгийн нөлөө үзүүлсэн нь Персийн уран зохиол, урлагт гайхалтай сэргэн мандалтыг харсан Саманидууд байж магадгүй юм.Рудаки, Фирдоуси зэрэг нэр хүндтэй хүмүүс цэцэглэн хөгжиж, Персийн соёлын сэргэн мандалтын үлгэр жишээ болсон Фердоусигийн "Шахнамэ" нь бий.Буйдын мандал (МЭ 934-1055)Али ибн Буягийн үүсгэн байгуулсан Буйид гүрэн Ираны Интермеццогийн оргил үеийг тэмдэглэв.Тэд МЭ 945 он гэхэд Багдадыг үр дүнтэй удирдаж, Аббасидын халифуудыг нэр хүндтэй болгожээ.Буйдуудын үед Персийн соёл, шинжлэх ухаан, уран зохиол шинэ өндөрлөгт хүрсэн.Газнавид гүрэн (МЭ 977-1186)Сабуктигины үүсгэн байгуулсан Газнави улс нь цэргийн байлдан дагуулалт, соёлын ололт амжилтаараа алдартай.Газнавидуудын нэрт захирагч Газнигийн Махмуд хаант улсын нутаг дэвсгэрийг тэлж, урлаг, утга зохиолыг ивээн тэтгэж байв.Төгсгөл: Селжукийн ирэлт (МЭ 1055)Ираны Интермецзо нь Селжук Түрэгүүдийн ноёрхлоор өндөрлөв.Селжукийн анхны захирагч Тугрил Бег МЭ 1055 онд Буйдуудыг түлхэн унагаснаар Ойрхи Дорнодын түүхэнд шинэ эрин үеийг эхлүүлэв.Ираны Интермеццо бол Ойрхи Дорнодын түүхэн дэх гол үе байсан.Энэ нь Персийн соёлын сэргэлт, улс төрийн томоохон өөрчлөлт, урлаг, шинжлэх ухаан, уран зохиолын гайхалтай амжилтуудын гэрч болсон.Энэ эрин үе нь орчин үеийн Ираны онцлог шинж чанарыг бүрдүүлсэн төдийгүй Исламын Алтан эрин үеийг бий болгоход ихээхэн хувь нэмэр оруулсан юм.
Перс дэх Газнавид ба Селжукууд
Селжук туркууд. ©HistoryMaps
МЭ 977 онд Саманидуудын дор байсан Түрэгийн захирагч Сабуктигин 1186 он хүртэл оршин тогтнож байсан Газнад (одоогийн Афганистан ) Газнавидуудын хаант улсыг байгуулжээ [. 34] Амударьяас өмнө зүгт Саманичуудын газар нутгийг өөртөө нэгтгэснээр Газнавидууд эзэнт гүрнээ өргөжүүлжээ. 10-р зууны сүүлчээр зүүн Иран, Афганистан, Пакистан , баруун хойд Энэтхэгийн зарим хэсгийг эзэлсэн. Газнавичууд 1000 оноос эхлэн захирагч Махмудын довтолгооноор эхлүүлсэн ХиндүЭнэтхэгт лалын шашныг нэвтрүүлсэн гэж үздэг. Гэсэн хэдий ч тэдний бүс нутаг дахь хүч суларсан. , ялангуяа 1030 онд Махмудыг нас барсны дараа, 1040 он гэхэд Селжукууд Иран дахь Газнавичуудын газар нутгийг эзлэн авчээ.[36]Түрэг гаралтай, Перс соёлтой Селжукууд 11-р зуунд Ираныг эзлэн авчээ.[34] Тэд Анатолоос баруун Афганистан болон орчин үеийнХятадын хил хүртэл үргэлжилсэн суннит шашинт лалын шашинт Их Селжукийн эзэнт гүрнийг байгуулжээ.Соёлын ивээн тэтгэгчид гэгддэг тэд Персийн урлаг, утга зохиол, хэлэнд ихээхэн нөлөө үзүүлсэн бөгөөд Баруун Түрэгүүдийн соёлын өвөг дээдэс гэж үздэг.Селжукийн хаант улсыг үндэслэгч Тугрил Бег эхэндээ Хорасан дахь Газнавичуудыг онилсон бөгөөд эзлэгдсэн хотуудыг сүйрүүлэхгүйгээр эзэнт гүрнээ өргөжүүлжээ.1055 онд Багдадын халиф түүнийг Дорнодын хаан хэмээн хүлээн зөвшөөрөв.Түүний залгамжлагч Малик Шах (1072–1092) болон түүний Ираны сайд Низам аль Мулк нарын үед эзэнт гүрэн соёл, шинжлэх ухааны сэргэн мандалтыг туулсан.Энэ үед Омар Хайямын ажиллаж байсан ажиглалтын газар байгуулагдаж, шашны сургуулиуд байгуулагдсан.[34]1092 онд Малик Шах I нас барсны дараа түүний ах, хөвгүүдийн хоорондын дотоод маргааны улмаас Селжукийн эзэнт гүрэн хуваагджээ.Энэхүү хуваагдал нь Анатоли дахь Румын Султант улс, Сири, Ирак , Персийн янз бүрийн ноёрхлыг багтаасан өөр өөр улсууд үүсэхэд хүргэсэн.Иран дахь Селжукийн хүч суларсан нь Аббасидын халифат болон Зүүн Түрэг гаралтай суннит Лалын Персийн хаант улс болох Хорезмшах зэрэг бусад гүрнүүд гарч ирэх замыг зассан.1194 онд Хорезмшах Ала ад-Дин Текиш Селжукийн сүүлчийн султаныг ялснаар Румын Султант улсаас бусад Иран дахь Селжукийн эзэнт гүрэн задран унасан юм.
Монголын довтолгоо ба Персийн засаглал
Монголчууд Иран руу довтолсон. ©HistoryMaps
Иранд байгуулагдсан Хоразмын хаант улс Чингис хааны үеийн Монголчуудын довтолгоон хүртэл үргэлжилсэн.1218 он гэхэд хурдацтай тэлж буй Монголын эзэнт гүрэн Хоразмын нутагтай хиллэдэг байв.Хоразмын захирагч Ала ад-Дин Мухаммед хаант улсаа Ираны ихэнх нутгаар тэлж, өөрийгөө шах хэмээн зарлаж, Аббасидын халиф Аль-Насираас хүлээн зөвшөөрөгдөхийг хүссэн боловч үүнийг үгүйсгэв.1219 онд түүний Хорезм дахь дипломат төлөөлөгчийн газруудыг хоморголон устгасны дараа монголчууд Иран руу довтлох ажиллагаа эхэлсэн.Халдлага нь харгис хэрцгий, өргөн цар хүрээтэй байсан;Бухара, Самарканд, Герат, Тус, Нишапур зэрэг томоохон хотуудыг устгаж, хүн амыг нь устгасан.Ала ад-Дин Мухаммед зугтаж, эцэст нь Каспийн тэнгис дэх арал дээр нас баржээ.Энэ довтолгооны үеэр монголчууд цэргийн дэвшилтэт арга техник, тэр дундаа хятадын катапультын анги, магадгүй дарьны бөмбөгийг ашигласан.Дарь зэвсгийн технологид мэргэшсэн хятад цэргүүд Монголын армийн бүрэлдэхүүнд багтаж байв.Монголчуудын байлдан дагуулал нь Хятадын дарь зэвсгийг тэр дундаа хуочонг (миномёт) Төв Азид нэвтрүүлсэн гэж үздэг.Дараачийн орон нутгийн уран зохиолдХятадад ашигладагтай төстэй дарь зэвсгийг дүрсэлсэн байдаг.1227 онд Чингис хаан нас барснаар өндөрлөсөн Монголчуудын довтолгоо Ираныг сүйрүүлсэн юм.Энэ нь баруун Азербайжан дахь хотуудыг дээрэмдэх зэрэг томоохон сүйрэлд хүргэв.Монголчууд хожим Исламын шашинд орж, Ираны соёлд ууссан ч нөхөж баршгүй их хохирол учруулсан.Тэд олон зуун жилийн Исламын шинжлэх ухаан, соёл, дэд бүтцийг устгаж, хотуудыг сүйтгэж, номын сангуудыг шатааж, зарим газарт лалын сүмүүдийг Буддын сүмээр сольсон.[38]Халдлага Ираны иргэний амьдрал болон тус улсын дэд бүтцэд ч сүйрлийн нөлөө үзүүлсэн.Канат усалгааны систем, ялангуяа Ираны зүүн хойд хэсэгт сүйрсэн нь суурьшлын хэв маягийг эвдэж, нэгэн цагт цэцэглэн хөгжиж байсан хөдөө аж ахуйн олон хотыг орхиход хүргэсэн.[39]Чингис хааныг нас барсны дараа Ираныг янз бүрийн монгол командлагч нар захирч байв.Чингисийн ач хүү Хүлэг хаан Монголын хүчийг баруун зүгт улам өргөжүүлэх үүрэгтэй байв.Гэвч түүний үед Монголын эзэнт гүрэн өөр өөр бүлэглэлд хуваагдсан байв.Хүлэгү Монголын эзэнт гүрнээс салан тусгаарласан Иран улсад Ил хаант улсыг байгуулж, наян жил захирч, улам бүр персжих болсон.1258 онд Хүлэгү Багдадыг эзлэн авч Аббасидын сүүлчийн халифыг цаазлав.Түүний тэлэлтийг 1260 онд Палестин дахь Айн Жалутын тулалдаанд Мамелюкууд зогсоосон.Түүнчлэн Хүлэгү лалын шашинтнуудын эсрэг хийсэн аян дайн нь Алтан Ордны Лалын хаан Бэрктэй зөрчилдөж, монголчуудын эв нэгдэл задран унасныг онцолсон юм.Хүлэгүгийн ач Газаны (1295–1304) үед Исламын шашин Ил хаант улсын төрийн шашин болон тогтжээ.Газан өөрийн Ираны сайд Рашид ад-Динтэй хамт Иранд эдийн засгийн сэргэлтийг эхлүүлсэн.Тэд гар урчуудын татварыг бууруулж, газар тариаланг дэмжиж, усалгааны ажлыг сэргээж, худалдааны замын аюулгүй байдлыг сайжруулж, худалдааны өсөлтөд хүргэв.Эдгээр хөгжил нь Ази даяар соёлын солилцоог хөнгөвчилж, Ираны соёлыг баяжуулсан.Онцлох үр дүн нь Месопотами , Хятадын уран сайхны элементүүдийг хослуулсан Ираны уран зургийн шинэ хэв маяг бий болсон явдал байв.Гэвч 1335 онд Газаны зээ хүү Абу Саид нас барсны дараа Ил хаант улс иргэний дайнд орж, Жалайырид, Музаффарид, Сарбадар, Картид зэрэг хэд хэдэн жижиг гүрнүүд болон хуваагджээ.14-р зуунд мөн Ираны хүн амын 30 орчим хувийг хөнөөсөн Хар үхлийн аймшигт нөлөөг гэрчилсэн.[40]
Тимуридын эзэнт гүрэн
Тамерлан ©HistoryMaps
Төмөрийн удмын Түрко-Монголын удирдагч Төмөр гарч ирэх хүртэл Иран улс хуваагдлын үеийг туулсан.Персийн ертөнцийн нэг хэсэг болох Төмөрийн эзэнт гүрэн нь 1381 онд эхэлсэн довтолгооныхоо дараа Төмөр Ираны ихэнх хэсгийг эзлэн авсны дараа байгуулагдсан. Төмөрийн цэргийн кампанит ажил нь онцгой харгис хэрцгий, тэр дундаа өргөн хүрээг хамарсан аллага, хотуудыг сүйтгэж байсан.[41]Түүний дэглэмийн харгис хэрцгий, харгис хэрцгий зан чанарыг үл харгалзан Төмөр иранчуудыг захиргааны үүрэгт ажилд оруулж, архитектур, яруу найргийг сурталчилж байв.Төмөрийн хаант улс 1452 он хүртэл Ираны ихэнх нутгийг хяналтандаа байлгаж, газар нутгийнхаа дийлэнх хэсгийг хар хонины туркменуудад алдсан.Хар хонин туркменуудыг 1468 онд Узун Хасан тэргүүтэй цагаан хонины туркменууд хожим нь ялж, дараа нь Сефевидүүд гарч ирэх хүртэл Ираныг захирч байжээ.[41]Тимуридын эрин үе Персийн уран зохиол, ялангуяа суфи яруу найрагч Хафезын хувьд чухал үе байсан.Энэ хугацаанд түүний алдар нэр, диваныг өргөнөөр хуулбарлах нь баттай нотлогдсон.Суфистууд өөрсдийн сургаалийг доромжлол гэж үздэг Ортодокс лалын шашинтнуудын хавчлагад өртөж байсан ч суфизм цэцэглэн хөгжиж, маргаан үүсгэж болзошгүй философийн санаануудыг далдлах зүйрлэлээр дүүрэн бэлгэдлийн баялаг хэлийг хөгжүүлж байв.Хафез суфигийн итгэл үнэмшлээ нуун дарагдуулахын зэрэгцээ энэхүү бэлгэдлийн хэлийг яруу найрагтаа чадварлаг ашигласан бөгөөд энэ хэлбэрийг төгс төгөлдөр болгосноо хүлээн зөвшөөрөв.[42] Түүний бүтээл бусад яруу найрагчид, тэр дундаа Персийн ертөнц даяар алдаршсан Жами зэрэгт нөлөөлсөн.[43]
1501 - 1796
Эрт орчин үеийнornament
Сафавид Перс
Сафавид Перс ©HistoryMaps
1507 Jan 1 - 1734

Сафавид Перс

Qazvin, Qazvin Province, Iran
1501-1722 онд захирч байсан Сафавид гүрнийг 1729-1736 онд богино хугацаанд сэргээн засварлаж байсан нь Персийн орчин үеийн түүхийн эхлэл гэж үздэг.Тэд Исламын шашны түүхэнд чухал үйл явдал болсон Шиа Исламын арванхоёрын сургуулийг төрийн шашин болгон байгуулсан.Сафавичууд ид оргил үедээ орчин үеийн Иран, Азербайжан , Армени , Гүрж , Кавказын зарим хэсэг, Ирак , Кувейт, Афганистан , Турк , Сири, Пакистан , Туркменстан, Узбекистан зэрэг улсуудыг хянаж байсан нь тэднийг Исламын томоохон "дарь"-ын нэг болгосон. Османы болон Могалын эзэнт гүрний хажууд эзэнт гүрнүүд".[44]1501 онд Табризыг эзлэн авсны дараа Шах Исмаил болсон I Исмаил [45] үүсгэн байгуулсан Сафавид гүрэн Кара Коюнлу болон Ак Коюнлу нар задран бутарсны дараа Перс улсад өрнөсөн эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд ялалт байгуулав.Исмаил бүх Перс дэх өөрийн эрх мэдлээ хурдан бэхжүүлэв.Сафавигийн эрин үед засаг захиргаа, соёл урлаг, цэргийн томоохон хөгжил дэвшил гарсан.Гүрний удирдагчид, ялангуяа I Шах Аббас Роберт Ширли зэрэг Европын мэргэжилтнүүдийн тусламжтайгаар цэргийн томоохон шинэчлэл хийж, Европын гүрнүүдтэй худалдааны харилцаа холбоогоо бэхжүүлж, Персийн архитектур, соёлыг сэргээсэн.I Шах Аббас черкес, гүрж, армянуудыг Иранд олноор нь цөлж, суурьшуулах бодлого баримталж, зарим талаараа Кизилбаш овгийн элитүүдийн хүчийг бууруулах зорилготой байв.[46]Гэвч 1-р Аббасаас хойшхи олон Сафавигийн захирагчид үр дүн муутай байсан тул цаг завгүй хөөцөлдөж, төрийн хэргийг үл тоомсорлож, угсаатны уналтад хүргэв.Энэ бууралт нь гаднын дарамт, тэр дундаа хөрш зэргэлдээ гүрний дайралтаас үүдэлтэй.1722 онд Гилзай пуштунуудын ахлагч Мир Вайс Хан Кандагарт бослого гаргаж, Оросын Их Петр эмх замбараагүй байдлыг ашиглан Персийн газар нутгийг булаан авчээ.Мир Вайсийн хүү Махмудаар удирдуулсан Афганистаны арми Исфаханыг эзлэн авч шинэ засаглалыг тунхаглав.Энэхүү үймээн самууны дунд Сафавидуудын хаант улс үр дүнтэй төгсөж, 1724 онд Константинополийн гэрээний дагуу Ираны газар нутгийг Осман ба Оросын хооронд хуваажээ.[47] Ираны орчин үеийн шиа зан чанар, Ираны одоогийн хилийн чухал хэсэг нь энэ үеэс эхтэй.Сафавидын эзэнт гүрэн байгуулагдахаас өмнө суннит шашин зонхилох шашин байсан бөгөөд тухайн үеийн хүн амын 90 орчим хувийг эзэлж байв.[53] 10-11-р зууны үед Фатимидууд Исмаилит Дай нарыг (номлогчид) Иран болон бусад мусульман улс руу илгээсэн.Исмаилитууд хоёр бүлэгт хуваагдахад низаричууд Иранд баазаа байгуулжээ.1256 онд Монголчууд довтолж, Аббасидууд унасны дараа суннит шашны шатлал гацсан.Тэд халифатын засаглалыг алдсан төдийгүй албан ёсны мазхаб гэсэн статусаа алдсан.Тэдний алдагдал нь тухайн үед Иранд төв нь байгаагүй Шиа шашинтнуудын ялалт байв.Гол өөрчлөлт нь 16-р зууны эхээр Исмаил I Сафавид гүрнийг байгуулж, Шиа Исламыг Сафавидын эзэнт гүрний албан ёсны шашин хэмээн хүлээн зөвшөөрөх шашны бодлогыг санаачилсан бөгөөд орчин үеийн Иран улс албан ёсоор Шиа хэвээр байгаа явдал юм. Энэ байдал нь Исмаилгийн үйл ажиллагааны шууд үр дүн юм.Мортаза Мотаххаригийн хэлснээр Ираны эрдэмтэн судлаачдын дийлэнх нь Сафавидын үе хүртэл суннит шашинтай байсан.
Надер Шахын дор Перс
Надер Шахын орчин үеийн хөрөг. ©Anonymous
Ираны нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг Хорасан нутгийн уугуул Ираны түрэг дайчин Надер Шах сэргээв.Тэрээр афганчуудыг ялан дийлж, Османчуудыг түлхэн унагаж, Сефавидуудыг сэргээн, Рештийн гэрээ, Ганжийн гэрээгээр Оросын цэргийг Ираны Кавказын нутаг дэвсгэрээс гаргах тухай хэлэлцээ хийснээр нэр хүндтэй болсон.1736 он гэхэд Надер Шах Сафавидуудыг буулгаж, өөрийгөө шах гэж зарлах хангалттай хүчтэй болжээ.Түүний эзэнт гүрэн Ази дахь сүүлчийн агуу байлдан дагуулалтын нэг байсан бөгөөд богино хугацаанд дэлхийн хамгийн хүчирхэг гүрний тоонд багтжээ.Османы эзэнт гүрний эсрэг хийсэн дайнаа санхүүжүүлэхийн тулд Надер Шах зүүн зүгт чинээлэг боловч эмзэг Могалын эзэнт гүрнийг онилжээ.1739 онд Надер Шах өөрийн үнэнч Кавказын харьяат хүмүүс, тэр дундаа Эрекле II-ийн хамт Энэтхэгт Могал руу довтлов.Тэрээр гурван цаг хүрэхгүй хугацаанд Моголын армийг ялснаар гайхалтай ялалт байгуулсан.Энэ ялалтын дараа тэрээр Делиг цөлмөж, дээрэмдэж, Перс рүү буцааж авчирсан асар их баялгийг олж авав.[48] ​​Мөн тэрээр Узбекийн хант улсуудыг эрхшээлдээ оруулж, Кавказ, Бахрейн, Анатоли, Месопотамийн зарим хэсэг зэрэг өргөн уудам бүс нутгуудад Персийн ноёрхлыг сэргээв.Гэсэн хэдий ч партизаны дайн, цэргийн ихээхэн хохирол амссан Дагестанд ялагдал хүлээсэн нь түүний карьерт эргэлтийн цэг болсон юм.Надерын хожмын он жилүүд улам бүр өсөн нэмэгдэж буй гаж донтон, харгислал, эцэст нь бослогыг өдөөн хатгаснаар 1747 онд түүнийг алахад хүргэсэн [49] .Надерыг нас барсны дараа янз бүрийн цэргийн командлагчид хяналтаа тогтоохын төлөө өрсөлдөж байсны улмаас Иран улс эмх замбараагүй байдалд оров.Надерын угсааны Афшаридууд удалгүй Хорасанд хоригдов.Кавказын нутаг дэвсгэрүүд янз бүрийн ханлигуудад хуваагдаж, Османчууд, Оманчууд, Узбекууд алдсан газар нутгаа эргүүлэн авчээ.Ахмад Шах Дуррани, Надерын офицер асан орчин үеийн Афганистаныг үүсгэн байгуулсан.Надерын томилсон Гүржийн захирагчид II Эрекле, Теймураз II нар тогтворгүй байдлыг ашиглан, де-факто тусгаар тогтнолоо зарлаж, зүүн Гүржийг нэгтгэв.[50] Энэ үед мөн Иран болон Кавказын зарим хэсэгт харьцангуй тогтвортой байдлын хаант улсыг байгуулсан Карим хааны удирдлаган дор Занд гүрэн [51] үүсэв.Гэсэн хэдий ч 1779 онд Карим Ханыг нас барсны дараа Иран дахин иргэний дайнд орж, Кажар гүрнийг бий болгосон.Энэ хугацаанд Иран 1783 онд Бани Утбагийн довтолгооны дараа Басра хотыг Османчуудад, Бахрейныг Аль Халифагийн гэр бүлд бүрмөсөн алджээ [. 52]
1796 - 1979
Хожуу орчин үеийнornament
Кажар Перс
Елизабетполийн тулалдаан (Ганжа), 1828 он. ©Franz Roubaud
1796 Jan 1 00:01 - 1925

Кажар Перс

Tehran, Tehran Province, Iran
Зандын сүүлчийн хаан нас барсны дараах иргэний дайнаас ялж гарч ирснийхээ дараа Ага Мохаммад хаан Ираныг нэгтгэж, төвлөрүүлэхэд анхаарлаа хандуулав.[54] Надер Шах ба Зандын эрин үед Ираны Кавказын нутаг дэвсгэрүүд янз бүрийн ханлигуудыг байгуулжээ.Ага Мохаммад Хан эдгээр бүс нутгийг эх газрын аль ч нутаг дэвсгэрийн нэгэн адил салшгүй хэсэг гэж үзэн Ираны бүрэлдэхүүнд дахин нэгтгэхийг зорьжээ.Түүний гол зорилтуудын нэг нь Ираны бүрэн эрхт байдалд нэн чухал гэж үзсэн Гүрж байв.Тэрээр Гүржийн хаан II Эреклегээс 1783 онд Оростой байгуулсан гэрээнээс татгалзаж, Персийн эрхшээлд дахин орохыг шаардсан ч II Эрекле татгалзсан юм.Үүний хариуд Ага Мохаммад Хан цэргийн кампанит ажил эхлүүлж, орчин үеийн Армен , Азербайжан , Дагестан, Игдир зэрэг Кавказын янз бүрийн нутаг дэвсгэрт Ираны хяналтыг амжилттай сэргээв.Тэрээр Крцанисигийн тулалдаанд ялалт байгуулж, Тбилисийг эзлэн авч, Гүржийг үр дүнтэй дахин захирахад хүргэв.[55]1796 онд Гүрж дэх амжилттай кампанит ажлаасаа буцаж ирээд олон мянган Гүржийн олзлогдогчдыг Иран руу зөөсний дараа Ага Мохаммад хаан албан ёсоор Шахын титэм өргөмжилжээ.Түүний хаанчлал 1797 онд Гүржийн эсрэг ээлжит экспедиц хийхээр төлөвлөж байхдаа аллагын улмаас богиноссон юм.Түүнийг нас барсны дараа Орос улс бүс нутгийн тогтворгүй байдлыг ашигласан.1799 онд Оросын арми Тбилисид нэвтэрч, 1801 он гэхэд Гүржийг өөртөө нэгтгэв.Энэхүү өргөтгөл нь Орос-Персийн дайн (1804-1813, 1826-1828) эхэлсэн бөгөөд Гулистан, Туркменчайгийн гэрээнд заасны дагуу зүүн Гүрж, Дагестан, Армени, Азербайжаныг Орост шилжүүлэн өгөхөд хүргэв.Ийнхүү Арас голын хойд хэсэг, тэр дундаа орчин үеийн Азербайжан, зүүн Гүрж, Дагестан, Армен зэрэг газар нутгууд нь 19-р зуунд Орост эзлэгдэх хүртлээ Ираны нэг хэсэг хэвээр байв.[56]Орос-Персийн дайн, Кавказ дахь өргөн уудам газар нутгийг албан ёсоор алдсаны дараа хүн ам зүйн томоохон өөрчлөлтүүд гарсан.1804-1814, 1826-1828 оны дайнууд нь Кавказын Мухажирууд гэгддэг томоохон нүүдэллэлтийг эх газрын Иран руу чиглүүлэв.Энэ хөдөлгөөнд Айрум, Карапапак, Черкес, Шиа Лезгин болон бусад Транскавказын лалын шашинтнууд зэрэг янз бүрийн угсаатны бүлгүүд багтжээ.[57] 1804 онд Ганжагийн тулалдааны дараа олон Айрум, Карапапак нар Ираны Табриз хотод суурьшжээ.1804-1813 оны дайны туршид, дараа нь 1826-1828 оны мөргөлдөөний үеэр Оросын шинээр эзлэгдсэн газар нутгаас эдгээр бүлгүүдийн ихэнх нь одоогийн Ираны Баруун Азербайжан мужийн Солдуз руу нүүжээ.[58] Кавказ дахь Оросын цэргийн үйл ажиллагаа, засаглалын асуудал нь олон тооны лалын шашинтнууд болон зарим Гүржийн Христэд итгэгчдийг Иран руу цөллөгт түлхэв.[59]1864 оноос 20-р зууны эхэн үе хүртэл Оросууд Кавказын дайнд ялалт байгуулсны дараа дахин хөөгдөж, сайн дурын шилжин суурьшсан.Энэ нь Кавказын лалын шашинтнууд, тэр дундаа Азербайджан, бусад Өвөркавказын лалын шашинтнууд, Черкесүүд, шиа лезгинүүд, лакууд гэх мэт Хойд Кавказын бүлгүүдийг Иран, Турк руу чиглэсэн нэмэлт хөдөлгөөнд хүргэв.[57] Эдгээр цагаачдын ихэнх нь 19-р зууны сүүлээр байгуулагдсан Персийн казак бригадын нэлээд хэсгийг бүрдүүлж, Ираны түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.[60]1828 онд байгуулсан Туркменчайн гэрээгээр Иранаас шинээр Оросын мэдэлд байсан нутаг дэвсгэрт армянчуудыг нүүлгэн шилжүүлэхэд тус дөхөм болсон.[61] Түүхээс харахад Арменчууд Зүүн Арменид олонхи байсан боловч Төмөрийн кампанит ажил болон Исламын ноёрхлын дараа цөөнх болсон.[62] Оросууд Иран руу довтолсон нь угсаатны бүрэлдэхүүнийг улам бүр өөрчилснөөр 1832 он гэхэд Зүүн Арменид армянчууд олонх болсон. Энэхүү хүн ам зүйн өөрчлөлт нь Крымын дайн болон 1877-1878 оны Орос-Туркийн дайны дараа улам бүр бэхжсэн.[63]Энэ хугацаанд Иран Фатх Али Шахын удирдлаган дор өрнөдийн дипломат харилцаа нэмэгдсэн.Түүний ач хүү Мохаммад Шах Кажар Оросын нөлөөнд автан Гератыг эзлэх гэж оролдсон ч бүтэлгүйтэв.Мохаммад шахыг залгамжлагч Насер ад-Дин Шах Кажар илүү амжилттай захирагч байсан бөгөөд Ираны анхны орчин үеийн эмнэлгийг байгуулжээ.[64]1870-1871 оны Их Персийн өлсгөлөн нь хоёр сая орчим хүний ​​үхэлд хүргэсэн гамшигт үзэгдэл байв.[65] Энэ үе нь 19-р зууны сүүлч, 20-р зууны эхэн үед Шахын эсрэг Персийн Үндсэн хуулийн хувьсгалд хүргэсэн Персийн түүхэнд чухал шилжилтийг хийсэн.Сорилтуудыг үл харгалзан Шах 1906 онд хязгаарлагдмал үндсэн хуулиа хүлээн зөвшөөрч, Персийг үндсэн хуульт хаант засаглал болгон өөрчилж, 1906 оны 10-р сарын 7-нд анхдугаар чуулганыг (парламент) хуралдуулахад хүргэв.1908 онд Хузестанаас британичууд газрын тос олсон нь Перс, ялангуяа Британийн эзэнт гүрэн (Уильям Нокс Д'Арси ба Англи-Ираны газрын тосны компани, одоогийн ВР)-тай холбоотой гадаадын сонирхлыг эрчимжүүлсэн.Энэ үе нь Их Британи, Орос хоёрын Персийн төлөөх геополитикийн өрсөлдөөнөөр тэмдэглэгдсэн бөгөөд үүнийг "Их тоглоом" гэж нэрлэдэг.1907 оны Англи-Оросын конвенцид Персийг нөлөөллийн бүс болгон хувааж, үндэсний тусгаар тогтнолыг алдагдуулжээ.Дэлхийн 1-р дайны үеэр Персийг Британи, Осман, Оросын цэргүүд эзэлсэн боловч төвийг сахисан хэвээр байв.Дэлхийн 1-р дайны дараа болон Оросын хувьсгалын дараа Британи Персийг хамгаалахыг оролдсон боловч эцэст нь бүтэлгүйтэв.Гиланы үндсэн хуульчлах хөдөлгөөн, Кажарын засгийн газар суларсан зэрэг нь Перс дэх тогтворгүй байдал нь Реза хаан, хожим Реза Шах Пехлевигийн мандан бадарч, 1925 онд Пехлави гүрнийг байгуулах замыг зассан. 1921 оны цэргийн эргэлтийн гол түлхэц болсон Персийн казак бригадын Реза хан, Сейед Зиаеддин Табатабай нарын байгуулсан энэхүү үйл ажиллагаа нь Кажарын хаант засгийг шууд түлхэн унагаахаас илүүтэйгээр засгийн газрын албан тушаалтнуудад хяналт тавих зорилготой байв.[66] Реза хааны нөлөө улам бүр нэмэгдэж, 1925 он гэхэд ерөнхий сайдын албыг хашиж байгаад Пехлави гүрний анхны шах болжээ.
1921 он Персийн төрийн эргэлт
Реза Шах ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1921 Feb 21

1921 он Персийн төрийн эргэлт

Tehran, Tehran Province, Iran
Ираны түүхэн дэх чухал үйл явдал болсон 1921 оны Персийн төрийн эргэлт нь улс төрийн тогтворгүй байдал, гадаадын хөндлөнгийн оролцоотой нөхцөлд өрнөсөн юм.1921 оны 2-р сарын 21-нд Персийн казак бригадын офицер Реза Хан, нөлөө бүхий сэтгүүлч Сейед Зиаеддин Табатабае нар үндэстний замналыг гүн гүнзгий өөрчилсөн төрийн эргэлтийг зохион байгуулав.20-р зууны эхэн үед Иран улс үймээн самуунтай байсан.1906-1911 оны Үндсэн хуулийн хувьсгал нь үнэмлэхүй хаант засгаас үндсэн хуульт хаант засаглал руу шилжих эхлэлийг тавьсан боловч тус улс эрх мэдлийн төлөө өрсөлдөж буй янз бүрийн бүлэглэлүүдийн дунд гүн хуваагдсан хэвээр байв.1796 оноос хойш захирч байсан Кажар хаант улс дотоод зөрчилдөөн, гадны шахалт, ялангуяа Ираны байгалийн баялаг нөөцөд нөлөө үзүүлэхийг оролдсон Орос , Их Британийн дарамт шахалтаас болж суларсан юм.Реза Ханы нэр хүндтэй болох нь энэхүү үймээн самуунтай газраас эхэлсэн.1878 онд төрсөн тэрээр анх оросуудын байгуулсан Персийн казак бригадын бригадын генерал болохын тулд цэргийн цол аван, сайн бэлтгэгдсэн, зэвсэглэсэн цэргийн хүчин болжээ.Харин Сейед Зиа бол гадаадын ноёрхлоос ангид, орчин үеийн Иран улсыг төсөөлж байсан нэрт сэтгүүлч байв.1921 оны 2-р сарын тэрхүү аймшигт өдөр тэдний зам нийлэв. Эрт цагт Реза хан казак бригадыг удирдан Тегеран руу явж, хамгийн бага эсэргүүцэлтэй тулгарсан.Төрийн эргэлтийг маш нарийн төлөвлөж, нарийн гүйцэтгэсэн.Үүр цайх үед тэд засгийн газрын гол байр, харилцаа холбооны төвүүдийг хяналтандаа авчээ.Залуу бөгөөд үр дүн муутай хаан Ахмад Шах Кажар төрийн эргэлт зохион байгуулагчдын эсрэг бараг хүчгүй болсон.Сейед Зиа Реза хааны дэмжлэгтэйгээр Шахыг түүнийг Ерөнхий сайдаар томилохыг албадав.Энэ алхам нь сул хаант засаглалаас шинэчлэл, тогтвортой байдлыг амласан шинэ дэглэмд шилжсэний тод илрэл байв.Төрийн эргэлтийн дараахан Ираны улс төрийн байдалд томоохон өөрчлөлт гарсан.Сейед Зиа Ерөнхий сайдаар ажиллахдаа богинохон ч гэсэн орчин үеийн шинэчлэл, төвлөрлийг бий болгох оролдлогуудаар тэмдэглэгдсэн байв.Тэрээр засаг захиргааны бүтцийг шинэчлэх, авлигыг таслан зогсоох, орчин үеийн хууль эрх зүйн тогтолцоог бий болгохыг зорьсон.Гэсэн хэдий ч түүний ажиллах хугацаа богино байсан;Уламжлалт фракцуудын эсэргүүцэл, эрх мэдлээ үр дүнтэй нэгтгэж чадаагүйн улмаас тэрээр 1921 оны 6-р сард огцрохоос өөр аргагүй болсон юм.Гэсэн хэдий ч Реза Хан манлайллаа үргэлжлүүлэв.Тэрээр 1923 онд Дайны сайд, дараа нь Ерөнхий сайд болсон бөгөөд түүний бодлого нь төв засгийн газрыг бэхжүүлэх, армийг шинэчлэх, гадаадын нөлөөллийг бууруулахад чиглэгдсэн байв.1925 онд тэрээр шийдвэртэй алхам хийж, Кажар гүрнийг буулгаж, Реза Шах Пехлави хэмээх титэм зүүж, 1979 он хүртэл Ираныг захирч байсан Пахлави гүрнийг байгуулжээ.1921 оны төрийн эргэлт нь Ираны түүхэнд эргэлтийн цэг болсон юм.Энэ нь Реза Шахыг мандаж, эцэст нь Пехлави гүрнийг байгуулах эхлэлийг тавьсан юм.Энэ үйл явдал нь Кажарын эрин үе дуусч, Иран улс шинэчлэгдэж, төвлөрөх замд орсон үед чухал өөрчлөлтийн үе эхэлснийг бэлгэдсэн юм.Төрийн эргэлтийн өв залгамжлал нь орчин үеийн, тусгаар тогтносон Ираны хүсэл эрмэлзэл, 20-р зууны Ираны улс төрийн ландшафтын ихэнхийг тодорхойлох авторитар дэглэмийн сорилтуудыг тусгасан цогц юм.
Реза Шахын удирдлаган дор Иран
30-аад оны эхээр Ираны эзэн хаан Реза Шахын дүрэмт хувцастай зураг. ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1925-1941 онд Иранд Реза Шах Пехлавигийн засаглал нь орчин үеийн шинэчлэлийн томоохон хүчин чармайлт, авторитар дэглэм тогтоосноор онцлог байв.Түүний засгийн газар хатуу цензур, суртал ухуулгын хажуугаар үндсэрхэг үзэл, милитаризм, секуляризм, антикоммунизмыг онцолсон.[67] Тэрээр арми, засгийн газрын удирдлага, санхүүг өөрчлөн зохион байгуулах зэрэг нийгэм, эдийн засгийн олон шинэчлэлийг хийсэн.[68] Реза Шахын засаглал нь дэд бүтэц, боловсролын салбарт ололт амжилт гаргаж, дарангуйлал, улс төрийн дарангуйллыг шүүмжилсэн томоохон шинэчлэл, авторитар дэглэмийн ээдрээтэй үе байв.Түүний дэмжигчид Реза Шахын хаанчлалыг хууль, дэг журам, сахилга бат, төв эрх мэдэл, сургууль, галт тэрэг, автобус, радио, кино театр, утас зэрэг орчин үеийн тохь тухыг нэвтрүүлсэнээр тодорхойлогддог чухал ахиц дэвшлийн үе гэж үздэг байв.[69] Гэсэн хэдий ч түүний хурдацтай шинэчлэлийн хүчин чармайлт нь "хэт хурдан" [70] , "өнгөц" [71] гэсэн шүүмжлэлд өртөж, зарим нь түүний хаанчлалыг дарангуйлал, авлига, хэт их татвар, жинхэнэ чанар дутмаг байсан үе гэж үзсэн байна. .Аюулгүй байдлын хатуу арга хэмжээ авсны улмаас түүний засаглалыг цагдаагийн улстай зүйрлэсэн.[69] Түүний бодлого, ялангуяа Исламын уламжлалтай зөрчилдсөн бодлого нь сүсэг бишрэлтэй лалын шашинтнууд болон санваартнуудын дургүйцлийг төрүүлж, 1935 онд Машхад дахь Имам Реза бунхан дахь бослого зэрэг томоохон үймээн самуунд хүргэв.[72]Реза Шахын 16 жилийн засаглалын үед Иран улс томоохон хөгжил, шинэчлэлийн гэрч болсон.Дэд бүтцийн томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлсэн бөгөөд үүнд зам барилгын ажил, Транс-Ираны төмөр замын бүтээн байгуулалт багтсан.Тегераны их сургууль байгуулагдсан нь орчин үеийн боловсролыг Иранд нэвтрүүлж эхэлснийг харуулж байна.[73] Аж үйлдвэрийн өсөлт асар их байсан бөгөөд газрын тосны суурилуулалтыг эс тооцвол орчин үеийн аж үйлдвэрийн үйлдвэрүүдийн тоо 17 дахин нэмэгдсэн.Тус улсын хурдны замын сүлжээ 2000-аас 14000 миль болж өргөжсөн.[74]Реза Шах цэрэг, төрийн албыг эрс шинэчилж, 100,000 хүнтэй арми байгуулж, [75] овгийн хүчинд түшиглэхээс шилжиж, 90,000 хүнтэй төрийн албыг бий болгосон.Тэрээр эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн аль алинд нь үнэ төлбөргүй, заавал боловсрол олгож, лалын, христийн, еврей гэх мэт хувийн шашны сургуулиудыг хаасан [. 76] Нэмж дурдахад тэрээр чинээлэг бунханы хишиг, тэр дундаа Машхад, Кум зэрэг шашны зорилгоор ашигладаг байсан. боловсрол, эрүүл мэнд, аж үйлдвэрийн төслүүд гэх мэт.[77]Реза Шахын засаглал нь эмэгтэйчүүдийн бие бялдрын идэвхжил, нийгмийн оролцоонд саад учруулсан гэж үзэж, хөдөлмөрийн нийгэм дэх чадорыг арилгахыг дэмжсэн хөдөлгөөн болох Эмэгтэйчүүдийн сэрэх (1936-1941) хөдөлгөөнтэй давхцаж байв.Гэвч энэхүү шинэчлэл нь шашны удирдагчдын эсэргүүцэлтэй тулгарсан.Хөшөөг нээх хөдөлгөөн нь 1931 оны Гэрлэлтийн тухай хууль, 1932 онд Тегеранд болсон Дорнодын эмэгтэйчүүдийн хоёрдугаар их хуралтай нягт холбоотой байв.Шашны хүлцэнгүй байдлын хувьд Реза Шах еврей нийгэмлэгт хүндэтгэлтэй ханддагаараа алдартай байсан бөгөөд Исфахан дахь еврей нийгэмлэгт айлчлах үеэрээ 1400 жилийн дараа синагогт залбирсан анхны Ираны хаан болсон юм.Энэ үйлдэл нь Ираны иудейчүүдийн өөрийгөө үнэлэх үнэлэмжийг эрс нэмэгдүүлж, Реза Шахыг тэдний дунд Их Кирусын дараа ороход хүргэсэн юм.Түүний шинэчлэл нь иудейчүүдэд шинэ ажил мэргэжлээр хөөцөлдөж, геттогоос гарах боломжийг олгосон.[78] Гэсэн хэдий ч 1922 онд түүний засаглалын үед Тегеранд еврейчүүдийн эсрэг хэрэг гарсан гэх мэдээлэл бас гарч байсан.[79]Түүхээс харахад "Перс" гэсэн нэр томъёо ба түүний уламжлалыг барууны ертөнцөд Ираныг нэрлэхийн тулд ихэвчлэн ашигладаг байсан.1935 онд Реза Шах гадаадын төлөөлөгчид болон Үндэстнүүдийн холбооноос "Иран" буюу уугуул ард түмнийхээ хэрэглэдэг нэр бөгөөд "Арьянчуудын нутаг" гэсэн утгатай нэрийг албан ёсны захидал харилцаанд оруулахыг хүсчээ.Энэхүү хүсэлт нь барууны ертөнцөд "Иран" гэсэн үгний хэрэглээ нэмэгдэж, Иран үндэстний нийтлэг нэр томъёог "Перс" -ээс "Иран" болгон өөрчилсөн.Хожим нь 1959 онд Реза Шах Пехлевигийн хүү, залгамжлагч Шах Мохаммад Реза Пехлевигийн засгийн газар "Перс" болон "Иран" хоёрыг албан ёсоор сольж хэрэглэж болно гэж тунхаглав.Гэсэн хэдий ч "Иран"-ын хэрэглээ барууны орнуудад илүү өргөн тархсан хэвээр байв.Гадаад харилцааны хувьд Реза Шах Иран дахь гадаадын нөлөөллийг бууруулахыг хичээж байв.Тэрээр Британитай хийсэн газрын тосны концессыг цуцалж, Турк зэрэг орнуудтай холбоо тогтоохыг эрмэлзэх зэрэг чухал алхамуудыг хийсэн.Тэрээр гадаад, ялангуяа Их Британи, ЗХУ, Германы хоорондын нөлөөг тэнцвэржүүлсэн.[80] Гэвч дэлхийн 2-р дайн эхэлснээр түүний гадаад бодлогын стратеги нуран унаснаар 1941 онд Англи-Зөвлөлтийн цэргүүд Иран руу довтолж, улмаар түүнийг албадан огцруулахад хүргэсэн.[81]
Дэлхийн 2-р дайны үед Иран
6-р хуягт дивизийн Зөвлөлтийн танкчид Т-26 байлдааны танкаараа Тебризийн гудамжаар явж байна. ©Anonymous
Дэлхийн 2-р дайны үеэр Германы арми ЗХУ-ын эсрэг амжилтанд хүрэхэд Германы ялалтыг хүлээж байсан Ираны засгийн газар Германы оршин суугчдыг хөөн гаргах Их Британи , Зөвлөлтийн шаардлагыг эсэргүүцэв.Энэ нь холбоотнууд 1941 оны 8-р сард "Өвөрмөц" ажиллагааны дагуу Иран руу довтлоход хүргэсэн бөгөөд тэд Ираны сул армийг амархан дарж чадсан юм.Гол зорилго нь Ираны нефтийн талбайн аюулгүй байдлыг хангах, ЗХУ-д нийлүүлэх Персийн коридор байгуулах явдал байв.Хэдийгээр Иран түрэмгийлэл, эзлэн түрэмгийллийг үл харгалзан төвийг сахих албан ёсны байр сууриа хадгалсаар ирсэн.Энэ эзлэн түрэмгийллийн үеэр Реза Шахыг огцруулж, түүний хүү Мохаммад Реза Пехлавигийн оронд томилогдов.[82]1943 онд холбоотон гүрнүүд оролцсон Тегераны бага хурлын үр дүнд Ираны дайны дараах тусгаар тогтнол, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг баталгаажуулсан Тегераны тунхаглал гарсан.Гэвч дайны дараах баруун хойд Иранд байрлаж байсан Зөвлөлтийн цэргүүд тэр дороо гарч чадаагүй.Үүний оронд тэд 1945 оны сүүлээр Азербайжан , Ираны Курдистанд богино настай, Зөвлөлтийг дэмжигч салан тусгаарлах улсууд - Азербайжан Ардын засгийн газар, Бүгд Найрамдах Курдистан улсуудыг байгуулахад хүргэсэн бослогыг дэмжсэн. Иран дахь Зөвлөлтийн оролцоо 1946 оны 5-р сар хүртэл үргэлжилсэн. , Иран нефтийн хөнгөлөлт үзүүлнэ гэж амласны дараа л дуусгавар болсон.Гэвч удалгүй ЗХУ-ын дэмжлэгтэй бүгд найрамдах улсуудыг түлхэн унагаж, улмаар газрын тосны концессыг цуцалсан юм.[83]
Мохаммад Реза Пахлавигийн удирдлаган дор Иран
Амжилтгүй аллагын оролдлогын дараа Мохаммад Реза эмнэлэгт хэвтсэн, 1949 он. ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
Мохаммад Реза Пехлавигийн 1941-1979 оныг хүртэл Ираны Шахын хаанчлал нь Ираны түүхэнд асар хурдацтай шинэчлэл, улс төрийн эргэлт, нийгмийн өөрчлөлтөөр тэмдэглэгдсэн чухал бөгөөд ээдрээтэй эрин үе юм.Түүний хаанчлалыг улс төр, эдийн засаг, нийгмийн янз бүрийн динамикаар тодорхойлогддог тодорхой үе шатуудад хувааж болно.Мохаммад Реза Шахын засаглалын эхний жилүүд Дэлхийн 2-р дайн, дараа нь Ираныг холбоотны хүчин эзэлсэн зэрэгт дарагджээ.Энэ хугацаанд Иран улс төрийн томоохон үймээн самуунтай тулгарсан бөгөөд 1941 онд түүний эцэг Реза Шах хаан ширээнээс албадан огцорсон. Энэ үе нь тодорхойгүй үе байсан бөгөөд Иран гадаадын нөлөө, дотоод тогтворгүй байдалтай тэмцэж байв.Дайны дараах эрин үед Мохаммад Реза Шах барууны загваруудын нөлөөнд автан модернизацийн амбицтай хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн.1950-1960-аад онд цагаан хувьсгал буюу улс орны эдийн засаг, нийгмийг шинэчлэхэд чиглэсэн цуврал шинэчлэлийн гэрч болсон.Эдгээр шинэчлэлд газар дахин хуваарилах, эмэгтэйчүүдийн сонгох эрх, боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээг өргөжүүлэх зэрэг багтсан.Гэсэн хэдий ч эдгээр өөрчлөлтүүд нь хөдөөгийн хүн амыг нүүлгэн шилжүүлэх, Тегеран зэрэг хотуудын хурдацтай хотжилт зэрэг хүсээгүй үр дагаварт хүргэсэн.Шахын засаглал нь түүний улам бүр автократ засаглалын хэв маягаар тэмдэглэгдсэн байв.1953 оны төрийн эргэлт Тагнуулын төв газар болон Британийн MI6-ийн туслалцаатайгаар зохион байгуулж, түүнийг богино хугацаанд түлхэн унагасны дараа эргүүлэн авсан нь түүний байр суурийг ихээхэн бэхжүүлсэн юм.Энэ үйл явдал нь улс төрийн эсэргүүцлийг дарах, сөрөг хүчний намуудыг гадуурхах зэргээр тодорхойлогддог илүү авторитар дэглэмд хүргэсэн эргэлтийн цэг байв.Тагнуулын төв газрын тусламжтайгаар байгуулагдсан нууц цагдаа болох САВАК нь сөрөг хүчнийг дарах харгис хэрцгий тактикаараа алдаршжээ.Энэ хугацаанд Иран эдийн засгийн хувьд мэдэгдэхүйц өсөлттэй байсан бөгөөд энэ нь газрын тосны асар их нөөцөөрөө ихээхэн нөлөөлсөн.1970-аад онд Шахын амбицтай аж үйлдвэрийн төслүүд болон цэргийн өргөжилтийг санхүүжүүлэхэд ашигладаг газрын тосны орлого огцом өссөн.Гэсэн хэдий ч энэхүү эдийн засгийн өсөлт нь тэгш бус байдал, авлига хээл хахуулийг нэмэгдүүлж, нийгмийн дургүйцлийг төрүүлэв.Соёлын хувьд Шахын эрин үе нь томоохон өөрчлөлтийн үе байсан.Барууны соёл, үнэт зүйлсийг сурталчлах, уламжлалт болон шашны зан үйлийг дарангуйлахын зэрэгцээ олон иранчуудын соёлын өвөрмөц байдлын хямралд хүргэсэн.Энэ үе нь баруунд боловсрол эзэмшсэн элит давхарга бий болж, хүн амын уламжлалт үнэт зүйл, амьдралын хэв маягаас ихэвчлэн тасарчээ.1970-аад оны сүүлчээр Мохаммад Реза Шахын засаглал буурч, 1979 оны Исламын хувьсгалаар өндөрлөв.Аятолла Рухолла Хомейнигийн удирдсан хувьсгал нь олон арван жилийн дарангуйллын засаглал, нийгэм-эдийн засгийн тэгш бус байдал, соёлын барууны үзэлд хариу үйлдэл үзүүлсэн юм.Шахын эрүүл мэндийн асуудлаас болж улам бүр нэмэгдэж буй эмх замбараагүй байдалд үр дүнтэй хариу өгөх чадваргүй байсан нь эцэстээ түүнийг түлхэн унагаж, Исламын Бүгд Найрамдах Иран улсыг байгуулахад хүргэв.
1953 он Ираны төрийн эргэлт
Тегераны гудамжинд танкууд, 1953 он. ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1953 Aug 15 - Aug 19

1953 он Ираны төрийн эргэлт

Tehran, Tehran Province, Iran
1953 оны Ираны төрийн эргэлт нь ардчилсан сонгуулиар сонгогдсон Ерөнхий сайд Мохаммад Мосаддехийг түлхэн унагасан улс төрийн чухал үйл явдал байв.1953 оны 8-р сарын 19-нд болсон энэхүү төрийн эргэлтийг [84] Шах Мохаммад Реза Пехлавигийн хаант засаглалыг бэхжүүлэхийн тулд АНУ , Их Британи зохион байгуулж, Ираны арми удирдсан.Үүнд "Аякс" ажиллагаа [85] болон Их Британийн "Ачаалах ажиллагаа" нэрийн дор АНУ оролцсон.[86] Шиа шашны лам нар ч энэ үйл явдалд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн.[87]Энэхүү улс төрийн үймээн самууны үндэс нь Мосаддегийн Англи-Ираны газрын тосны компанид (AIOC, одоогийн ВР) аудит хийж, Ираны газрын тосны нөөцөд тавих хяналтаа хязгаарлах оролдлого байсан юм.Түүний засгийн газраас Ираны нефтийн аж үйлдвэрийг үндэсний болгож, гадаадын корпорацийн төлөөлөгчдийг хөөх шийдвэр гаргасан нь Их Британийн санаачилсан Ираны нефтийг дэлхий даяар бойкотлоход [88] хүргэсэн нь Ираны эдийн засагт ноцтой нөлөөлсөн юм.Ерөнхий сайд Уинстон Черчиллийн үед Их Британи, АНУ-ын Эйзенхауэрын засаг захиргаа Мосаддегийн тууштай байр сууринаас эмээж, Тудэ намын коммунист нөлөөнд санаа зовж, Ираны засгийн газрыг түлхэн унагаахаар шийджээ.[89]Төрийн эргэлтийн дараа генерал Фазлолла Захедигийн засгийн газар байгуулагдаж, Шахыг эрх мэдлээ нэмэгдүүлсэн [90] захирч, АНУ-ын зүгээс ихээхэн дэмжлэг үзүүлжээ.[91] Тагнуулын төв газар төрийн эргэлтийг төлөвлөх, хэрэгжүүлэхэд гүн гүнзгий оролцож, Шахыг дэмжигч үймээн самууныг өдөөх зорилгоор танхайрагчдыг хөлсөлж байсан нь тогтоогджээ.[84] Мөргөлдөөний үр дүнд 200-300 хүн нас барж, Мосаддегийг баривчилж, эх орноосоо урвасан хэргээр шүүж, бүх насаар нь гэрийн хорионд хорих ял оноожээ.[92]Шах 1979 онд Ираны хувьсгал гарах хүртэл дахин 26 жил засаглалаа. 2013 онд АНУ-ын засгийн газар төрийн эргэлтэд үүрэг гүйцэтгэсэн гэдгээ албан ёсоор хүлээн зөвшөөрч нууцын зэрэглэлтэй баримт бичгүүдийг дэлгэж, түүний оролцоо, төлөвлөлтийн цар хүрээ илчлэв.2023 онд Тагнуулын төв газар төрийн эргэлтийг дэмжсэн нь "ардчилсан бус" гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, энэ үйл явдал Ираны улс төрийн түүх, АНУ-Ираны харилцаанд чухал нөлөө үзүүлснийг онцлон тэмдэглэв.[93]
Ираны хувьсгал
Iranian Revolution ©Anonymous
1978 Jan 7 - 1979 Feb 11

Ираны хувьсгал

Iran
1979 онд оргилдоо хүрсэн Ираны хувьсгал нь Ираны улс төрийн дүр төрхийг эрс өөрчилж, Пахлави гүрнийг түлхэн унагаж, Исламын Бүгд Найрамдах Иран улсыг байгуулахад хүргэсэн юм.Энэхүү шилжилт нь Пехлавийн хаант засаглалыг зогсоож, Аятолла Рухолла Хомейни тэргүүтэй теократ засгийн газрыг бий болгосон.[94] Ираны сүүлчийн шах Пехлевиг огцруулсан нь Ираны түүхэн хаант засаглалыг албан ёсоор дуусгасан юм.[95]1953 оны төрийн эргэлтийн дараа Пахлави өөрийн авторитар засаглалыг бэхжүүлэхийн тулд Ираныг Барууны блок, ялангуяа АНУ- тай нэгтгэв.Тэрээр 26 жилийн турш Ираны байр суурийг Зөвлөлтийн нөлөөнөөс хол байлгасан.[96] Цагаан хувьсгал гэгддэг Шахын шинэчлэлийн хүчин чармайлт 1963 онд эхэлсэн бөгөөд энэ нь Пехлавийн бодлогыг эрс эсэргүүцэгч Хомейниг цөллөгт хүргэсэн юм.Гэсэн хэдий ч Пахлави, Хомейни хоёрын хооронд үзэл суртлын хурцадмал байдал үргэлжилсээр 1977 оны 10-р сараас эхлэн засгийн газрын эсрэг өргөн хүрээтэй жагсаал цуглаан хийхэд хүргэсэн [97.]1978 оны 8-р сард болсон "Cinema Rex" түймэр олон зуун хүн амиа алдсан нь илүү өргөн хүрээний хувьсгалт хөдөлгөөний хурдасгуур болсон юм.[98] 1979 оны 1-р сард Пехлави Ираныг орхин явсан бөгөөд Хомейни 2-р сард цөллөгөөс буцаж ирсэн бөгөөд түүнийг олон мянган дэмжигчид угтан авав.[99] 1979 оны 2-р сарын 11 гэхэд хаант засаглал задарч, Хомейни хяналтаа гартаа авав.[100] 1979 оны 3-р сард болсон Исламын Бүгд Найрамдах Улсын бүх нийтийн санал асуулгаар Ираны сонгогчдын 98% нь тус улсыг Исламын бүгд найрамдах улс болгохыг дэмжсэний дараа шинэ засгийн газар өнөөгийн Исламын Бүгд Найрамдах Иран улсын Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулахаар хүчин чармайлт гаргаж эхэлсэн;[101] Аятолла Хомейни 1979 оны 12-р сард Ираны дээд удирдагчаар гарч ирэв [. 102]1979 оны Ираны хувьсгалын амжилт нь өвөрмөц шинж чанараараа дэлхий нийтийг гайхшруулсан.Ердийн хувьсгалуудаас ялгаатай нь энэ нь дайнд ялагдал, санхүүгийн хямрал, тариачдын бослого, цэргийн сэтгэл ханамжгүй байдлаас үүдэлтэй биш юм.Харин энэ нь харьцангуй хөгжил цэцэглэлтийг туулж буй улс оронд тохиолдож, хурдацтай, гүн гүнзгий өөрчлөлтүүдийг авчирсан.Хувьсгал нь маш их алдартай байсан бөгөөд өнөөгийн Ираны диаспорагийн томоохон хэсгийг бүрдүүлэн цөллөгт хүргэсэн.[103] Энэ нь Ираны барууны талыг баримтлагч шашингүй, авторитар хаант засгийг барууны эсрэг исламист теократиар сольсон.Энэхүү шинэ дэглэм нь авторитаризм ба тоталитаризмтай тэмцэлдэж буй засаглалын нэг хэлбэр болох Велаят-е Факих (Исламын хуульчийг асран хамгаалах) үзэл баримтлал дээр суурилж байв.[104]Хувьсгал нь Израилийн төрийг [105] устгах үзэл суртлын үндсэн зорилтыг дэвшүүлж, бүс нутагт суннит шашны нөлөөг бууруулахыг оролдсон.Энэ нь шиитүүдийн улс төрийн манлайлалыг дэмжиж, Хомейнист сургаалыг олон улсын хэмжээнд экспортолж байсан. Хомейнист бүлэглэлүүд нэгдсэний дараа Иран суннитуудын нөлөөлөлтэй тэмцэж, Ираны ноёрхлыг тогтоохын тулд бүс нутаг даяар шиитийн дайчдыг дэмжиж, Иранаар удирдуулсан шиитийн улс төрийн дэг журмыг тогтоох зорилготой байв.
1979
Орчин үеийн үеornament
Аятолла Хомейнигийн дор Иран
Аятолла Хомейни. ©David Burnett
Аятолла Рухолла Хомейни нь 1979 оны 4-р сард Исламын Бүгд Найрамдах Улс байгуулагдсанаас 1989 онд нас барах хүртлээ Иранд нэр хүндтэй хүн байсан. Исламын хувьсгал нь Исламын шашны талаарх дэлхий нийтийн ойлголтод ихээхэн нөлөөлж, Исламын улс төр, оюун санааны сонирхлыг төрүүлж, айдас, үл итгэх байдлыг бий болгосон. Ислам, ялангуяа Исламын Бүгд Найрамдах Улс ба түүнийг үндэслэгч.[106]Энэхүү хувьсгал нь лалын ертөнц дэх барууны нөлөөг эсэргүүцэж, исламист хөдөлгөөнүүдийг өдөөсөн юм.1979 онд Саудын Араб дахь Их сүмийг эзлэн авсан явдал, 1981 ондЕгипетийн Ерөнхийлөгч Садат алагдсан, Сирийн Хама хотод болсон Лалын ахан дүүс хөдөлгөөний бослого, 1983 онд Ливанд Америк , Францын цэргүүдийг онилсон бөмбөгдөлт зэрэг нь онцлох үйл явдлууд юм.[107]1982-1983 оны хооронд Иран эдийн засаг, цэрэг, засгийн газрын сэргээн босголт зэрэг хувьсгалын үр дагаврыг авч үзсэн.Энэ хугацаанд уг дэглэм нэгэн цагт холбоотон байсан ч улс төрийн өрсөлдөгч болсон янз бүрийн бүлгүүдийн бослогыг дарж байв.Энэ нь олон улс төрийн өрсөлдөгчдийг цаазлахад хүргэсэн.Хузистан, Курдистан, Гонбад-е Кабус дахь марксистууд болон федералистуудын бослого нь Курдын бослого удаан үргэлжилсэн бөгөөд үхэлд хүргэх хүчтэй мөргөлдөөнд хүргэв.1979 оны арваннэгдүгээр сард Тегеран дахь АНУ-ын элчин сайдын яамыг булаан авснаар эхэлсэн Ираны барьцааны хямрал хувьсгалд ихээхэн нөлөөлсөн.Энэхүү хямрал нь АНУ-Ираны дипломат харилцааг тасалж, Картерын засаг захиргаанаас эдийн засгийн хориг арга хэмжээ авч, Иран дахь Хомейнигийн байр суурийг бэхжүүлсэн аврах оролдлого амжилтгүй болсон.Барьцаалагдсан хүмүүсийг эцэст нь 1981 оны 1-р сард Алжирын хэлэлцээрийн дагуу суллав.[108]Ираны ирээдүйн талаарх дотоод санал зөрөлдөөн хувьсгалын дараа гарч ирэв.Зарим хүмүүс ардчилсан засгийн газар болно гэж таамаглаж байсан бол Хомейни 1979 оны 3-р сард "ардчилсан" гэсэн нэр томьёог бүү ашигла гэж хэлсэн.Энэ бол барууны хэв маяг."[109] Үндэсний ардчилсан фронт, түр засгийн газар, Ираны Ардын Можахедин зэрэг улс төрийн янз бүрийн бүлэг, намууд хориг, халдлага, цэвэрлэгээнд өртөж байв.[110]1979 онд шинэ үндсэн хуулийн төслийг боловсруулж, Хомейниг томоохон эрх мэдэл бүхий Дээд удирдагчаар томилж, хууль тогтоомж, сонгуульд хяналт тавих сахиулагчдын шашны зөвлөлийг байгуулжээ.Энэхүү үндсэн хуулийг 1979 оны 12-р сард бүх нийтийн санал асуулгаар баталжээ [111.]
Иран-Ирак дайн
Иран-Иракийн дайны үеэр 95,000 Ираны хүүхэд цэрэг амиа алдсан бөгөөд ихэнх нь 16-17 насныхан, цөөхөн хэд нь бага насныхан байжээ. ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1980 Sep 22 - 1988 Aug 20

Иран-Ирак дайн

Iraq
1980 оны 9-р сараас 1988 оны 8-р сар хүртэл үргэлжилсэн Иран- Иракийн дайн нь Иран, Иракийн хоорондох томоохон мөргөлдөөн байв.Энэ нь Иракийн түрэмгийллээр эхэлж, найман жил үргэлжилж, НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн 598 дугаар тогтоолыг хоёр тал хүлээн зөвшөөрснөөр дуусгавар болсон.Саддам Хусейн тэргүүтэй Ирак нь юуны түрүүнд Аятолла Рухолла Хомейни Ираны хувьсгалт үзэл санааг Ирак руу экспортлохоос сэргийлэхийн тулд Иран руу довтолсон юм.Мөн Иракийн суннит давамгайлсан, шашны бус Баасист засгийн газрын эсрэг Иракийн шиа шашинтнуудыг өдөөн турхирч Иран улс боломжийн талаар санаа зовж байсан.Ирак өөрийгөө Персийн буланд ноёрхогч гүрэн гэдгээ батлахыг зорьсон бөгөөд Ираны Исламын хувьсгал АНУ , Израильтай урьд өмнө нь хүчтэй байсан харилцаагаа сулруулсны дараа энэ зорилгод хүрэх нь илүү байсан юм.Ираны хувьсгалын улс төр, нийгмийн үймээн самуунтай үед Саддам Хуссейн эмх замбараагүй байдлыг ашиглах боломжийг олж харсан.Нэгэн цагт хүчирхэг байсан Ираны арми хувьсгалын улмаас мэдэгдэхүйц суларсан.Шахыг огцруулж, барууны засгийн газруудтай Ираны харилцаа хурцадсан үед Саддам Иракийг Ойрхи Дорнодод зонхилох хүчин гэж батлахыг зорьсон. Саддамын амбиц нь Иракийг Персийн булан руу нэвтрэх боломжийг өргөжүүлэх, Шахын дэглэмийн үед Ирантай өмнө нь маргалдаж байсан газар нутгийг эргүүлэн авах явдал байв.Гол зорилт нь Арабын хүн ам ихтэй, газрын тосны баялаг орд бүхий Хузестан байв.Нэмж дурдахад Ирак нь Арабын Нэгдсэн Эмират улсын нэрийн өмнөөс стратегийн чухал ач холбогдолтой Абу Муса болон Их, Бага Тунбын арлууд дээр ашиг сонирхолтой байсан.Түүнчлэн Шатт аль-Арабын усан замын талаар удаан үргэлжилсэн нутаг дэвсгэрийн маргаан нь дайныг өдөөсөн юм.1979 оноос хойш Ирак Иран дахь Арабын салан тусгаарлагчдыг дэмжихээ нэмэгдүүлж, 1975 оны Алжирын хэлэлцээрээр Иранд зөвшөөрсөн Шатт аль-Арабын зүүн эрэгт хяналтаа эргүүлэн авах зорилготой байв.Саддам өөрийн цэргийн хүчин чадалдаа итгэлтэй байсан тул Иракийн цэргүүд Тегеранд гурав хоногийн дотор хүрч чадна гэж мэдэгдээд Иран руу өргөн хэмжээний дайралт хийхээр төлөвлөжээ.1980 оны 9-р сарын 22-нд Иракийн арми Хузестан мужийг онилон Иран руу довтлох үед энэ төлөвлөгөө хэрэгжиж эхэлсэн.Энэхүү довтолгоо нь Иран-Иракийн дайны эхлэл болж, Ираны хувьсгалт засгийн газрыг хамгаалалтаас нь авав.Иран дахь хувьсгалын дараах эмх замбараагүй байдлыг ашиглан хурдан ялалт байгуулна гэсэн Иракийн хүлээлтээс үл хамааран Иракийн цэргийн давшилт 1980 оны 12-р сар гэхэд зогссон. Иран 1982 оны 6-р сар гэхэд алдсан бараг бүх газар нутгаа эргүүлэн авсан. НҮБ-ын гал зогсоох хэлэлцээрийг эсэргүүцэн Иран Ирак руу довтолж, таван жилийн турш довтлоход хүргэв. Ираны довтолгоо.1988 оны дундуур Ирак томоохон сөрөг довтолгоонууд хийж, улмаар мухардмал байдалд оров.Энэ дайн нь Иракийн курдуудын эсрэг хийсэн Анфалын кампанит ажилд энгийн иргэдийг эс тооцвол 500,000 орчим хүний ​​аминд хүрсэн асар их зовлон зүдгүүрийг авчирсан.Энэ нь нөхөн төлбөр, хилийн өөрчлөлтгүйгээр дуусгавар болж, хоёр улс нэг их наяд гаруй ам.долларын санхүүгийн алдагдал хүлээсэн.[112] Аль аль тал нь итгэмжлэгдсэн хүчийг ашигласан: Иракийг Ираны Эсэргүүцлийн Үндэсний Зөвлөл болон Арабын янз бүрийн зэвсэгт хүчин дэмжиж байсан бол Иран Иракийн Курдын бүлгүүдтэй холбоотон байв.Олон улсын дэмжлэг янз бүр байсан бөгөөд Ирак Баруун болон Зөвлөлтийн блокийн орнууд болон Арабын ихэнх улсуудаас тусламж авч байсан бол илүү тусгаарлагдсан Ираныг Сири, Ливи,Хятад , Хойд Солонгос, Израиль, Пакистан , Өмнөд Йемен зэрэг орнууд дэмжиж байв.Дайны тактикууд нь Дэлхийн 1-р дайнтай төстэй байсан бөгөөд траншейны дайн, Ирак химийн зэвсэг ашиглах, энгийн иргэд рүү санаатайгаар дайрах явдал байв.Дайны нэг анхаарал татахуйц тал бол Ираны төрийн зөвшөөрлөөр алагдсаныг сурталчлах явдал байсан бөгөөд энэ нь хүний ​​долгионы довтолгоог өргөнөөр ашиглахад хүргэж, мөргөлдөөний динамик байдалд ихээхэн нөлөөлсөн.[113]
Акбар Рафсанжанигийн удирдлаган дор Иран
Рафсанжани шинээр сонгогдсон дээд удирдагч Али Хаменеигийн хамт, 1989 он. ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1989 оны 8-р сарын 16-нд эхэлсэн Акбар Хашеми Рафсанжанигийн ерөнхийлөгчийн албан тушаал нь Исламын Бүгд Найрамдах Иран улсын өмнөх засаг захиргаа илүү төрийн хяналттай байсан арга барилаас ялгаатай нь эдийн засгийг либералчлах, хувьчлалд түлхэц өгөх явдал байв."Эдийн засгийн хувьд либерал, улс төрийн хувьд авторитар, гүн ухааны хувьд уламжлалт" гэж тодорхойлсон Рафсанжанигийн засаг захиргаа Мажлес (Ираны парламент) дахь радикал элементүүдийн эсэргүүцэлтэй тулгарсан.[114]Рафсанжани ажиллаж байх хугацаандаа Иран-Иракийн дайны дараах дайны дараах Ираны сэргээн босголтод чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.[115] Түүний засаг захиргаа хэт консерваторуудын эрх мэдлийг хязгаарлахыг оролдсон боловч Ираны Хувьсгалт гвардууд Хаменеигийн удирдлаган дор илүү их эрх мэдэлтэй болсон тул эдгээр оролдлого амжилтгүй болсон.Рафсанжани консерватив [116] болон шинэчлэгч фракцуудын [117] аль алиных нь авлигын хэргүүдтэй тулгарсан бөгөөд түүний ерөнхийлөгчийн албан тушаал нь эсэргүүцэгчдийг хатуу хэлмэгдүүлдгээрээ алдартай байв.[118]Дайны дараах Рафсанжанигийн засгийн газар үндэсний хөгжилд анхаарлаа хандуулсан.Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улсын хөгжлийн анхны төлөвлөгөөг түүний удирдлага дор боловсруулж, Ираны батлан ​​хамгаалах, дэд бүтэц, соёл, эдийн засгийг шинэчлэх зорилготой байв.Энэхүү төлөвлөгөө нь үндсэн хэрэгцээг хангах, хэрэглээний хэв маягийг шинэчлэх, захиргааны болон шүүхийн удирдлагыг сайжруулах зорилготой байв.Рафсанжанигийн засгийн газар аж үйлдвэр, тээврийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд нэн тэргүүнд анхаарч байгааг онцолжээ.Дотооддоо Рафсанжани чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийг дэмжиж, газрын тосны орлогоор бүрдүүлсэн улсын сан хөмрөгөөр эдийн засгаа либералчлахыг эрмэлзэж байв.Тэрээр Дэлхийн банкнаас санаа авсан бүтцийн өөрчлөлтийн бодлогыг дэмжиж, Ираныг дэлхийн эдийн засагт нэгтгэх зорилготой байв.Энэхүү хандлага нь эдийн засгийн дахин хуваарилалтыг дэмжиж, барууны хөндлөнгийн оролцооны эсрэг хатуу байр суурь баримталж байсан түүний залгамжлагч Махмуд Ахмадинежадын бодлоготой зөрчилдөж, орчин үеийн аж үйлдвэрт суурилсан эдийн засгийг эрэлхийлж байв.Рафсанжани их дээд сургууль, аж үйлдвэр хоорондын хамтын ажиллагааг дэмжиж, дэлхийн хурдацтай өөрчлөгдөж буй нөхцөл байдалд дасан зохицох шаардлагатайг онцоллоо.Тэрээр Исламын Азад их сургууль гэх мэт төслүүдийг санаачилсан нь боловсрол, хөгжлийн төлөө тууштай байгаагаа илэрхийлэв.[119]Рафсанжанигийн албан тушаалд байх хугацаанд улс төрийн тэрс үзэлтнүүд, коммунистууд, курдууд, бахайчууд, тэр байтугай зарим Исламын шашны зүтгэлтнүүд зэрэг янз бүрийн бүлэглэлүүдийг Ираны шүүхийн систем цаазалсан.Тэрээр ялангуяа Ираны Ардын Можахедины байгууллагын эсрэг хатуу байр суурь баримталж, Исламын хуулийн дагуу хатуу шийтгэл оногдуулахыг уриалсан.[120] Рафсанжани Хомейни нас барсны дараа засгийн газрын тогтвортой байдлыг хангахын тулд Хаменеитай нягт хамтран ажилласан.Гадаад харилцааны салбарт Рафсанжани Арабын орнуудтай харилцаагаа сайжруулах, Төв Ази, Кавказын орнуудтай харилцаагаа өргөжүүлэхийн төлөө ажилласан.Гэсэн хэдий ч барууны орнууд, ялангуяа АНУ-тай харилцах харилцаа хурцадмал хэвээр байв.Рафсанжанигийн засгийн газар Персийн булангийн дайны үеэр хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлж, Ойрхи Дорнод дахь энх тайвны санаачлагыг дэмжиж байгаагаа илэрхийлэв.Тэрээр мөн Ираны цөмийн хөтөлбөрийг дэмжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд Иран цөмийн технологийг энхийн зорилгоор ашиглахыг баталгаажуулсан.[121]
Мухаммед Хатамигийн удирдлаган дор Иран
2004 оны Давосын Дэлхийн эдийн засгийн форумын хурал дээр Хатами хэлсэн үг ©World Economic Forum
Мохаммад Хатами 1997-2005 онд ерөнхийлөгчөөр хоёр удаа ажилласан найман жилийг заримдаа Ираны шинэчлэлийн эрин үе гэж нэрлэдэг.[122] Мохаммад Хатами 1997 оны 5-р сарын 23-ны өдрөөс эхлэн ерөнхийлөгчийн албан тушаал хаших нь Ираны улс төрийн байдалд томоохон өөрчлөлтийг авчирч, шинэчлэл, шинэчлэлийг онцолсон юм.Сонгуульд 80 орчим хувийн ирцтэй байхад 70 хувийн саналаар ялалт байгуулсан Хатамигийн ялалт нь уламжлалт зүүний үзэлтнүүд, эдийн засгийн нээлттэй байдлыг дэмжигч бизнесийн удирдагчид, залуу сонгогчид зэрэг өргөн хүрээний дэмжлэгтэйгээрээ онцлог байв.[123]Хатами сонгогдсон нь ялангуяа Иран- Иракийн дайн болон мөргөлдөөний дараах сэргээн босголтын дараа Ираны нийгэмд өөрчлөлт хийхийг хүсч байгааг илтгэв.Түүний ерөнхийлөгчийн албан тушаал нь ихэвчлэн "Хордадын 2-р хөдөлгөөн"-тэй холбоотой байсан бөгөөд хууль дээдлэх, ардчилал, улс төрийн оролцоог хангахад гол анхаарлаа хандуулсан.Эхэндээ шинэ эрин үед ихээхэн либералчлал хийгдсэн.Иранд хэвлэгддэг өдөр тутмын сонины тоо таваас хорин зургаа болж нэмэгдэв.Сэтгүүл, ном хэвлэх нь бас өссөн.Ираны кино урлаг Хатамигийн дэглэмийн үед эрчимтэй хөгжиж, Ираны кино Канн, Венецид шагнал хүртжээ.[124] Гэсэн хэдий ч түүний шинэчлэлийн хөтөлбөр нь Ираны консерватив элементүүд, ялангуяа Хамгаалалтын зөвлөл зэрэг хүчирхэг албан тушаалтай хүмүүстэй байнга зөрчилддөг байв.Эдгээр мөргөлдөөн нь ихэвчлэн Хатами улс төрийн тулалдаанд ялагдаж, түүнийг дэмжигчдийн урмыг хугалахад хүргэсэн.1999 онд хэвлэлд шинэ хашлага тавьжээ.Шүүхээс 60 гаруй сонинд хориг тавьсан.[124] Ерөнхийлөгч Хатамигийн чухал холбоотнуудыг гадны ажиглагчдын үзэж буйгаар "хуурсан" [125] буюу үзэл суртлын үндэслэлээр баривчилж, шүүж, шоронд хорьжээ.Хатамигийн засаг захиргаа үндсэн хуулийн дагуу Дээд удирдагчид захирагдаж, төрийн гол байгууллагуудын эрх мэдлийг хязгаарлаж байв.Түүний хууль тогтоох оролдлого болох "хос хуулийн төсөл" нь сонгуулийн хуулиудыг шинэчлэх, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг тодорхой болгох зорилготой байв.Эдгээр хуулийн төслийг парламент баталсан боловч Хамгаалах зөвлөлөөс хориг тавьсан нь Хатамигийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлэхэд тулгарч байсан сорилтуудыг бэлгэдсэн юм.Хатамигийн ерөнхийлөгч байх хугацаандаа хэвлэлийн эрх чөлөө, иргэний нийгэм, эмэгтэйчүүдийн эрх, шашин шүтлэгт тэсвэртэй байдал, улс төрийн хөгжилд онцгой анхаарал хандуулж байсан.Тэрээр олон улсын хэмжээнд Ираны нэр хүндийг сайжруулахыг эрмэлзэж, Европын холбоотой хамтран ажиллаж, Европын хэд хэдэн оронд айлчилсан Ираны анхны ерөнхийлөгч болсон юм.Түүний эдийн засгийн бодлого нь өмнөх засгийн газруудын үйлдвэржилтийн хүчин чармайлтыг үргэлжлүүлж, хувьчлал, Ираны эдийн засгийг дэлхийн зах зээлд нэгтгэхэд анхаарлаа хандуулсан.Эдгээр хүчин чармайлтыг үл харгалзан Иран ажилгүйдэл, ядууралтай тууштай тэмцэл зэрэг томоохон сорилтуудтай тулгарсан.Гадаад бодлогын хувьд Хатами сөргөлдөөнийг эвлэрүүлэхийг зорьж, "Соёл иргэншил хоорондын яриа хэлэлцээ"-ийг дэмжиж, барууны орнуудтай харилцаагаа сэргээхийг оролдсон.Европын холбооны хэд хэдэн орон 1990-ээд оны сүүлээр Ирантай эдийн засгийн харилцаагаа сэргээж эхэлсэн бөгөөд худалдаа, хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн.Их Британи 1979 оны хувьсгалаас хойш тасарсан Ирантай дипломат харилцаагаа 1998 онд сэргээв.АНУ эдийн засгийн хоригоо сулруулсан боловч тус улсыг олон улсын терроризмд холбогдож, цөмийн зэвсгийн хүчин чадлаа хөгжүүлж байна гэж үзэн илүү хэвийн болсон харилцааг хаасаар байна.
Махмуд Ахмадинежадын үеийн Иран
Ахмадинежад Али Хаменеи, Али Лариджани, Садек Лариджани нартай 2011 онд ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
2005 онд Ираны ерөнхийлөгчөөр сонгогдож, 2009 онд дахин сонгогдсон Махмуд Ахмадинежад консерватив популист байр сууриараа алдартай байв.Тэрээр авлигатай тэмцэж, ядуусын төлөө тэмцэж, үндэсний аюулгүй байдлыг бэхжүүлнэ гэж амласан.2005 оны сонгуульд тэрээр ерөнхийлөгч асан Рафсанжанийг мэдэгдэхүйц ялсан нь түүний эдийн засгийн амлалтууд болон шинэчлэлийн сонгогчдын ирц буурсантай холбон тайлбарлав.Энэхүү ялалт нь Ираны засгийн газарт консерватив хяналтыг бэхжүүлсэн.[126]Ахмадинежад ерөнхийлөгч байх хугацаандаа Америкийн бодлогыг эрс эсэргүүцэж, Израилийн талаарх маргаантай үгс зэрэг маргаантай байсан.[127] Хямд зээл, татаас олгох зэрэг түүний эдийн засгийн бодлогыг ажилгүйдэл, инфляци өндөр байсан гэж буруутгаж байв.[128] Түүний 2009 онд дахин сонгогдсон нь ихээхэн маргаантай тулгарсан нь сүүлийн гучин жилийн хугацаанд Ираны удирдлагад тулгарч буй дотоодын хамгийн том сорилт гэж тодорхойлсон томоохон эсэргүүцлийн жагсаалыг үүсгэсэн.[129] Санал хураалтын үеэр зөрчил гаргасан, эсэргүүцлийн жагсаал үргэлжилсээр байгаа ч дээд удирдагч Али Хаменеи Ахмадинежадын ялалтыг дэмжсэн боловч [130] үймээн самуун дэгдээсэн гэж гадаадын гүрнүүд буруутгагдав.[131]Ахмадинежад, Хаменеи хоёрын хооронд хагарал үүссэн бөгөөд энэ нь Ахмадинежадын зөвлөх Эсфандиар Рахим Машайигийн эргэн тойронд үүссэн бөгөөд түүнийг улс төрд илүү их санваартнуудын оролцоог эсэргүүцсэн "зайвсан урсгал"-ыг удирдаж байна гэж буруутгав.[132] Ахмадинежадын гадаад бодлого нь Сири болон Хезболлатай нягт харилцаатай байж, Ирак , Венесуэльтэй шинэ харилцааг хөгжүүлсэн.Түүний дэлхийн удирдагчидтай шууд харилцаж, Жорж Буш руу илгээсэн захидал, Иранд ижил хүйстнүүд байдаггүй тухай хэлсэн үг нь олны анхаарлыг татсан.Ахмадинежадын үед Ираны цөмийн хөтөлбөрийг олон улсын хэмжээнд шалгаж, Цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх гэрээг дагаж мөрдөөгүй гэж буруутгаж байсан.Хэдийгээр Иран энх тайвныг эрхэмлэхийг шаардаж байсан ч ОУАЭХА болон олон улсын хамтын нийгэмлэг санаа зовниж байгаагаа илэрхийлж, Иран 2013 онд хяналт шалгалтыг чангатгахыг зөвшөөрсөн [133] . Түүнийг ажиллаж байх хугацаанд Ираны цөмийн хэд хэдэн эрдэмтэн алагдсан юм.[134]Эдийн засгийн хувьд Ахмадинежадын бодлогыг эхэндээ газрын тосны өндөр орлого дэмжиж байсан бөгөөд 2008 оны санхүүгийн хямралын дараа орлого буурчээ.[128] 2006 онд Ираны эдийн засагчид түүний эдийн засгийн оролцоог шүүмжилж, 2007 онд Ираны Удирдлага, төлөвлөлтийн байгууллагыг татан буулгах шийдвэр гаргасан нь илүү популист бодлого хэрэгжүүлэх алхам гэж үзжээ.Ахмадинежадын үед хүний ​​эрх улам дордож, цаазаар авах ял нэмэгдэж, иргэний эрх чөлөөг дарангуйлах, тэр дундаа хувцаслалтын дүрэм, нохой эзэмших эрхийг хязгаарлах зэрэг арга хэмжээнүүд нэмэгджээ.[135] Олон эхнэр авахыг дэмжих, Махриегийн татвар ногдуулах зэрэг маргаантай саналууд хэрэгжсэнгүй.[136] 2009 оны сонгуулийн эсэргүүцлийн жагсаал өргөн хүрээг хамарсан баривчилгаа, үхэлд хүргэсэн боловч 2009 оны 9-р сард явуулсан санал асуулгаар иранчуудын дэглэмд сэтгэл ханамж өндөр байгааг харуулжээ.[137]
Хассан Роуханигийн удирдлаган дор Иран
Роухани 2013 оны 6-р сарын 15-ны ялалтын үеэр хэлсэн үг ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
2013 онд Ираны ерөнхийлөгчөөр сонгогдож, 2017 онд улиран сонгогдсон Хассан Роухани Ираны дэлхийн харилцааг дахин тохируулахад анхаарлаа хандуулсан.Тэрээр илүү нээлттэй, олон улсын итгэлцлийг [138] , ялангуяа Ираны цөмийн хөтөлбөрийн талаар зорьсон.Хувьсгалт хамгаалагчид зэрэг консерватив фракцуудын шүүмжлэлийг үл харгалзан Роухани яриа хэлэлцээ, хамтын ажиллагааны бодлого баримталж байв.Роуханигийн нэр хүнд олон нийтийн дунд харилцан адилгүй байсан бөгөөд цөмийн хэлэлцээрийн дараа өндөр үнэлгээ авсан ч эдийн засгийн хүлээлтээс болж дэмжлэгийг хадгалахад бэрхшээлтэй байсан.Роуханигийн эдийн засгийн бодлого нь урт хугацааны хөгжилд төвлөрч, олон нийтийн худалдан авах чадварыг нэмэгдүүлэх, инфляцийг хянах, ажилгүйдлийг бууруулахад чиглэв.[139] Тэрээр Ираны Удирдлага, төлөвлөлтийн байгууллагыг сэргээж, инфляци болон хөрвөх чадварыг хянахаар төлөвлөж байсан.Соёл, хэвлэл мэдээллийн хувьд Роухани интернетийн цензурыг бүрэн хянах боломжгүй гэсэн шүүмжлэлд өртсөн.Тэрээр хувийн амьдралдаа илүү эрх чөлөө, мэдээлэл олж авахыг дэмжсэн.[140] Роухани эмэгтэйчүүдийн эрхийг дэмжиж, эмэгтэйчүүд болон цөөнхүүдийг өндөр албан тушаалд томилдог байсан ч эмэгтэйчүүдийн яам байгуулах талаар эргэлзэж байсан.[141]Роуханигийн үед хүний ​​эрхийн асуудал маргаантай байсан бөгөөд олон тооны цаазаар авах ялыг шүүмжилж, системийн асуудлуудыг шийдвэрлэхэд ахиц дэвшил багатай байсан.Гэсэн хэдий ч тэрээр улс төрийн хоригдлуудыг суллах, олон төрлийн Элчин сайдуудыг томилох зэрэг бэлгэдлийн дохио зангаа хийсэн.[142]Роуханигийн гадаад бодлогын хувьд хөрш орнуудтай харилцаагаа засах [143] , цөмийн асуудлаарх хэлэлцээнд оролцох хүчин чармайлтаар тодорхойлогддог.Түүний засаг захиргаа Их Британитай [144] харилцаагаа сайжруулах тал дээр ажиллаж, АНУ- тай ээдрээтэй харилцаагаа болгоомжтой авч явжээ.Роухани Сири дэх Башар аль-Асадыг дэмжих Ираны дэмжлэгийг үргэлжлүүлж, бүс нутгийн динамик, ялангуяа Ирак , Саудын Араб , Израильтай хамтран ажиллаж байна.[145]
Эбрахим Раисигийн удирдлаган дор Иран
Раиси Тегераны Шахид Шируди цэнгэлдэх хүрээлэнд болсон ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгааны цуглаан дээр үг хэлж байна ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
Эбрахим Раиси 2021 оны 8-р сарын 3-нд Ираны ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон бөгөөд хориг арга хэмжээг авч, эдийн засгийн хараат бус байдлыг гадны нөлөөллөөс ангид байлгахад анхаарч байна.Тэрээр 8-р сарын 5-нд болсон Исламын Зөвлөлдөх Ассамблейн өмнө албан ёсоор тангараг өргөж, Ойрхи Дорнодыг тогтворжуулах, гадаадын дарамт шахалтыг эсэргүүцэх, Ираны цөмийн хөтөлбөр энх тайвны шинж чанартай болохыг баталгаажуулах зэрэгт Иран чухал үүрэг гүйцэтгэхийг онцлон тэмдэглэв.Раисигийн албан тушаалд байх хугацаандаа COVID-19 вакцины импортын өсөлт нэмэгдэж, НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн чуулган дээр Иран цөмийн хэлэлцээг сэргээхэд бэлэн байгааг онцлон тэмдэглэсэн байна.Гэсэн хэдий ч Махса Амини нас барсны дараа эсэргүүцлийн жагсаал болж, хүний ​​эрхийг зөрчсөн гэж буруутгагдаж, түүний ерөнхийлөгчийн албан тушаалд бэрхшээлтэй тулгарсан.Раиси гадаад бодлогын хувьд Талибаны дараа Афганистаны засгийн газрыг бүхэлд нь хамарсан засгийн газар байгуулахыг дэмжиж байгаагаа илэрхийлж, Израилийг "хуурамч дэглэм" гэж шүүмжилсэн.Раисигийн үед Иран хэлэлцээрийн ахиц дэвшил гацсан хэвээр байсан ч JCPOA-ийн талаар хэлэлцээгээ үргэлжлүүлэв.Раиси нь хүйсээр ялгаварлан гадуурхах, их дээд сургуулиудыг исламжуулах, барууны соёлыг цензурлахыг дэмждэг хатуу үзэлтэй нэгэн гэж тооцогддог.Тэрээр эдийн засгийн хориг арга хэмжээг Ираны бие даах боломж гэж үзэж, худалдааны жижиглэнгийн худалдаанаас илүү хөдөө аж ахуйн хөгжлийг дэмждэг.Раиси соёлын хөгжил, эмэгтэйчүүдийн эрх, нийгэм дэх сэхээтнүүдийн гүйцэтгэх үүргийг чухалчилдаг.Түүний эдийн засаг, соёлын бодлого нь үндэсний бие даасан байдал, уламжлалт үнэт зүйлд анхаарлаа хандуулдаг.

Appendices



APPENDIX 1

Iran's Geographic Challenge


Play button




APPENDIX 2

Why Iran's Geography Sucks


Play button




APPENDIX 3

Geopolitics of Iran


Play button




APPENDIX 4

The Middle East's cold war, explained


Play button




APPENDIX 5

The Jiroft Civilization of Ancient Iran


Play button




APPENDIX 6

History of Islamic Iran explained in 10 minutes


Play button




APPENDIX 7

Decadence and Downfall In Iran


Play button

Characters



Seleucus I Nicator

Seleucus I Nicator

Founder of the Seleucid Empire

Tughril Beg

Tughril Beg

Sultan of the Seljuk Empire

Nader Shah

Nader Shah

Founder of the Afsharid dynasty of Iran

Mohammad Mosaddegh

Mohammad Mosaddegh

35th Prime Minister of Iran

Sattar Khan

Sattar Khan

Pivotal figure in the Iranian Constitutional Revolution

Al-Khwarizmi

Al-Khwarizmi

Persian Mathematician

Maryam Mirzakhani

Maryam Mirzakhani

Iranian Mathematician

Al-Biruni

Al-Biruni

Persian polymath

Ardashir I

Ardashir I

Founder of the Persian Sasanian Empire

Shirin Ebadi

Shirin Ebadi

Iranian Nobel laureate

Hafez

Hafez

Persian lyric poet

Rumi

Rumi

13th-century Persian poet

Avicenna

Avicenna

Arab philosopher

Ferdowsi

Ferdowsi

Persian Poet

Cyrus the Great

Cyrus the Great

Founder of the Achaemenid Persian Empire

Reza Shah

Reza Shah

First Shah of the House of Pahlavi

Darius the Great

Darius the Great

King of the Achaemenid Empire

Simin Daneshvar

Simin Daneshvar

Iranian novelist

Arsaces I of Parthia

Arsaces I of Parthia

First king of Parthia

Agha Mohammad Khan Qajar

Agha Mohammad Khan Qajar

Founder of the Qajar dynasty of Iran

Abbas the Great

Abbas the Great

Fifth shah of Safavid Iran

Shah Abbas I

Shah Abbas I

Fifth shah of Safavid Iran

Omar Khayyam

Omar Khayyam

Persian Mathematician and Poet

Khosrow I

Khosrow I

Sasanian King

Ruhollah Khomeini

Ruhollah Khomeini

Iranian Islamic revolutionary

Footnotes



  1. Freeman, Leslie G., ed. (1978). Views of the Past: Essays in Old World Prehistory and Paleanthropology. Mouton de Gruyter. p. 15. ISBN 978-3111769974.
  2. Trinkaus, E & Biglari, F. (2006). "Middle Paleolithic Human Remains from Bisitun Cave, Iran". Paléorient. 32 (2): 105–111. doi:10.3406/paleo.2006.5192.
  3. "First Neanderthal Human Tooth Discovered in Iran". 21 October 2018.
  4. Potts, D. T. (1999). The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge University Press. ISBN 0-521-56358-5.
  5. Algaze, Guillermo. 2005. The Uruk World System: The Dynamics of Expansion of Early Mesopotamian Civilization.
  6. Xinhua, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Aug 2007 Archived 23 November 2016 at the Wayback Machine, retrieved 1 October 2007.
  7. Kushnareva, K. Kh. (1997). The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the Eighth to the Second Millennium B.C. UPenn Museum of Archaeology. ISBN 978-0-924171-50-5. Archived from the original on 13 September 2020. Retrieved 8 May 2016., p. 44.
  8. Diakonoff, I., M., "Media", Cambridge History of Iran, II, Cambridge, 1985, p.43 [within the pp.36–148]. This paper is cited in the Journal of Eurasian Studies on page 51.
  9. Beckwith, Christopher I. (16 March 2009). Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present. Princeton University Press. ISBN 978-0691135892. Retrieved 29 May 2015, pp. 58–77.
  10. Harmatta, János (1992). "The Emergence of the Indo-Iranians: The Indo-Iranian Languages" (PDF). In Dani, A. H.; Masson, V. M. (eds.). History of Civilizations of Central Asia: The Dawn of Civilization: Earliest Times to 700 B. C. UNESCO. pp. 346–370. ISBN 978-92-3-102719-2. Retrieved 29 May 2015, p. 348.
  11. Lackenbacher, Sylvie. "Elam". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 18 November 2020. Retrieved 23 June 2008.
  12. Bahman Firuzmandi "Mad, Hakhamanishi, Ashkani, Sasani" pp. 20.
  13. "Iran, 1000 BC–1 AD". The Timeline of Art History. The Metropolitan Museum of Art. October 2000. Archived from the original on 25 January 2021. Retrieved 9 August 2008.
  14. Medvedskaya, I.N. (January 2002). "The Rise and Fall of Media". International Journal of Kurdish Studies. BNET. Archived from the original on 28 March 2008. Retrieved 10 August 2008.
  15. Sicker, Martin (2000). The pre-Islamic Middle East. Greenwood Publishing Group. pp. 68/69. ISBN 978-0-275-96890-8.
  16. Urartu – Lost Kingdom of Van Archived 2015-07-02 at the Wayback Machine.
  17. Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (December 2006). "East-West Orientation of Historical Empires". Journal of World-Systems Research. 12 (2): 223. ISSN 1076-156X. Retrieved 12 September 2016.
  18. Sacks, David; Murray, Oswyn; Brody, Lisa (2005). Encyclopedia of the Ancient Greek World. Infobase Publishing. p. 256. ISBN 978-0-8160-5722-1.
  19. Benevolent Persian Empire Archived 2005-09-07 at the Wayback Machine.
  20. Roisman, Joseph; Worthington, Ian (2011). A Companion to Ancient Macedonia. John Wiley and Sons. ISBN 978-1-44-435163-7, p. 345.
  21. Roisman & Worthington 2011, pp. 135–138, 342–345.
  22. Schmitt, Rüdiger (21 July 2011). "Achaemenid Dynasty". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 29 April 2011. Retrieved 4 March 2019.
  23. Waters, Kenneth H. (1974), "The Reign of Trajan, part VII: Trajanic Wars and Frontiers. The Danube and the East", in Temporini, Hildegard (ed.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Principat. II.2, Berlin: Walter de Gruyter, pp. 415–427, p. 424.
  24. Brosius, Maria (2006), The Persians: An Introduction, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-32089-4, p. 84
  25. Bickerman, Elias J. (1983). "The Seleucid Period". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 3–20. ISBN 0-521-20092-X., p. 6.
  26. Ball, Warwick (2016), Rome in the East: Transformation of an Empire, 2nd Edition, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-72078-6, p. 155.
  27. Norman A. Stillman The Jews of Arab Lands pp 22 Jewish Publication Society, 1979 ISBN 0827611552.
  28. Garthwaite, Gene R., The Persians, p. 2.
  29. "ARAB ii. Arab conquest of Iran". iranicaonline.org. Archived from the original on 26 September 2017. Retrieved 18 January 2012.
  30. The Muslim Conquest of Persia By A.I. Akram. Ch: 1 ISBN 978-0-19-597713-4.
  31. Mohammad Mohammadi Malayeri, Tarikh-i Farhang-i Iran (Iran's Cultural History). 4 volumes. Tehran. 1982.
  32. Hawting G., The First Dynasty of Islam. The Umayyad Caliphate AD 661–750, (London) 1986, pp. 63–64.
  33. Cambridge History of Iran, by Richard Nelson Frye, Abdolhosein Zarrinkoub, et al. Section on The Arab Conquest of Iran and. Vol 4, 1975. London. p.46.
  34. "History of Iran: Islamic Conquest". Archived from the original on 5 October 2019. Retrieved 21 June 2007.
  35. Saïd Amir Arjomand, Abd Allah Ibn al-Muqaffa and the Abbasid Revolution. Iranian Studies, vol. 27, #1–4. London: Routledge, 1994. JSTOR i401381
  36. "The Islamic World to 1600". Applied History Research Group, University of Calgary. Archived from the original on 5 October 2008. Retrieved 26 August 2006.
  37. Bernard Lewis (1991), "The Political Language of Islam", University of Chicago Press, pp 482).
  38. May, Timothy (2012). The Mongol Conquests in World History. Reaktion Books, p. 185.
  39. J. A. Boyle, ed. (1968). "The Cambridge History of Iran". Journal of the Royal Asiatic Society. Cambridge University Press. V: The Saljuq and Mongol periods (1): Xiii, 762, 16. doi:10.1017/S0035869X0012965X. S2CID 161828080.
  40. Q&A with John Kelly on The Great Mortality on National Review Online Archived 2009-01-09 at the Wayback Machine.
  41. Chapin Metz, Helen (1989), "Invasions of the Mongols and Tamerlane", Iran: a country study, Library of Congress Country Studies, archived from the original on 17 September 2008.
  42. Ladinsky, Daniel James (1999). The Gift: Poems by the Great Sufi Master. Arkana. ISBN 978-0-14-019581-1. Archived from the original on 4 March 2021. Retrieved 11 August 2020.
  43. Brookshaw, Dominic Parviz (28 February 2019). Hafiz and His Contemporaries:Poetry, Performance and Patronage in Fourteenth Century Iran. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-78672-588-2. Archived from the original on 4 March 2021. Retrieved 11 August 2020.
  44. Mathee, Rudi (2008). "Safavid Dynasty". Encyclopædia Iranica. Archived from the original on 24 May 2019. Retrieved 2 June 2014.
  45. Savory, Roger M.; Karamustafa, Ahmet T. (2012) [1998], "Esmāʿīl I Ṣafawī", Encyclopædia Iranica, vol. VIII/6, pp. 628–636, archived from the original on 25 July 2019.
  46. Mitchell, Colin P. (2009), "Ṭahmāsp I", Encyclopædia Iranica, archived from the original on 17 May 2015, retrieved 12 May 2015.
  47. Mottahedeh, Roy, The Mantle of the Prophet : Religion and Politics in Iran, One World, Oxford, 1985, 2000, p.204.
  48. Lang, David Marshall (1957). The Last Years of the Georgian Monarchy, 1658–1832. Columbia University Press. p. 142. ISBN
  49. 978-0-231-93710-8.
  50. Hitchins, Keith (2012) [1998], "Erekle II", in Yarshater, Ehsan (ed.), Encyclopædia Iranica, vol. VIII/5, pp. 541–542, ISBN 978-0-7100-9090-4
  51. Axworthy,p.168.
  52. Amīn, ʻAbd al-Amīr Muḥammad (1 January 1967). British Interests in the Persian Gulf. Brill Archive. Archived from the original on 19 December 2019. Retrieved 10 August 2016.
  53. "Islam and Iran: A Historical Study of Mutual Services". Al islam. 13 March 2013. Archived from the original on 30 July 2013. Retrieved 9 July 2007.
  54. Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. Vol. 1. ABC-CLIO. ISBN 978-1-59884-336-1, p. 409.
  55. Axworthy, Michael (6 November 2008). Iran: Empire of the Mind: A History from Zoroaster to the Present Day. Penguin UK. ISBN 978-0-14-190341-5.
  56. Swietochowski, Tadeusz (1995). Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press. pp. 69, 133. ISBN 978-0-231-07068-3. Archived from the original on 13 July 2015. Retrieved 17 October 2020.
  57. "Caucasus Survey". Archived from the original on 15 April 2015. Retrieved 23 April 2015.
  58. Mansoori, Firooz (2008). "17". Studies in History, Language and Culture of Azerbaijan (in Persian). Tehran: Hazar-e Kerman. p. 245. ISBN 978-600-90271-1-8.
  59. Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran. Vol. 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20095-4, p. 336.
  60. "The Iranian Armed Forces in Politics, Revolution and War: Part One". Archived from the original on 3 March 2016. Retrieved 23 May 2014.
  61. Fisher, William Bayne;Avery, Peter; Gershevitch, Ilya; Hambly, Gavin; Melville, Charles. The Cambridge History of Iran Cambridge University Press, 1991. p. 339.
  62. Bournoutian, George A. (1980). The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Empire: 1826–1832. Nationalism and social change in Transcaucasia. Kennan Institute Occasional Paper Series. Art. 91. The Wilson Center, Kennan Institute for Advanced Russian Studies, pp. 11, 13–14.
  63. Bournoutian 1980, p. 13.
  64. Azizi, Mohammad-Hossein. "The historical backgrounds of the Ministry of Health foundation in Iran." Arch Iran Med 10.1 (2007): 119-23.
  65. Okazaki, Shoko (1 January 1986). "The Great Persian Famine of 1870–71". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 49 (1): 183–192. doi:10.1017/s0041977x00042609. JSTOR 617680. S2CID 155516933.
  66. Shambayati, Niloofar (2015) [1993]. "Coup D'Etat of 1299/1921". Encyclopædia Iranica. Vol. VI/4. pp. 351–354.
  67. Michael P. Zirinsky; "Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921–1926", International Journal of Middle East Studies 24 (1992), 639–663, Cambridge University Press.
  68. "Reza Shah Pahlevi". The Columbia Encyclopedia (Sixth ed.). 2007 [2001]. Archived from the original on 1 February 2009.
  69. Ervand, History of Modern Iran, (2008), p.91.
  70. The Origins of the Iranian Revolution by Roger Homan. International Affairs, Vol. 56, No. 4 (Autumn, 1980), pp. 673–677.JSTOR 2618173.
  71. Richard W. Cottam, Nationalism in Iran, University of Pittsburgh Press, ISBN o-8229-3396-7.
  72. Bakhash, Shaul, Reign of the Ayatollahs : Iran and the Islamic Revolution by Shaul, Bakhash, Basic Books, c1984, p.22.
  73. Iran Archived 4 March 2016 at the Wayback Machine: Recent History, The Education System.
  74. Abrahamian, Ervand, Iran Between Two Revolutions, 1982, p. 146.
  75. Ervand Abrahamian. Iran Between Two Revolutions. p. 51.
  76. Mackey, The Iranians, (1996) p. 179.
  77. Mackey, Sandra The Iranians: Persia, Islam and the Soul of a Nation, New York: Dutton, c1996. p.180.
  78. "A Brief History of Iranian Jews". Iran Online. Retrieved 17 January 2013.
  79. Mohammad Gholi Majd, Great Britain and Reza Shah, University Press of Florida, 2001, p. 169.
  80. "Historical Setting". Parstimes. Retrieved 17 January 2013.
  81. Reza Shah Pahlavi: Policies as Shah, Britannica Online Encyclopedia.
  82. Richard Stewart, Sunrise at Abadan: the British and Soviet invasion of Iran, 1941 (1988).
  83. Louise Fawcett, "Revisiting the Iranian Crisis of 1946: How Much More Do We Know?." Iranian Studies 47#3 (2014): 379–399.
  84. Olmo Gölz (2019). "The Dangerous Classes and the 1953 Coup in Iran: On the Decline of lutigari Masculinities". In Stephanie Cronin (ed.). Crime, Poverty and Survival in the Middle East and North Africa: The 'Dangerous Classes' since 1800. I.B. Tauris. pp. 177–190. doi:10.5040/9781838605902.ch-011. ISBN 978-1-78831-371-1. S2CID 213229339.
  85. Wilford, Hugh (2013). America's Great Game: The CIA's Secret Arabists and the Making of the Modern Middle East. Basic Books. ISBN 978-0-465-01965-6, p. 164.
  86. Wilber, Donald Newton (March 1954). Clandestine Service history: overthrow of Premier Mossadeq of Iran, November 1952-August 1953 (Report). Central Intelligence Agency. p. iii. OCLC 48164863. Archived from the original on 2 July 2009. Retrieved 6 June 2009.
  87. Axworthy, Michael. (2013). Revolutionary Iran: a history of the Islamic republic. Oxford: Oxford University Press. p. 48. ISBN 978-0-19-932227-5. OCLC 854910512.
  88. Boroujerdi, Mehrzad, ed. (2004). Mohammad Mosaddeq and the 1953 Coup in Iran. Syracuse University Press. JSTOR j.ctt1j5d815.
  89. "New U.S. Documents Confirm British Approached U.S. in Late 1952 About Ousting Mosaddeq". National Security Archive. 8 August 2017. Retrieved 1 September 2017.
  90. Gholam Reza Afkhami (12 January 2009). The Life and Times of the Shah. University of California Press. p. 161. ISBN 978-0-520-94216-5.
  91. Sylvan, David; Majeski, Stephen (2009). U.S. foreign policy in perspective: clients, enemies and empire. London. p. 121. doi:10.4324/9780203799451. ISBN 978-0-415-70134-1. OCLC 259970287.
  92. Wilford 2013, p. 166.
  93. "CIA admits 1953 Iranian coup it backed was undemocratic". The Guardian. 13 October 2023. Archived from the original on 14 October 2023. Retrieved 17 October 2023.
  94. "Islamic Revolution | History of Iran." Iran Chamber Society. Archived 29 June 2011 at the Wayback Machine.
  95. Gölz, Olmo (2017). "Khomeini's Face is in the Moon: Limitations of Sacredness and the Origins of Sovereignty", p. 229.
  96. Milani, Abbas (22 May 2012). The Shah. Macmillan. ISBN 978-0-230-34038-1. Archived from the original on 19 January 2023. Retrieved 12 November 2020.
  97. Abrahamian, Ervand (1982). Iran between two revolutions. Princeton University Press. ISBN 0-691-00790-X, p. 479.
  98. Mottahedeh, Roy. 2004. The Mantle of the Prophet: Religion and Politics in Iran. p. 375.
  99. "1979: Exiled Ayatollah Khomeini returns to Iran." BBC: On This Day. 2007. Archived 24 October 2014 at the Wayback Machine.
  100. Graham, Robert (1980). Iran, the Illusion of Power. St. Martin's Press. ISBN 0-312-43588-6, p. 228.
  101. "Islamic Republic | Iran." Britannica Student Encyclopedia. Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 16 March 2006.
  102. Sadjadpour, Karim (3 October 2019). "October 14th, 2019 | Vol. 194, No. 15 | International". TIME.com. Retrieved 20 March 2023.
  103. Kurzman, Charles (2004). The Unthinkable Revolution in Iran. Harvard University Press. ISBN 0-674-01328-X, p. 121.
  104. Özbudun, Ergun (2011). "Authoritarian Regimes". In Badie, Bertrand; Berg-Schlosser, Dirk; Morlino, Leonardo (eds.). International Encyclopedia of Political Science. SAGE Publications, Inc. p. 109. ISBN 978-1-4522-6649-7.
  105. R. Newell, Walter (2019). Tyrants: Power, Injustice and Terror. New York, USA: Cambridge University Press. pp. 215–221. ISBN 978-1-108-71391-7.
  106. Shawcross, William, The Shah's Last Ride (1988), p. 110.
  107. Fundamentalist Power, Martin Kramer.
  108. History Of US Sanctions Against Iran Archived 2017-10-10 at the Wayback Machine Middle East Economic Survey, 26-August-2002
  109. Bakhash, Shaul, The Reign of the Ayatollahs, p. 73.
  110. Schirazi, Asghar, The Constitution of Iran: politics and the state in the Islamic Republic, London; New York: I.B. Tauris, 1997, p.293-4.
  111. "Iranian Government Constitution, English Text". Archived from the original on 23 November 2010.
  112. Riedel, Bruce (2012). "Foreword". Becoming Enemies: U.S.-Iran Relations and the Iran-Iraq War, 1979-1988. Rowman & Littlefield Publishers. p. ix. ISBN 978-1-4422-0830-8.
  113. Gölz, "Martyrdom and Masculinity in Warring Iran. The Karbala Paradigm, the Heroic, and the Personal Dimensions of War." Archived 17 May 2019 at the Wayback Machine, Behemoth 12, no. 1 (2019): 35–51, 35.
  114. Brumberg, Daniel, Reinventing Khomeini: The Struggle for Reform in Iran, University of Chicago Press, 2001, p.153
  115. John Pike. "Hojjatoleslam Akbar Hashemi Rafsanjani". Globalsecurity.org. Retrieved 28 January 2011.
  116. "Is Khameini's Ominous Sermon a Turning Point for Iran?". Time. 19 June 2009. Archived from the original on 22 June 2009.
  117. Slackman, Michael (21 June 2009). "Former President at Center of Fight Within Political Elite". The New York Times.
  118. "The Legacy Of Iran's Powerful Cleric Akbar Hashemi Rafsanjani| Countercurrents". countercurrents.org. 19 January 2017.
  119. Rafsanjani to Ahmadinejad: We Will Not Back Down, ROOZ Archived 30 October 2007 at the Wayback Machine.
  120. Sciolino, Elaine (19 July 2009). "Iranian Critic Quotes Khomeini Principles". The New York Times.
  121. John Pike. "Rafsanjani reassures West Iran not after A-bomb". globalsecurity.org.
  122. Ebadi, Shirin, Iran Awakening: A Memoir of Revolution and Hope, by Shirin Ebadi with Azadeh Moaveni, Random House, 2006, p.180
  123. "1997 Presidential Election". PBS. 16 May 2013. Retrieved 20 May 2013.
  124. Abrahamian, History of Modern Iran, (2008), p.191.
  125. Abrahamian, History of Modern Iran, (2008), p.192.
  126. Abrahamian, History of Modern Iran, (2008), p.193
  127. "June 04, 2008. Iran President Ahmadinejad condemns Israel, U.S." Los Angeles Times. 4 June 2008. Archived from the original on October 6, 2008. Retrieved November 26, 2008.
  128. "Economic headache for Ahmadinejad". BBC News. 17 October 2008. Archived from the original on 2008-10-20. Retrieved 2008-11-26.
  129. Ramin Mostaghim (25 Jun 2009). "Iran's top leader digs in heels on election". Archived from the original on 28 June 2009. Retrieved 2 July 2009.
  130. Iran: Rafsanjani Poised to Outflank Supreme Leader Khamenei Archived 2011-09-26 at the Wayback Machine, eurasianet.org, June 21, 2009.
  131. "Timeline: 2009 Iran presidential elections". CNN. Archived from the original on 2016-04-28. Retrieved 2009-07-02.
  132. Saeed Kamali Dehghan (2011-05-05). "Ahmadinejad allies charged with sorcery". London: Guardian. Archived from the original on 2011-05-10. Retrieved 2011-06-18.
  133. "Iran’s Nuclear Program: Tehran’s Compliance with International Obligations" Archived 2017-05-07 at the Wayback Machine. Congressional Research Service, 4 April 2017.
  134. Greenwald, Glenn (2012-01-11). "More murder of Iranian scientists: still Terrorism?". Salon. Archived from the original on 2012-01-12. Retrieved 2012-01-11.
  135. Iran: Tehran Officials Begin Crackdown On Pet Dogs Archived 2011-05-28 at the Wayback Machine, RFE/RL, September 14, 2007.
  136. Tait, Robert (October 23, 2006). "Ahmadinejad urges Iranian baby boom to challenge west". The Guardian. London.
  137. Kull, Steven (23 November 2009). "Is Iran pre-revolutionary?". WorldPublicOpinion.org. opendemocracy.net.
  138. Solana, Javier (20 June 2013). "The Iranian Message". Project Syndicate. Retrieved 5 November 2013.
  139. "Improvement of people's livelihood". Rouhani[Persian Language]. Archived from the original on 13 July 2013. Retrieved 30 June 2013.
  140. "Supporting Internet Freedom: The Case of Iran" (PDF). Archived from the original (PDF) on 13 January 2015. Retrieved 5 December 2014.
  141. "Breaking Through the Iron Ceiling: Iran's New Government and the Hopes of the Iranian Women's Movements". AWID. 13 September 2013. Archived from the original on 3 October 2013. Retrieved 25 October 2013.
  142. Rana Rahimpour (18 September 2013). "Iran: Nasrin Sotoudeh 'among freed political prisoners'". BBC. Retrieved 25 October 2013.
  143. Malashenko, Alexey (27 June 2013). "How Much Can Iran's Foreign Policy Change After Rowhani's Victory?". Carnegie Endowment for International Peace. Archived from the original on 9 November 2013. Retrieved 7 November 2013.
  144. "Leaders of UK and Iran meet for first time since 1979 Islamic revolution". The Guardian. 24 September 2014. Retrieved 21 April 2015.
  145. "Iran's new president: Will he make a difference?". The Economist. 22 June 2013. Retrieved 3 November 2013.

References



  • Abrahamian, Ervand (2008). A History of Modern Iran. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-82139-1.
  • Brew, Gregory. Petroleum and Progress in Iran: Oil, Development, and the Cold War (Cambridge University Press, 2022) online review
  • Cambridge University Press (1968–1991). Cambridge History of Iran. (8 vols.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-45148-5.
  • Daniel, Elton L. (2000). The History of Iran. Westport, Connecticut: Greenwood. ISBN 0-313-36100-2.
  • Foltz, Richard (2015). Iran in World History. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-933549-7.
  • Rudi Matthee, Willem Floor. "The Monetary History of Iran: From the Safavids to the Qajars" I.B.Tauris, 25 April 2013
  • Del Guidice, Marguerite (August 2008). "Persia – Ancient soul of Iran". National Geographic Magazine.
  • Joseph Roisman, Ian Worthington. "A companion to Ancient Macedonia" pp 342–346, pp 135–138. (Achaemenid rule in the Balkans and Eastern Europe). John Wiley & Sons, 7 July 2011. ISBN 144435163X.
  • Olmstead, Albert T. E. (1948). The History of the Persian Empire: Achaemenid Period. Chicago: University of Chicago Press.
  • Van Gorde, A. Christian. Christianity in Persia and the Status of Non-Muslims in Iran (Lexington Books; 2010) 329 pages. Traces the role of Persians in Persia and later Iran since ancient times, with additional discussion of other non-Muslim groups.
  • Sabri Ateş. "Ottoman-Iranian Borderlands: Making a Boundary, 1843–1914" Cambridge University Press, 21 okt. 2013. ISBN 1107245087.
  • Askolʹd Igorevich Ivanchik, Vaxtang Ličʻeli. "Achaemenid Culture and Local Traditions in Anatolia, Southern Caucasus and Iran". BRILL, 2007.
  • Benjamin Walker, Persian Pageant: A Cultural History of Iran, Arya Press, Calcutta, 1950.
  • Nasr, Hossein (1972). Sufi Essays. Suny press. ISBN 978-0-87395-389-4.
  • Rezvani, Babak., "Ethno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan" Amsterdam University Press, 15 mrt. 2014.
  • Stephanie Cronin., "Iranian-Russian Encounters: Empires and Revolutions Since 1800" Routledge, 2013. ISBN 0415624339.
  • Chopra, R.M., article on "A Brief Review of Pre-Islamic Splendour of Iran", INDO-IRANICA, Vol.56 (1–4), 2003.
  • Vladimir Minorsky. "The Turks, Iran and the Caucasus in the Middle Ages" Variorum Reprints, 1978.