Азербайжаны түүх

Азербайжан дахь чулуун зэвсгийн үеийг палеолит, мезолит, неолит гэж ангилдаг бөгөөд олон мянган жилийн туршид хүн төрөлхтний хөгжил, соёлын өөрчлөлтийг тусгасан байдаг.Карабах, Газах, Лерик, Гобустан, Нахчиван зэрэг янз бүрийн дурсгалт газруудад хийсэн чухал археологийн нээлтүүд эдгээр эринүүдийг гэрэлтүүлсэн.Палеолитын үеМЭӨ 12-р мянган жил хүртэл үргэлжилсэн палеолит нь доод, дунд, дээд палеолит гэж хуваагддаг.Доод палеолит: Энэ хамгийн эртний үе шатанд Азихын агуйгаас алдартай Азихантропын доод эрүү олдсон нь эртний хүний ​​төрөл зүйл байсныг илтгэнэ.Гуручайн хөндий нь нутгийн оршин суугчид нь олдувайн соёлтой ижил төстэй "Гуручайн соёл"-ыг тэмдэглэж, орон нутгийн чулуугаар багаж хэрэгсэл бүтээдэг чухал газар байв.Дундад палеолит: 100,000-35,000 жилийн өмнөх энэ үе нь хурц үзүүртэй багажаараа алдартай Мустерийн соёлоор тодорхойлогддог.Археологийн гол дурсгалт газруудад Карабах дахь Таглар, Азох, Зар агуй, Дамжили, Казма агуй зэрэг өргөн хэмжээний багаж хэрэгсэл, амьтны яс олдсон байдаг.Дээд палеолит: Ойролцоогоор 12,000 жилийн тэртээ хүртэл үргэлжилсэн энэ үед хүмүүс агуй болон гадаа хуаранд суурьшсан.Ан агнуур илүү мэргэшсэн бөгөөд нийгмийн үүрэг нь эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн хооронд илүү тодорхой ялгарч эхлэв.Мезолитийн үеМЭӨ 12,000 оны үед дээд палеолитын үеэс шилжсэн Азербайжан дахь мезолитийн эрин ялангуяа Гобустан, Дамжилид нотлогдсон микролитийн зэвсгийн шинж чанартай, ан агнуурт түшиглэсэн хэвээр байсан нь амьтдыг гаршуулсан анхны шинж тэмдгүүдтэй байв.Загас барих нь бас чухал үйл ажиллагаа болсон.Неолитын үеМЭӨ 7-6-р мянганы орчимд эхэлсэн шинэ чулуун зэвсгийн үе нь газар тариалангийн эхлэлийг тэмдэглэж, газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой газар нутаг дэвсгэрийг өргөжүүлэхэд хүргэсэн.Онцлох дурсгалт газруудад Нахчиван Өөртөө Засах Бүгд Найрамдах Улсын Гойтепе археологийн цогцолбор багтдаг бөгөөд энд керамик эдлэл, обсидиан эдлэл зэрэг материалууд нь соёлын боловсронгуй байдлыг илтгэж байна.энеолит (халколит) үеМЭӨ 6-4-р мянганы хооронд энеолитийн үе нь чулуун зэвсгийн болон хүрэл зэвсгийн үеийг холбосон.Бүс нутгийн зэсээр баялаг уулс нь зэс боловсруулах эхэн үеийн хөгжилд дөхөм болсон.Шомутепе, Култепе зэрэг суурин газрууд нь хөдөө аж ахуй, архитектур, металлургийн дэвшлийг онцолж өгдөг.

МЭӨ 4-р мянганы 2-р хагасаас МЭӨ 2-р мянганы 2-р хагас хүртэл үргэлжилсэн Азербайжан дахь хүрэл зэвсгийн үе нь вааран эдлэл, архитектур, металлургийн салбарт томоохон хөгжлийг харуулсан.Энэ нь анхан, дунд, хожуу хүрэл зэвсгийн үе гэж хуваагддаг бөгөөд үе шат бүрт өвөрмөц соёл, технологийн дэвшил ажиглагддаг.^[1]Эрт хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3500-2500)Хүрэл зэвсгийн эхэн үе нь Закавказ, Зүүн Анатоли, баруун хойд Иран, цаашлаад бусад нутагт өргөн нөлөө үзүүлсэн Кур-Араксын соёл үүссэнээрээ онцлог юм.Энэ үед уулын энгэр, голын эрэг гэх мэт шинэ суурьшлын хэлбэрүүд үүсч, металлургийн техник хөгжсөн.Матриархаас патриархын тогтолцоонд шилжих, хөдөө аж ахуйг мал аж ахуйгаас тусгаарлах зэрэг нийгмийн томоохон өөрчлөлтүүд гарсан.Археологийн гол дурсгалт газруудад Нахчиван дахь Кул-тепе I, II, Казах дахь Баба-Дервиш, Товуз дахь Ментеш-Тепе зэрэг олон тооны олдворууд болох өнгөлсөн аяга таваг, шаазан хээ, хүрэл эдлэл олдсон байдаг.Дундад хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3-р мянганы сүүлээс МЭӨ 2-р мянганы эхэн үе)Дундад хүрэл зэвсгийн үе рүү шилжиж, суурин газрын хэмжээ нэмэгдэж, нийгмийн бүтцийн нарийн төвөгтэй байдал ажиглагдаж, өмч хөрөнгө, нийгмийн тэгш бус байдал мэдэгдэхүйц байв.Энэ үе нь Нахчиван, Гобустан, Карабахаас олдсон үлдэгдэлээс харагддаг "будсан ваар" соёлоороо алдартай.Энэ үе нь усан үзмийн тариалан, дарс үйлдвэрлэх эхлэлийг тавьсан нь Узерликтепе, Нахчиван дахь археологийн олдворуудаас харагдаж байна.Циклопийн өрлөгийг ашиглан бэхэлсэн суурингуудыг барьж байгуулах нь нийгмийн өсөн нэмэгдэж буй төвөгтэй байдлын эсрэг хамгаалалтын хариу үйлдэл байв.Хүрэл зэвсгийн сүүлээс Төмөр зэвсгийн үе (МЭӨ 15-7-р зуун)Хожуу хүрэл зэвсгийн үе ба түүнээс хойшхи Төмөр зэвсгийн үе нь суурин, бэхлэлтүүд өргөжиж байсан нь Бага Кавказын бүс нутгийн циклоп цайзуудаар нотлогддог.Оршуулгын зан үйлд хамтын болон бие даасан булшнууд багтдаг бөгөөд ихэвчлэн баялаг хүрэл эд зүйлс дагалддаг байсан нь цэргийн элитүүд байгааг илтгэнэ.Энэ үе нь мөн бүс нутагт дэлгэрсэн нүүдэлчин амьдралын хэв маягийн амин чухал тал болох адууны аж ахуй үргэлжилсээр байв.Соёлын гол олдворууд нь металл боловсруулах дэвшилтэт ур чадварыг харуулсан Талиш-Муганы соёлын олдворууд юм.

Өнөөгийн Азербайжаны нутаг дэвсгэрт орших эртний бүс нутаг болох Кавказын Албани нь МЭӨ 7-6-р зууны эхэн үеэс томоохон эзэнт гүрний нөлөөнд автсан эсвэл нэгдэн орсон гэж үздэг.Нэг таамаглалын дагуу Медианы эзэнт гүрэнд ^[2] нэгдсэн нь энэ үед Персийн хойд хилийг заналхийлж буй нүүдэлчдийн довтолгооноос хамгаалах хүчин чармайлтын нэг хэсэг байсан байж магадгүй юм.Кавказын Албани улсын стратегийн байршил, ялангуяа Кавказын давааны хувьд эдгээр хамгаалалтын арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой байсан.МЭӨ 6-р зуунд Медианы эзэнт гүрнийг байлдан дагуулсны дараа Персийн агуу Кирус Азербайжаныг Ахеменидийн эзэнт гүрэнд нэгтгэж, Ахеменидийн Медиа сатрапийн нэг хэсэг болжээ.Энэ нь бүс нутагт шарын шашин дэлгэрэхэд хүргэсэн нь олон Кавказын Албанчуудын дунд гал тахих зан үйлээс нотлогдсон юм.Энэхүү хяналт нь Персийн эзэнт гүрний тогтолцоонд цэргийн болон засаг захиргааны аль алиныг нь нэгтгэсэн бүс нутагт Персийн нөлөө нэмэгдсэн үеийг харуулж байна.

МЭӨ 330 онд Македонский Александр Ахеменидүүдийг ялсан нь Азербайжан зэрэг бүс нутгийн улс төрийн байдалд нөлөөлсөн.Ойролцоогоор энэ үед Кавказын Албани улсын тухай Грекийн түүхч Арриан Гаугамелагийн тулалдаанд анх дурдсан байдаг бөгөөд тэд Меде, Кадусси, Сакае нарын хамт Атропатад захирагдаж байжээ.^[3]МЭӨ 247 онд Перс дэх Селевкидийн эзэнт гүрэн нуран унасны дараа өнөөгийн Азербайжан улсын зарим хэсэг нь МЭӨ 190 оноос МЭ 428 он хүртэл үргэлжилсэн ^[4] Арменийн хаант улсын захиргаанд оржээ.Агуу Тигран (МЭӨ 95-56) үед Албани улс Арменийн эзэнт гүрний харьяанд вассал улс байсан.Эцэст нь Албанийн хаант улс нь МЭӨ 2-1-р зууны үед зүүн Кавказын чухал субъект болж, Өмнөд Кавказын гол үндэстнүүд болох гүрж , армянчуудтай гурвалсан нэгдэл болж, Арменийн соёл, шашны нөлөөнд автсан.Армянчууд байлдан дагуулахаас өмнө Кура голын баруун эрэг дээрх анхны хүн амд Утиан, Мики, Каспийн, Гаргар, Сакасен, Гелиан, Содиан, Лупенчууд, Баласаканчууд, Парсчууд, Паррасчууд зэрэг янз бүрийн автохтон бүлгүүд багтаж байв.Түүхч Роберт Хьюсен эдгээр овог аймгууд армян гаралтай биш гэдгийг тэмдэглэсэн;Ираны зарим ард түмэн Перс , Медианы засаглалын үед суурьшсан байж болох ч уугуул иргэдийн ихэнх нь Индо-Европчууд биш байв.^[5] Гэсэн хэдий ч Арменчууд удаан хугацаагаар оршин тогтносны нөлөөгөөр эдгээр бүлгүүд ихээхэн арменчлагдахад хүргэсэн бөгөөд ихэнх нь цаг хугацааны явцад үл ялгагдах армян болж хувирсан.

Атропатен бол МЭӨ 323 онд Персийн сатрап Атропатын байгуулсан эртний Ираны хаант улс юм.Энэ хаант улс одоогийн Ираны хойд хэсэгт байрладаг байв.Атропатын удам уг бүс нутгийг МЭ 1-р зууны эхэн үе хүртэл удирдаж, Парфийн Арсацид гүрнийг гүйцэж түрүүлэв.МЭ 226 онд Атропатеныг Сасанийн эзэнт гүрэн эзлэн авч, марзбан буюу "марграв"-ын удирддаг муж болон өөрчлөгдсөн.Атропатен нь Ахеменидийн үеэс Арабын байлдан дагуулал хүртэл шарын шашны шашны эрх мэдлийг тасралтгүй хадгалж байсан бөгөөд МЭӨ 336-323 он хүртэл Македоны Александрын засаглалын үед хэсэгхэн хугацаанд тасалдсан.Бүс нутгийн нэр Атропатен нь Иран дахь Азербайжаны түүхэн бүс нутгийг нэрлэхэд хувь нэмэр оруулсан.СуурьМЭӨ 331 онд Гаугамелагийн тулалдааны үеэр Меде, Албан, Сакасен, Кадус зэрэг янз бүрийн угсаатны бүлгүүд Ахеменидийн командлагч Атропатын удирдлаган дор III Дариустай хамт Их Александрын эсрэг тулалдаж байв.Александрыг ялж, Ахеменидийн эзэнт гүрэн унасны дараа Атропат Александрт үнэнч гэдгээ зарлаж, МЭӨ 328-327 онд Медиа мужийн захирагчаар томилогдсон.МЭӨ 323 онд Александрыг нас барсны дараа түүний эзэнт гүрэн Вавилоныг хуваахад түүний жанжнуудын дунд хуваагджээ.Өмнө нь Ахеменидүүдийн нэг Сатрап байсан Медиа хоёр хуваагдсан: Пейтонд өгсөн Медиа Магна, Атропатын захирч байсан хойд бүс нутаг болох Медиа Атропатен.Александрын регент Пердиккастай гэр бүлийн холбоотой байсан Атропатууд Александрын жанжны нэг Селевкийн эсрэг үнэнч байхаас татгалзсаны эцэст Медиа Атропатеныг бие даасан хаант улс болгон байгуулж чаджээ.МЭӨ 223 он гэхэд Антиох III Селевкидийн эзэнт гүрний эрх мэдэлд хүрэхдээ Медиа Атропатен руу довтолсон нь Селевкидийн мэдэлд түр зуур захирагдахад хүргэв.Гэсэн хэдий ч Медиа Атропатен нь дотоод бие даасан байдлаа хадгалсан.Ромын эзэнт гүрэн Газар дундын тэнгис болон Ойрхи Дорнодод чухал хүчин болж гарч ирснээр бүс нутгийн улс төрийн байдал өөрчлөгдсөн.Энэ нь МЭӨ 190 онд болсон Магнезийн тулалдаанд Ромчууд Селевкидийг ялсан зэрэг хэд хэдэн мөргөлдөөнд хүргэсэн.МЭӨ 38 онд Ром, Парфийн хооронд болсон тулалдааны дараа Ромын жанжин Антони Атропатенийн Фрааспа хотыг удаан хугацаагаар бүсэлсэн ч эзлэн авч чадаагүй тул стратегийн холбоотнууд дахин өөрчлөгдөв.Энэхүү мөргөлдөөн, Парфийн тасралтгүй заналхийлэл нь Атропатеныг Ромд улам ойртуулж, МЭӨ 20 онд Атропатенийн хаан II Ариобарзаныг Ромд арав орчим жил өнгөрөөж, Ромын ашиг сонирхолд илүү нийцсэн.Парфийн эзэнт гүрэн мөхөж эхэлснээр Атропатенийн язгууртнууд, тариачид Персийн Сасанигийн хунтайж Ардашир I-д шинэ холбоотон олов. Түүний хожмын Парфийн захирагчдын эсрэг хийсэн аян дайныг дэмжиж Атропатен нь Сасанийн эзэнт гүрнийг хүчирхэгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.МЭ 226 онд Ардашир I Артабанус IV-ийг Хормоздганы тулалдаанд ялсны дараа Атропатен нь Сасаничуудад хамгийн бага эсэргүүцэлтэйгээр дагаар орсон нь Парфианаас Сасаничуудын засаглалд шилжсэнийг харуулжээ.Энэхүү холбоо нь орон нутгийн язгууртны тогтвортой байдал, дэг журам тогтоох хүсэл эрмэлзэл, мөн санваартнууд Сасаничууд шарын шашинтай хүчтэй холбоотой байхыг илүүд үздэг байсантай холбоотой байж магадгүй юм.

МЭӨ 247 онд Перс дэх Селевкидийн эзэнт гүрэн нуран унасны дараа Арменийн хаант улс өнөөгийн Азербайжан улсын зарим хэсгийг хяналтдаа авчээ.^[6]

Кавказын Албани улсын Ромын эзэнт гүрэнтэй харилцах харилцаа нь нарийн төвөгтэй бөгөөд олон талт байсан бөгөөд юуны түрүүнд хөрш Армени шиг бүрэн нэгдсэн муж биш харин үйлчлүүлэгч улсын статусаар тодорхойлогддог.Энэ харилцаа нь МЭӨ 1-р зуунаас эхэлсэн бөгөөд МЭ 250 он хүртэл үе шаттайгаар явагдсан бөгөөд МЭ 299 онд эзэн хаан Диоклетианы удирдлага дор богино хугацаанд сэргэсэн юм.СуурьМЭӨ 65 онд Ромын жанжин Помпей Армени, Ибери, Колхисыг эрхшээлдээ оруулан Кавказын Албани руу орж, Ороезес хааныг хурдан ялав.Хэдийгээр Албани нь Ромын мэдэлд байсан Каспийн тэнгист хүрэх шахсан ч Парфийн эзэнт гүрний нөлөө удалгүй бослогыг өдөөв.МЭӨ 36 онд Марк Антони энэ бослогыг дарах шаардлагатай болсон бөгөөд үүний дараа Албани нэрээр Ромын протекторат болжээ.Албанийн хаанаас элчин сайдуудыг хүлээн авсан эзэн хаан Августийн үед Ромын нөлөөг бэхжүүлсэн нь дипломат харилцаа үргэлжилж байгааг харуулж байна.МЭ 35 он гэхэд Ибери, Ромтой холбоотон Кавказын Албани нь Армен дахь Парфийн хүчний эсрэг үүрэг гүйцэтгэсэн.МЭ 67 онд эзэн хаан Неро Ромын нөлөөг Кавказад улам өргөжүүлэх төлөвлөгөөг түүний үхлээр зогсоосон юм.Эдгээр хүчин чармайлтыг үл харгалзан Албани Перстэй соёл, худалдааны хүчтэй харилцаатай байв.МЭ 114 онд эзэн хаан Траяны үед Ромын хяналт бараг дуусч, нийгмийн дээд түвшинд мэдэгдэхүйц ромчлол хийгдсэн.Гэсэн хэдий ч энэ бүс нутаг нь эзэн хаан Хадрианы үед (МЭ 117-138) Аланчуудын довтолгоо зэрэг аюул заналхийлэлтэй тулгарсан бөгөөд энэ нь Ром болон Кавказын Албани улсын хоорондын холбоог бэхжүүлэхэд хүргэсэн.МЭ 297 онд Нисибисийн гэрээгээр Кавказын Албани, Иберид Ромын нөлөөг сэргээсэн боловч энэ хяналт түр зуурын байв.4-р зууны дунд үе гэхэд энэ газар Сасаничуудын мэдэлд орж, 6-р зууны сүүл хүртэл хэвээр байв.627 оны Перс-Туркийн 3-р дайны үеэр эзэн хаан Гераклиус хазарууд (Гоктуркууд)-тай холбоотон болсноор Хазар удирдагч Албани улсын бүрэн эрхт байдлыг тунхаглаж, Персийн газрын үнэлгээний дагуу татвар ногдуулсан.Эцэст нь Кавказын Албани улс Сассаны эзэнт гүрэнд ууссан бөгөөд хаад нь алба гувчуур төлснөөр засаглалаа хадгалж чадсан юм.643 онд Лалын шашинтнууд Персийг байлдан дагуулж байх үеэр тус бүс нутгийг Арабын цэргүүд эзлэн авч, эртний хаант улсын статусаа дуусгавар болгосон юм.

МЭ 252-253 оны хооронд Кавказын Албани нь Сасанидын эзэнт гүрний мэдэлд орж, хаант засаглалыг хэвээр хадгалсан боловч хязгаарлагдмал автономит эрх бүхий вассал улсын үүрэг гүйцэтгэж байв.Албанийн хаан нэрлэсэн эрх мэдлийг эзэмшиж байсан бол иргэний, шашны болон цэргийн ихэнх эрх мэдлийг Сасанидын томилсон марзбан (цэргийн захирагч) хэрэгжүүлдэг байв.Энэхүү хавсралтын ач холбогдлыг Накш-е Ростам дахь Шапур I-ийн гурван хэл дээрх бичээс дээр онцлон тэмдэглэв.II Шапурын хаанчлалын үед (МЭ 309-379) Албанийн хаан Урнайр (МЭ 343-371) Ромчуудын эсрэг хийсэн цэргийн кампанит ажил, ялангуяа МЭ 359 онд Амида хотыг бүслэх үеэр Шапур II-тэй нэгдэж, тодорхой хэмжээний тусгаар тогтнолоо хадгалж байв.II Шапур ялалтын дараа Христэд итгэгчдийг хавчиж хавчисны дараа тулалдаанд холбоотон байсан Урнайр шархадсан боловч цэргийн ажиллагаанд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.МЭ 387 онд хэд хэдэн мөргөлдөөний дараа Ром болон Сасанидын хооронд байгуулсан гэрээгээр өмнөх тулалдаанд алдагдсан хэд хэдэн аймгийг Албанид буцааж өгсөн.МЭ 450 онд 2-р Яздегерд хаан тэргүүтэй Персийн шарын шашны эсрэг христийн шашинтнууд бослого гаргаснаар Албани улсыг Персийн гарнизонуудаас түр чөлөөлсөн чухал ялалтууд гарчээ.Гэсэн хэдий ч МЭ 462 онд Сасани гүрний дотоод зөрчилдөөний дараа Пероз I Хайландур (Онокур) Хүннү нарыг Албанийн эсрэг дайчлан МЭ 463 онд Албанийн хаан II Вачег хаан ширээнээс буулгахад хүргэв.Энэхүү тогтворгүй байдлын үе нь 30 жил захирагчгүй болсон гэж Албанийн түүхч Моисей Каланкатли тэмдэглэжээ.МЭ 487 онд Вачаган III-ыг Сасанидын шах Балаш (МЭ 484-488) суулгаснаар хаант засаглал сэргэв.Христийн шашин шүтлэгээрээ алдартай III Вачаган христийн шашны эрх чөлөөг сэргээж, шарын шашин, харийн шашин, шүтээн шүтэх, шуламыг эсэргүүцсэн.Гэсэн хэдий ч МЭ 510 онд Сасанидууд Албани дахь бие даасан төрийн байгууллагуудыг устгаснаар МЭ 629 он хүртэл Сасанидын ноёрхлын урт хугацааны эхлэлийг тавьсан юм.6-р зууны сүүлчээс 7-р зууны эхэн үе хүртэл Албани улс Сасанидын Перс, Византийн эзэнт гүрэн , Хазарын хаант улсын хоорондох тулалдааны талбар болсон.МЭ 628 онд Персо-Туркийн 3-р дайны үеэр Хазарууд довтолж, тэдний удирдагч Зибель Персийн газрын судалгаанд үндэслэн татвар ногдуулж, өөрийгөө Албанийн эзэн хаан хэмээн зарлав.Михранид гүрэн МЭ 630-705 оны хооронд Албанийг захирч, нийслэл нь Партав (одоогийн Барда) байв.Нэр хүндтэй захирагч Вараз Григор (МЭ 628-642) анх Сасанидыг дэмжиж байсан боловч хожим Византийн эзэнт гүрэнтэй нэгдсэн.Халифатын улстай бие даасан байдал, дипломат харилцаа тогтоохыг хичээсэн ч Вараз Григорын хүү Жаваншир МЭ 681 онд алагдсан юм.МЭ 705 онд Арабын цэргүүд Дамаскт сүүлчийн өв залгамжлагчийг цаазлуулснаар Михранидуудын ноёрхол дуусч, Албани улсын дотоод тусгаар тогтнол дуусч, Халифатын шууд захиргаа эхэлжээ.

Парфиас гаралтай Арсацид гүрэн МЭ 3-6-р зуунд Кавказын Албанийг захирч байжээ.Энэ хаант улс нь Парфийн Арсацидуудын нэг салбар байсан бөгөөд хөрш зэргэлдээ Армян, Иберийн захирагчдыг багтаасан илүү өргөн пан-Арсацид гэр бүлийн холбооны нэг хэсэг байв.СуурьКавказын Албани улс МЭӨ 2-р зууны сүүлчээр бүс нутгийн улс төрд чухал ач холбогдолтой болсон нь Парфийн хаан II Митридат (МЭӨ 124–91 онд) болон Арменийн хаан Артавасдес I (МЭӨ 159–115) хоёрын хоорондох зөрчилдөөний улмаас байж магадгүй юм.Орчин үеийн түүхч Муртазали Гаджиевын хэлснээр бол МЭ 3-р зууны сүүлчээр Арсацидуудыг Ромчууд Албани улсын хаад болгон өргөмжилж, Кавказыг илүү хянах зорилготой байжээ.Тэдний засгийн эрхэнд гарсан нь Албани улсын боловсролтой ангийн дунд Ираны соёлын элементүүд болон Парфийн хэлийг ноёрхоход хүргэсэн.МЭ 330-аад оны үед Сасани улсын хаан Шапур II (309–379) Албанийн хаан Вачаган I-д эрх мэдлээ баталж, дараа нь МЭ 375 онд II Вачаган залгамжлав.МЭ 387 онд Сасаничуудын заль мэх нь Арцах, Утик, Шакашен, Гардман, Колт зэрэг Армян мужуудыг Албанид өгөхөд хүргэв.Гэсэн хэдий ч МЭ 462 оны орчимд Сасани Шаханшах I Пероз II Вачегийн удирдсан бослогын дараа Арсацидийн ноёрхлыг устгасан ч Перозын ах, залгамжлагч Балаш (484–488)-ийн ачаар МЭ 485 онд III Вачаганыг өргөмжлөгдсөнөөр энэ засаглал сэргэсэн. ).Вачаган III бол урвасан Албанийн язгууртнуудыг христийн шашинд эргүүлэн оруулахыг үүрэг болгож, шарын шашин, паганизм, шүтээн шүтэх, илбийн эсрэг тэмцэл өрнүүлсэн догшин христийн шашинтан байв.Албани улсын Арсацид удирдагчид Сасаничуудын хааны гэр бүлтэй гэр бүлийн болон гэр бүлийн гүнзгий харилцаатай байсан нь бүс нутагт Сасанчуудын нөлөөг бэхжүүлсэн.Эдгээр харилцаанд Арсацид захирагчид болон Сасани хааны гэр бүлийн гишүүдийн гэрлэлт багтаж, Албани дахь Дундад Перс хэл, соёлын нэр хүндийг нэмэгдүүлсэн.Эдгээр холболтууд нь Кавказын Албани болон Сасани Ираны улс төр, гэр бүл, соёлын харилцааны нарийн төвөгтэй харилцан үйлчлэлийг онцолж, бүс нутгийн түүх, өвөрмөц байдлыг ихээхэн тодорхойлсон.

Армени МЭ 301 онд Христийн шашныг төрийн шашин болгон хүлээн авсны дараа Кавказын Албани мөн Урнайр хааны удирдлаган дор Христийн шашныг хүлээн авч эхэлсэн.Түүнийг Арменийн анхны католикос Гэгээн Григорий Гэрэлтэгч баптисм хүртсэн.Урнайрыг нас барсны дараа Кавказын Албаничууд Гэгээн Грегорийн ач хүү Гэгээн Грегорисыг сүмээ удирдуулах хүсэлт тавьжээ.Тэрээр Кавказын Албани, Ибери даяар христийн шашныг дэлгэрүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд зүүн хойд Кавказын Албани дахь шүтээн шүтэгчдийн гарт алагдсан юм.Түүний шарилыг өвөөгийнх нь Арцахад барьсан Амарасын хийдийн дэргэд оршуулсан байна.5-р зууны эхээр орон нутгийн хамба лам Жереми Библийг Кавказын Албаничуудын хэл болох хуучин Уди хэл рүү хөрвүүлсэн нь соёлын томоохон хөгжлийг харуулсан юм.Энэхүү орчуулга нь армян хэл дээрх өмнөх хувилбарууд дээр үндэслэгдсэн байв.5-р зууны үед Сасанидын хаан II Яздегерд шарын шашныг Кавказын Албани, Армени, Гүржийн удирдагчдад хүчээр оруулахыг оролдсон.Ктесифонд анх хүлээн зөвшөөрч байсан ч язгууртнууд гэртээ буцаж ирэхдээ эсэргүүцэж, МЭ 451 онд Армений генерал Вардан Мамиконянаар удирдуулсан бослого бүтэлгүйтсэн юм.Албаничууд тулалдаанд ялагдсан ч христийн шашин шүтлэгээ хадгалсаар байв.5-р зууны сүүлчээр шашин шүтлэгийг эрс эсэргүүцэж, хаанчлалынхаа туршид Христийн шашныг сурталчилж байсан Вачаган вангийн үед Христийн итгэл дээд цэгтээ хүрсэн.МЭ 488 онд тэрээр Агуенийн зөвлөлийг хуралдуулж, сүмийн бүтэц, түүний төртэй харилцах харилцааг албан ёсоор болгосон.6-р зуунд Жаванширын засаглалын үед Кавказын Албани 669 онд Жаванширыг алах хүртэл Хүннү нартай тайван харилцаатай байсан нь Хүннүчүүдийн түрэмгийлэлд хүргэсэн.Хүннү нарыг Христийн шашинд оруулах оролдлого хийсэн боловч эцсийн дүндээ энэ нь богино хугацаанд үргэлжилсэн юм.8-р зуун гэхэд Арабын байлдан дагуулалтын дараа тус бүс нутагт ихээхэн дарамт шахалт тулгарсан нь нутгийн хүн амыг исламжуулахад хүргэсэн.11-р зуун гэхэд Албанийн христийн шашны хуучин төвүүдэд алдартай сүмүүд байрлаж байсан бөгөөд олон албаничууд Азер, Иран зэрэг янз бүрийн угсаатны бүлгүүдэд ууссан байв.

МЭ 7-р зууны дундуур Арабын Кавказыг довтлох үеэр Кавказын Албани нь Арабын хүчинд вассал болсон ч орон нутгийнхаа хаант засаглалыг хадгалсаар байв.Салман ибн Рабиа, Хабиб б нарын удирдсан Арабын цэргийн анхны кампанит ажил.МЭ 652 онд Маслама Нахчеван, Бейлаган зэрэг нутгийн хүн амд алба гувчуур, жизя (лалын шашинт бус хүмүүсийн санал асуулгын татвар), хараж (газрын татвар) зэргийг ногдуулсан гэрээ байгуулав.Арабчууд Габала, Шеки, Шакашен, Ширван зэрэг бусад гол бүс нутгийн захирагч нартай гэрээ байгуулж, тэлэлтээ үргэлжлүүлэв.МЭ 655 он гэхэд Дарбанд (Баб аль-Абваб) ялалт байгуулсны дараа арабууд Хазаруудын саад бэрхшээл, тэр дундаа Салман тулалдаанд нас барсан.Хазарууд лалын шашинтнуудын анхны иргэний дайн , арабууд бусад фронтод анхаарал хандуулж байсныг далимдуулан Өвөркавказ руу дайралт хийв.Хазарууд анх няцаагдсан ч МЭ 683 эсвэл 685 оны орчимд их хэмжээний дайралт хийж, ихээхэн хэмжээний олз олзлоо.Арабчуудын хариу арга хэмжээ 8-р зууны эхэн үед, ялангуяа МЭ 722-723 онд аль-Жаррах аль-Хаками хазаруудыг амжилттай няцааж, нийслэл Баланжарыг богино хугацаанд эзлэн авснаар иржээ.Эдгээр цэргийн оролцоог үл харгалзан Кавказын Албани, Армени , Гүрж зэрэг нутгийн оршин суугчид ихэвчлэн христийн шашны нөлөөгөөр Арабын засаглалыг эсэргүүцдэг байв.Энэхүү эсэргүүцэл нь МЭ 450 онд Сасанидын эзэнт гүрний хаан II Яздегерд эдгээр бүс нутгийг шарын шашинд оруулахыг оролдох үед илт харагдаж байсан бөгөөд энэ нь Христийн шашныг дэмжинэ гэсэн нууц амлалт, өргөн тархсан эсэргүүцлийг бий болгосон.Араб, Перс, орон нутгийн харилцан үйлчлэлийн энэхүү ээдрээтэй үе нь тухайн бүс нутгийн засаг захиргаа, шашин шүтлэг, нийгмийн бүтцэд ихээхэн нөлөөлсөн.Умайядууд , дараа нь Аббасидуудын үед засаг захиргаа нь Сасанидын тогтолцоог хэвээр үлдээхээс Эмират тогтолцоог нэвтрүүлэх хүртэл хувьсан өөрчлөгдөж, бүс нутгийг халифаас томилогдсон эмирүүд удирддаг махал (дүүргүүд) болон мантагс (дэд дүүрэг) болгон хуваажээ.Энэ хугацаанд эдийн засгийн байдал ч өөрчлөгдсөн.Усалгааны техникийг сайжруулснаар будаа, хөвөн зэрэг үр тариа тариалсан нь хөдөө аж ахуйн томоохон хөгжилд хүргэсэн.Худалдааны тэлэлт нь тэмээ аж ахуй, нэхмэлийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсан бөгөөд ялангуяа торгоны үйлдвэрлэлээрээ алдартай Барда зэрэг хотуудад тэмдэглэгджээ.Арабын засаглал нь эцэстээ Кавказын Албани болон Өмнөд Кавказын өргөн уудам нутагт соёл, эдийн засгийн гүн гүнзгий өөрчлөлтийг хурдасгаж, олон зууны турш бүс нутгийн түүхэн замналыг тодорхойлох Исламын нөлөөг шингээсэн.

IX-X зуунд Арабын Халифатын цэрэг, улс төрийн хүч сулрах үед хэд хэдэн мужууд төв засгийн газраас тусгаар тогтнолоо баталж эхлэв.Энэ үед Азербайжаны нутаг дэвсгэрт Ширваншах, Шаддадид, Салларид, Сажид зэрэг феодалын улсууд бий болсон.Ширваншахууд (861-1538)Ширваншахууд 861-1538 оныг хүртэл захирч байсан бөгөөд Исламын ертөнцийн хамгийн бат бөх гүрний нэг гэдгээрээ ялгардаг."Ширваншах" цол нь Ширваны захирагчидтай түүхэн холбоотой байсан бөгөөд үүнийг Сасанидын анхны эзэн хаан Ардашир I олгосон гэж үздэг. Тэд түүхийн туршид тусгаар тогтнол болон хөрш зэргэлдээ гүрний хараат байдлын хооронд эргэлдэж байв.11-р зууны эхэн үед Ширван Дербентээс аюул заналхийлж, 1030-аад онд Орос, Аланчуудын довтолгоог няцаав.1066 оны Селжукийн довтолгоо хүртэл бие даан захирч байсан Мазядидын хаант улс 1027 онд замаа тавьж өгсөн. Ширваншах I Фарибурз Селжукийн ноёрхлыг хүлээн зөвшөөрч байсан ч дотоод автономит байдлаа хадгалж, тэр ч байтугай өөрийн эзэмшил хүрээгээ өргөтгөж, Говернжа мужид Говернжа томилсон байна. 1080-аад он.Ширваны ордон нь ялангуяа 12-р зууны үед Персийн нэрт яруу найрагчид болох Хакани, Низами Ганжави, Фалаки Ширвани нарыг татсан соёлын хэлхээ болж, утга зохиолын цэцэглэлтийн баялаг үеийг бий болгосон.Уг хаант улс 1382 онд I Ибрахимаас эхлэн Ширваншахуудын Дарбанди шугамыг эхлүүлсэн чухал үйл явдлуудыг харсан.Тэдний нөлөөлөл, хөгжил цэцэглэлтийн оргил үе нь 15-р зуунд, ялангуяа I Халилулла (1417-1463), Фаррух Ясар (1463-1500) нарын үед байв.Гэвч 1500 онд Фаррух Ясар Сафавигийн удирдагч Исмаил I-д ялагдаж нас барснаар уг угсаатны уналт эхэлж, Ширваншахууд Сафавичуудын вассал болж хувирав.Сажид(889–929)889, 890-929 онуудад захирч байсан Сажидын хаант улс нь дундад зууны үеийн Азербайжаны томоохон гүрний нэг байв.889 эсвэл 890 онд Аббасидын халифатын захирагчаар томилогдсон Мухаммед ибн Аби'л-Саж Дивдад нь Сажидын засаглалын эхлэлийг тавьсан юм.Түүний аав нь цэргийн гол зүтгэлтнүүд болон Халифатын дор алба хааж, цэргийн алба хаасных нь төлөө Азербайжаны амбан захирагч болж байжээ.Аббасидын төв эрх мэдэл суларсан нь Мухаммедад Азербайжанд бараг тусгаар улс байгуулах боломжийг олгосон.Мухаммедын засаглалын үед Сажидын хаант улс түүний нэрээр зоос цутгаж, нутаг дэвсгэрээ Өмнөд Кавказад үлэмж тэлж Марага хотыг анхны нийслэл болгож, дараа нь Барда руу шилжсэн байна.Түүний залгамжлагч Юсуф ибн Аби'л-Саж цаашид нийслэлийг Ардабил руу шилжүүлж, Марагагийн ханыг нураажээ.Түүний алба хашиж байсан үе нь Аббасидын халифатын улстай хурцадмал харилцаатай байсан нь цэргийн мөргөлдөөнд хүргэсэн.909 он гэхэд вазир Абу'л-Хасан Али ибн аль-Фураттай байгуулсан энхийн хэлэлцээрийн дараа Юсуф халиф болон Азербайжаны албан ёсны захирагчийг хүлээн зөвшөөрч, түүний засаглалыг бэхжүүлж, Сажидын нөлөөг өргөжүүлсэн.Юсуфын хаанчлал нь 913-914 онд Ижил мөрнөөс Оросын довтолгооноос Сажид улсын хойд хилийг хамгаалж, бэхжүүлэх үйлсээрээ алдартай байв.Тэрээр Дербентийн ханыг засч, далай руу харсан хэсгүүдийг нь сэргээв.Түүний цэргийн кампанит ажил Гүрж хүртэл үргэлжилж, Кахети, Ужарма, Бочорма зэрэг хэд хэдэн газар нутгийг эзлэн авчээ.941 онд Дайламаас ирсэн Марзбан ибн Мухаммедд ялагдсан сүүлчийн захирагч Дейсам ибн Ибрахимаар Сажидын хаант улс өндөрлөв.Энэ ялагдал нь Сажидуудын ноёрхлыг эцэслэж, нийслэл нь Ардабил хоттой Салларид гүрний хүчирхэгжсэнийг тэмдэглэж, бүс нутгийн улс төрийн байдалд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт гарсан юм.Салларид (941-979)941 онд Марзубан ибн Мухаммедын байгуулсан Салларид гүрэн 979 он хүртэл Азербайжан, Ираны Азербайжаныг захирч байсан. Мусафирид угсааны удмын Марзубан анх Дайлам хотод эцгээ түлхэн унагаж, дараа нь Ардабил, Табриз зэрэг Азербайжаны гол хотуудад хяналтаа өргөжүүлэв. Барда, Дербент.Түүний удирдлаган дор Ширваншахууд Салларид вассал болж, алба гувчуур төлөхийг зөвшөөрөв.943-944 онд Оросын хатуу кампанит ажил Каспийн бүс нутгийг онилон Бардад ихээхэн нөлөөлж, бүс нутгийн нэр хүндийг Ганжа руу шилжүүлэв.Салларидын арми олон удаа ялагдал хүлээсэн бөгөөд Барда Оросын хяналтад их хэмжээний дээрэм, золиос шаардаж байсан.Гэсэн хэдий ч цусан суулга өвчний дэгдэлтээс болж Оросын эзлэн түрэмгийлэл тасалдсан бөгөөд Марзубан тэднийг ухарсаны дараа хяналтаа эргүүлэн авах боломжийг олгосон юм.Анхны амжилтыг үл харгалзан 948 онд Хамаданын захирагч Рукн аль-Давла Марзубаныг баривчилсан нь эргэлтийн цэг болсон юм.Түүний шоронд хоригдсон нь түүний гэр бүлийнхэн болон Равадид, Шаддадид зэрэг бүс нутгийн бусад гүрний хооронд дотоод зөрчилдөөн үүсэхэд хүргэсэн бөгөөд тэд Табриз, Двин орчмын бүс нутагт хяналтаа тогтоох боломжийг ашигласан.Удирдах эрх нь Марзубаны отгон хүү Ибрахимд шилжсэн бөгөөд тэрээр Двинийг 957-979 он хүртэл захирч, 979 онд хоёр дахь бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусах хүртлээ Азербайжаныг үе үе хянаж байсан. Тэрээр Ширван, Дарбандад Салларидын эрх мэдлийг дахин баталгаажуулж чадсан юм.971 он гэхэд Салларидууд Ганжад Шаддадуудын ноёрхлыг хүлээн зөвшөөрсөн нь хүч чадлын динамикийн өөрчлөлтийг тусгасан байв.Эцэст нь Салларид гүрний нөлөө багасч, тэднийг 11-р зууны эцэс гэхэд Селжук Түрэгүүд уусгаж авав.Шаддадууд (951-1199)Шаддадууд бол МЭ 951-1199 он хүртэл Кура болон Аракс голын хоорондох бүс нутгийг захирч байсан Лалын шашны нэрт гүрэн юм.Мухаммед ибн Шаддад суларч буй Салларид гүрнийг ашиглан Двины хяналтыг булаан авч, улмаар Барда, Ганжа зэрэг томоохон хотуудыг багтаасан өөрийн засаглалыг тогтоож, уг хаант улсыг байгуулжээ.960-аад оны сүүлчээр Ласкари ибн Мухаммед болон түүний дүү Фадл ибн Мухаммед нарын удирдлага дор Шаддадууд 971 онд Ганжийг эзлэн авч, Арран дахь Мусафиридын нөлөөг зогсоосноор байр сууриа улам бэхжүүлэв. 985-1031 он хүртэл захирч байсан Фадл ибн Мухаммед тус улсыг өргөжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Шаддадийн нутаг дэвсгэр, ялангуяа хойд болон өмнөд эргийг холбох зорилгоор Арас голын дээгүүр Ходаафарин гүүр барих замаар.Шаддадчууд 1030 онд Оросын армийн томоохон дайралт зэрэг олон сорилттой тулгарсан. Энэ хугацаанд мөн дотоод зөрчилдөөн гарч, тухайлбал, Бейлаганд I Фадлийн хүү Аскуягийн бослогыг дарж, I Фадлийн нөгөө хүүгийн зохион байгуулсан Оросын тусламжаар дарж, Муза.Шаддадидын эриний оргил үе нь Шаддадидын сүүлчийн бие даасан эрх баригч эмир гэж тооцогддог Абуласвар Шавурын үед ирэв.Түүний засаглал нь Селжукийн султан Тогрулын эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрч, Византийн болон Аланы аюул заналхийллийн эсрэг Тбилиситэй хамтран ажилласан зэрэг тогтвортой байдал, стратегийн холбоотнуудаараа алдартай байв.Гэвч 1067 онд Шавурыг нас барсны дараа Шаддадийн эрх мэдэл суларчээ.III Фадл 1073 онд Сельжукийн эзэнт гүрний Алп Арслан Шаддадын үлдэгдэл нутгийг өөртөө нэгтгэж, дагалдагчдадаа фиф болгон хуваарилах хүртэл 1073 он хүртэл гүрний засаглалыг богино хугацаанд үргэлжлүүлэв.Энэ нь Шаддадуудын бие даасан засаглалыг үр дүнтэй дуусгасан боловч Селжукийн ноёрхлын дор Ани Эмирт вассал хэвээр байв.

11-р зуунд Төв Азиас Огуз түрэг гаралтай Селжукийн хаант улс гарч ирж, Араз мөрнийг гатлан ​​Гилан, дараа нь Арраны нутаг дэвсгэрт томоохон дэвшил гаргажээ.1048 он гэхэд тэд Азербайжаны феодалуудтай хамтран Византийн болон Өмнөд Кавказын мужуудын Христийн шашны эвслийг амжилттай ялав.Селжукийн захирагч Тогрул Бег 1054 он гэхэд Азербайжан, Арран дахь ноёрхлоо бэхжүүлж, Тебриз дэх Раввадидын захирагч Вахсудан, дараа нь Ганжа дахь Абуласвар Шавур зэрэг нутгийн удирдагчид түүний бүрэн эрхийг хүлээн зөвшөөрөв.Тогрул Бег нас барсны дараа түүний залгамжлагчид Алп Арслан болон түүний вазир Низам ул-Мулк нар Селжукийн эрх мэдлийг үргэлжлүүлэн баталсаар байв.Тэдний орон нутгийн захирагчдаас тавьсан шаардлагууд нь их хэмжээний алба гувчуурыг багтаасан нь Шаддадуудын Фазл Мухаммед II-тэй харилцах харилцаанаас харагдаж байна.Хэдийгээр Аланчуудын эсрэг төлөвлөгөөт кампанит ажил өвлийн нөхцөл байдлын улмаас тасалдсан ч 1075 он гэхэд Альп Арслан Шаддадуудын нутаг дэвсгэрийг бүрэн өөртөө нэгтгэв.Шаддадууд 1175 он хүртэл Ани, Тбилисид вассалууд байсаар байв.12-р зууны эхэн үед IV Давид хаан болон түүний жанжин I Деметриус тэргүүтэй Гүржийн цэргүүд Ширван руу ихээхэн довтолж, стратегийн чухал газруудыг эзлэн авч, бүс нутгийн хүчний тэнцвэрт байдалд нөлөөлсөн.Гэвч 1125 онд Давид хаан нас барсны дараа Гүржийн нөлөө багассан.12-р зууны дунд үе гэхэд Ширваншахууд 3-р Манучехрын удирдлаган дор цутгамал төлбөрөө зогсоож, Селжуктай зөрчилдсөн.Гэсэн хэдий ч мөргөлдөөний дараа тэд бие даасан байдлаа хадгалж чадсан нь хожмын зоос дээр султаны нэр байхгүй байсан нь Селжукийн нөлөө суларч байгааг харуулж байна.1160 онд III Манучехрыг нас барсны дараа Ширван хотод эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл өрнөж, Гүржийн Тамар хөвгүүдээрээ дамжуулан нөлөө үзүүлэхийг оролдсон боловч энэ нь эцэстээ бүтэлгүйтсэн юм.Селжукийн хүч сулрахын хэрээр Ширваншахууд илүү тусгаар тогтнолоо баталж, бүс нутгийн хүч чадлын динамик үргэлжлэн хөгжиж байв.Селжукийн үеийн туршид Азербайжанд соёл, архитектурын томоохон бүтээн байгуулалт өрнөж, Персийн уран зохиол, Селжукийн өвөрмөц архитектурын хэв маягт оруулсан хувь нэмэр их байв.Низами Ганжави, Ажами Абубакр оглу Нахчивани зэрэг архитекторууд тус бүс нутгийн соёлын хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн нь утга зохиол, архитектурын аль алинд нь мөнхийн өв үлдээсэн нь тухайн үеийн түүхэн дурсгалт зүйл, утга зохиолын хувь нэмрээс илт харагдаж байна.

"Атабег" хэмээх цол нь түрэг хэлний "ата" (эцэг) ба "бэй" (эзэн эсвэл удирдагч) гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд эзэн нь аймаг, бүс нутгийг удирдахдаа залуу хунтайжийн асран хамгаалагч, зөвлөгчөөр ажилладаг захирагчийн үүргийг илэрхийлдэг. .Энэ цол нь Селжукийн эзэнт гүрний үед, ялангуяа 1160-1181 оны хооронд Атабегуудыг заримдаа Иракийн Сельжукийн султаны "Их Атабакууд" гэж нэрлэдэг байсан бөгөөд султануудад ихээхэн нөлөө үзүүлж байсан үед онцгой ач холбогдолтой байв.Шамс ад-Дин Элдигуз (1136-1175)Кипчак боол Шамс ад-Дин Элдигуз 1137 онд Султан Гият ад-Дин Масъудаас Селжукийн Арран аймгийг икта (хүмүүсийн нэг төрөл) болгожээ.Тэрээр Барда хотыг өөрийн оршин суух газраа сонгож, аажмаар нутгийн эмирүүдийн үнэнч байдлыг олж авч, 1146 он гэхэд одоогийн Азербайжаны де-факто захирагч болохын тулд нөлөөгөө тэлж, Мумин Хатунтай гэрлэж, улмаар Селжук гүрний маргаанд оролцсон. байр сууриа бэхжүүлэв.Элдигузыг 1161 онд Арсланшахын Их Атабег хэмээн тунхагласан бөгөөд тэрээр султан улсад хамгаалагч, чухал эрх мэдлийн зуучлагчийн байр сууриа хадгалж, нутгийн янз бүрийн захирагчдыг вассал болгон удирдаж байв.Түүний цэргийн кампанит ажилд Гүржийн довтолгооноос хамгаалж, 1175 онд Нахчиванд нас барах хүртлээ Ахмадиличуудтай эвсэж байсан.Мухаммед Жахан Пахлаван (1175-1186)Элдигуз нас барсны дараа түүний хүү Мухаммед Жахан Пахлаван нийслэлийг Нахчиванаас баруун Ираны Хамадан руу шилжүүлж, өөрийн дүү Кизил Арслан Усманыг Арран хотын захирагчаар томилов.Тэрээр хөрш зэргэлдээх бүс нутаг, тэр дундаа Гүржүүдтэй энх тайвныг хадгалж, Хоразм Шах Текиштэй найрсаг харилцаа тогтоож чадсан.Түүний хаанчлал нь тогтвортой байдал, хязгаарлагдмал гадаадын түрэмгийллээр тэмдэглэгдсэн байсан нь угсаатны болон нутаг дэвсгэрийн маргаан байнга гардаг байсан энэ үед чухал амжилт юм.Кызыл Арслан (1186-1191)Мухаммед Жахан Пахлаван нас барсны дараа түүний ах Кизил Арслан засгийн эрхэнд гарчээ.Түүний албан тушаал хашиж байхдаа Селжукийн султануудын төв эрх мэдлийн сулралын эсрэг тэмцэл үргэлжилсэн.Түүний баттай тэлэлт нь 1191 онд Ширван руу амжилттай довтолж, Селжукийн сүүлчийн захирагч III Тогрулыг түлхэн унагасан явдал байв.Гэвч 1191 оны есдүгээр сард дүүгийнхээ бэлэвсэн эхнэр Иннач хатны гарт алагдсан тул түүний засаглал богино настай байв.Соёлын хувь нэмэрАзербайжан дахь Атабегийн эрин үе нь архитектур, уран зохиолын томоохон ололт амжилтаар тэмдэглэгдсэн байв.Ажами Абубакр оглу Нахчивани зэрэг нэрт архитекторууд тус бүс нутгийн архитектурын өвд хувь нэмрээ оруулж, Юсиф ибн Кусейир бунхан, Момин Хатун бунхан зэрэг гол барилга байгууламжийн зураг төслийг боловсруулжээ.Нарийн төвөгтэй дизайн, соёлын ач холбогдлоор хүлээн зөвшөөрөгдсөн эдгээр дурсгалууд нь энэ үеийн урлаг, архитектурын дэвшлийг онцолж өгдөг.Уран зохиолд Низами Ганжави, Махсати Ганжави зэрэг яруу найрагчид гол үүрэг гүйцэтгэсэн.Низамигийн бүтээлүүд, тэр дундаа алдарт "Хамса" нь Персийн уран зохиолыг төлөвшүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд энэ нь ихэвчлэн Атабегууд, Селжук, Ширваншахын эрх баригчдыг ивээн тэтгэж байсныг тэмдэглэдэг байв.Рубаяатаараа алдартай Махсати Ганжави амьдралын баяр баясгалан, хайр дурлалыг тэмдэглэж, тухайн үеийн соёлын хивсэнцэрт асар их хувь нэмэр оруулсан.

13-14-р зууны үед Азербайджан дахь Монголчуудын довтолгоо нь тус бүс нутагт хүчтэй нөлөө үзүүлж, түүний улс төрийн байдалд томоохон өөрчлөлт гарч, Азербайжаныг Хүлэгү улсад нэгтгэхэд хүргэсэн.Энэхүү цуврал довтолгоог хэд хэдэн үндсэн үе шатанд хувааж болох бөгөөд тус бүр нь хүчтэй цэргийн кампанит ажил, дараачийн нийгэм-улс төрийн өөрчлөлтөөр тэмдэглэгдсэн байдаг.Анхны довтолгоо (1220-1223)Монголчуудын түрэмгийллийн эхний давалгаа 1220 онд Хорезмшахуудыг ялагдсаны дараа Жэбэ, Субутай нарын удирдлага дор 20 мянган хүнтэй экспедицийн хүчийг удирдан Иран руу, дараа нь Азербайжан руу дайрснаар эхэлжээ.Занжан, Казвин, Марага, Ардебил, Байлаган, Барда, Ганжа зэрэг томоохон хотууд их хэмжээний сүйрэлд өртөв.Энэ үе нь Азербайжаны Атабегуудын улсын доторх улс төрийн эмх замбараагүй байдлын онцлогтой байсан бөгөөд үүнийг монголчууд хурдан хяналтаа тогтоохын тулд ашиглаж байжээ.Монголчууд анх өвлийн улиралд Муганы тал нутагт байж, цөхрөлтгүй цэргийн стратеги хэрэгжүүлсэн нь нутгийн ард түмэнд ихээхэн хохирол амсаж, үймээн самуун дэгдээсэн.Хоёр дахь довтолгоо (1230-аад он)1230-аад онд Өгэдэй хааны зарлигаар Чормаган ноёны удирдсан хоёр дахь довтолгоо нь монголчуудын анхны ухралтын дараа тус бүс нутгийг эзлэн авсан Жалал ад-Дин Хоразмшахыг онилсон юм.Эдүгээ 30 000 хүнтэй Монголын арми Жалал ад-Диний цэргийг хялбархан дарж чадсан нь хойд Иран болон Азербайжаны нутаг дэвсгэрт Монголын хүчийг улам бататгахад хүргэв.Марага, Ардабил, Табриз зэрэг хотуудыг эзлэн авч, дараа нь Табриз их хэмжээний татвар төлөхийг зөвшөөрснөөр бүрэн сүйрлээс сэргийлсэн.Гурав дахь дайралт (1250-аад он)Гурав дахь томоохон довтолгоог өөрийн ах Мөнх хааны тушаалын дагуу Хүлэгү хаан удирдан Аббасидын халифатын улсыг байлдан дагуулж байв.Анх Хойд Хятадад үүрэг өгсний дараа Хүлэгү гол анхаарлаа Ойрхи Дорнод руу чиглүүлсэн.1256, 1258 онд тэрээр Низари Исмаилийн улс, Аббасидын халифатын улсыг мөхөөсөн төдийгүй өөрийгөө Илхан хэмээн тунхаглаж, өнөөгийн Иран, Азербайжан, Турк , Иракийн зарим хэсгийг багтаасан Монгол улсыг байгуулжээ.Энэ эрин үе нь монголчуудын түрэмгийллийн улмаас үүссэн сүйрлийг арилгах оролдлоготой үе юм.Хожмын хөгжил1295 онд өөрийгөө Табризын захирагч хэмээн зарлаж, лалын бус нийгэмлэгүүдтэй харилцаагаа сэргээхийг оролдсон Газан хаан зэрэг эрх баригчид Хүлэгүгийн дараах үеийн Монголын нөлөө үргэлжилсээр байсан ч янз бүрийн амжилтанд хүрсэн.Газан суннит шашинд орсон нь Ил хаант улсын шашин шүтлэгт томоохон өөрчлөлт гарсан юм.Түүний хаанчлал 1304 онд дуусч, түүний ах Өлжайтү залгамжлав.1335 онд Абу Саид өв залгамжлагчгүй нас барсан нь Ил хаант улс хуваагдахад хүргэв.Энэ бүс нутагт 14-р зууны дунд үе хүртэл Азербайжан болон түүний ойр орчмын бүс нутгийг хяналтандаа байлгаж байсан Жалайырид, Чобанид зэрэг орон нутгийн удмууд бий болсон.Азербайжан дахь монголчуудын өв нь сүйрсэн, шинэ засаг захиргааны тогтолцоо бий болсон зэрэг нь дараагийн зуунд бүс нутгийн хөгжилд нөлөөлсөн.

1380-аад оны үед Тамерлан гэгддэг Тимур өөрийн өргөн уудам Евразийн эзэнт гүрнийг Азербайжан руу өргөжүүлж, өөрийн өргөн хүрээний нэг хэсэг болгон нэгтгэв.Энэ үед Ширваны I Ибрахим зэрэг орон нутгийн захирагчид Төмөрт вассал болж, цэрэг, улс төрийн чухал үйл ажиллагаа явагдсан.I Ибрахим Төмөрт Алтан Ордны Тохтамышын эсрэг хийсэн цэргийн аян дайнд онцгой тусалж, Азербайжаны хувь заяаг Тимуридын байлдан дагуулалтай холбосон юм.Энэ эрин үе нь Хуруфизм, Бекташи зэрэг янз бүрийн шашны урсгалууд үүсч, тархсанаас үүдэлтэй нийгмийн үймээн самуун, шашны мөргөлдөөнөөр тодорхойлогддог.Эдгээр хөдөлгөөнүүд нь ихэвчлэн шашны мөргөлдөөнд хүргэж, Азербайжаны нийгмийн бүтцэд гүн гүнзгий нөлөөлсөн.1405 онд Төмөрийг нас барсны дараа түүний эзэнт гүрнийг түүний хүү Шах Рух өвлөн авч, 1447 он хүртэл захирч байсан. Шахрухын хаанчлалын үед Төмөрийн эзэмшил тодорхой хэмжээгээр тогтворжсон боловч түүнийг нас барсны дараа тус бүс нутагт хоёр өрсөлдөгч Түрэгийн гүрэн бий болсон. хуучин Тимуридын нутаг дэвсгэрээс баруун тийш.Ван нуурын эргэн тойронд суурьшсан Кара Коюнлу, Диярбакыр орчимд төвлөрсөн Ак Коюнлу нар тус бүс нутагт чухал хүчирхэг гүрэн болж гарч ирсэн.Тус бүр өөрийн гэсэн газар нутаг, амбицтай эдгээр гүрнүүд тухайн бүс нутагт эрх мэдлийн хуваагдлыг тэмдэглэж, Азербайжан болон түүний ойр орчмын бүс нутгуудад ирээдүйн мөргөлдөөн, дахин зохицуулалтын үндэс суурийг тавьсан юм.

Ак Коюнлу буюу Цагаан хонины туркоманууд нь 14-р зууны сүүлч, 15-р зууны эхэн үед нэр хүндтэй болсон суннит туркоман овгийн нэгдэл байв.Тэд соёл иргэншлийн хувьд Перс үндэстэн байсан бөгөөд одоогийн Турк , Армен , Азербайжан, Иран , Иракийн зүүн хэсгийг багтаасан өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг захирч, 15-р зууны сүүлчээр Оман хүртэл нөлөөгөө өргөжүүлсэн.Узун Хасангийн удирдлаган дор тэдний эзэнт гүрэн дээд цэгтээ хүрсэн бөгөөд тэрээр газар нутгаа үлэмж хэмжээгээр тэлж, Ак Коюнлуг бүс нутгийн хүчирхэг гүрэн болгож чадсан юм.Өвөрмөц мэдээлэл ба хүчирхэгжинэДиярбакир мужид Кара Юлук Усман Бегийн үүсгэн байгуулсан Ак Коюнлу нь анх Понтын нурууны өмнө зүгт орших Байбурт дүүргийн нэг хэсэг байсан бөгөөд 1340-өөд онд анх гэрчилжээ.Тэд эхэндээ Илхан Газаны захиргаанд алба хааж байсан бөгөөд цэргийн кампанит ажил, тэр дундаа Требизонд шиг амжилтгүй бүслэлт хийх замаар бүс нутагтаа нэр хүндтэй болсон.Өргөтгөл ба зөрчил1402 он гэхэд Төмөр Ак Коюнлуд Диярбакирыг бүхэлд нь олгосон боловч Узун Хасаны удирдлагаас хойш тэд нутаг дэвсгэрээ үнэхээр өргөжүүлж эхэлсэн юм.Узун Хасан цэргийн эр зоригийг 1467 онд хар хонины туркомануудыг (Кара Коюнлу) ялснаар харуулсан бөгөөд энэ нь Ак Коюнлуд Иран болон түүний ойр орчмын бүс нутгуудад ноёрхох боломжийг олгосон эргэлт болсон юм.Дипломат хүчин чармайлт ба зөрчилдөөнУзун Хасаны засаглал нь зөвхөн цэргийн байлдан дагуулалтаар зогсохгүй Османы эзэнт гүрэн , Караманид зэрэг томоохон гүрнүүдтэй эвсэж, мөргөлдөөн зэрэг томоохон дипломат хүчин чармайлтаар тэмдэглэгдсэн байв.Венецээс Османы эсрэг цэргийн тусламж үзүүлнэ гэж амласан ч дэмжлэг хэзээ ч биелсэнгүй, улмаар 1473 онд Отлукбелийн тулалдаанд ялагдал хүлээв.Засаглал ба соёлын цэцэглэлтУзун Хасаны үед Ак Коюнлу газар нутгаа өргөжөөд зогсохгүй соёлын сэргэн мандалтыг туулсан.Узун Хасан Ираны ёс заншлыг захиргаандаа авч, өмнөх гүрний байгуулсан хүнд суртлын бүтцийг хадгалж, Ираны хаант засаглалтай адил шүүхийн соёлыг төлөвшүүлсэн.Энэ үе нь урлаг, уран зохиол, архитектурыг ивээн тэтгэж, бүс нутгийн соёлын ландшафтад ихээхэн хувь нэмэр оруулсан.Бууралт ба өв залгамжлал1478 онд Узун Хасан нас барснаар үр дүн муутай удирдагчид ээлж дараалан бий болж, эцэстээ дотоод зөрчилдөөн, Ак Коюнлу улсын сулралд хүрчээ.Энэхүү дотоод эмх замбараагүй байдал нь Ак Коюнлугийн уналтыг ашигласан Сафавидуудыг бий болгох боломжийг олгосон.1503 он гэхэд Сафавидуудын удирдагч Исмаил I Ак Коюнлуг эрс ялж, тэдний ноёрхлыг эцэслэж, бүс нутагт Сефавид ноёрхлын эхлэлийг тавьсан юм.Ак Коюнлугийн өв нь 15-р зуунд Ойрхи Дорнодын улс төр, соёлын динамикийг төлөвшүүлэх үүрэг гүйцэтгэснээрээ онцлог юм.Тэдний засаглалын загвар нь нүүдэлчин Туркманчуудын уламжлалыг суурин Персийн засаг захиргааны заншилтай хослуулсан нь тус бүс нутагт ирээдүйн эзэнт гүрнүүд, тэр дундаа Сефавидууд Ак Коюнлугийн үлгэр жишээг ашиглан өөрсдийн мөнхийн эзэнт гүрнийг байгуулах үндэс суурийг тавьсан юм.

Кара Коюнлу буюу Кара Коюнлу нь 1375-1468 он хүртэл одоогийн Азербайжан, Кавказын зарим хэсэг болон түүнээс цаашхи нутаг дэвсгэрийг захирч байсан Туркман хаант засаглал байв. Анх Багдад, Табриз дахь Жалаиридын султант улсын вассалууд байсан бөгөөд тэд нэр хүндтэй болж өссөн. мөн Тебризийг эзлэн Жалаиридын ноёрхлыг эцэслэсэн Кара Юсуфын удирдлаган дор тусгаар тогтнол.Эрх мэдэлд хүрэхКара Юсуф Төмөрийн дайралтын үеэр аюулгүй байдлын үүднээс Османы эзэнт гүрэн рүү зугтсан боловч 1405 онд Төмөрийг нас барсны дараа буцаж ирсэн. Дараа нь 1406 онд болсон Нахчиваны тулаан, 1408 онд Сардрудын ​​тулаан зэрэг тулалдаанд Төмөрийн залгамжлагчдыг ялж, газар нутгаа эргүүлэн авчээ. мөн Төмөрийн хүү Миран Шахыг алав.Нэгтгэл ба зөрчилдөөнКара Юсуф ба түүний залгамжлагчдын удирдлаган дор Кара Коюнлу Азербайжанд эрх мэдлээ нэгтгэж, Ирак , Фарс, Керман зэрэг нутагт нөлөөгөө өргөжүүлэв.Тэдний засаглал нь нутаг дэвсгэрээ хадгалах, өргөжүүлэхийн тулд улс төрийн маневр, цэргийн оролцоо зэргээрээ онцлог байв.1436 онд засгийн эрхэнд гарсан Жахан шах Кара Коюнлугийн нутаг дэвсгэр, нөлөөг ихээхэн өргөжүүлжээ.Тэрээр амжилттай хэлэлцээр хийж, дайн байлдаан хийж, Кара Коюнлуг бүс нутагтаа ноёрхогч гүрэн болгож, тэр ч байтугай хөрш зэргэлдээ улсууд болон Ак Коюнлу зэрэг өрсөлдөгч гүрний дарамт, заналхийллийг эсэргүүцэж байв.Уналт ба уналт1467 онд Ак Коюнлугийн Узун Хасантай хийсэн тулалдааны үеэр Жахан шах нас барсан нь Кара Коюнлугийн уналтын эхлэл болсон юм.Эзэнт гүрэн дотоод зөрчилдөөн, гадны дарамт шахалтуудын дунд нэгдмэл байдал, нутаг дэвсгэрээ хадгалахын тулд тэмцэж, эцэст нь түүнийг татан буулгахад хүргэсэн.ЗасаглалКара Коюнлугийн засаглалын бүтцэд өмнөх үеийнх болох Жалайырид ба Илханидууд ихээхэн нөлөөлсөн.Тэд аймгуудыг цэргийн амбан захирагчид эсвэл бэйсүүдээр удирддаг, ихэвчлэн эцгээс хүүд дамждаг шаталсан засаг захиргааны тогтолцоог хадгалсаар ирсэн.Төв засгийн газарт санхүү, захиргааны хэргийг удирдаж, улс төрийн чухал эрх мэдэл эзэмшдэг даруха гэгддэг албан тушаалтнууд багтдаг байв.Султан, хан, падишах зэрэг цол хэргэмийг ашигласан нь тэдний бүрэн эрх, засаглалыг илэрхийлдэг.Кара Коюнлугийн засаглал нь цэргийн байлдан дагуулалт, хаант улсын тэмцэл, соёл, засаг захиргааны томоохон бүтээн байгуулалтаар тэмдэглэгдсэн Азербайжан болон өргөн хүрээний бүс нутгийн түүхэнд үймээн самуунтай боловч нөлөө бүхий үе юм.

1330-аад онд Иранд Сафи-ад-дин Ардабилигийн үүсгэн байгуулсан Суфийн шашны бүлэг болох Сафави дэг журам нь цаг хугацааны явцад ихээхэн хувьсан өөрчлөгдөж ирсэн.15-р зууны сүүлчээр уг дэг журам нь арванхоёрын шиа исламын шашинд шилжсэн нь үзэл суртлын болон улс төрийн замналын гүн гүнзгий өөрчлөлтийг харуулсан юм.Энэхүү өөрчлөлт нь Сафавид гүрний эрх мэдэлд хүрэх үндэс суурийг тавьж, Иран болон түүний ойр орчмын бүс нутгийн шашин, улс төрийн байдалд гүнзгий нөлөө үзүүлсэн юм.Бүрэлдэхүүн ба шашны шилжилтСафи-ад-дин Ардабилигийн үүсгэн байгуулсан Сафави шашин нь анх Суфи Исламыг дагасан.15-р зууны сүүлчээр Шиа шашны дэг журамд шилжих нь маш чухал байсан.СафавидуудМухаммедын охин Али, Фатима нараас гаралтай гэж мэдүүлсэн нь тэдэнд шашны хууль ёсны байдал, дагалдагчдынхаа дунд уриалга гаргахад тусалсан.Энэхүү мэдэгдэл нь Сафавичуудын цэрэг, улс төрийн стратегид гол үүрэг гүйцэтгэсэн дагалдагчдаас бүрдсэн Цэргийн бүлэг болох Кизилбашуудад гүнээ цуурайтаж байв.Өргөтгөх ба нэгтгэх1501 онд шах болсон Исмаил I-ийн удирдлаган дор Сафавидууд шашны дэг жаягаас эрх баригч династ руу шилжсэн.I Исмаил 1500-1502 оны хооронд Азербайжан, Армен, Дагестаныг байлдан дагуулахын тулд Кизилбашуудын идэвх зүтгэлийг ашиглаж, Сафавидуудын нутаг дэвсгэрийг ихээхэн өргөжүүлсэн.Сафавидын засаглалын эхний жилүүд нь Кавказ, Анатоли, Месопотами, Төв Ази, Өмнөд Азийн зарим хэсгийг хамарсан түрэмгий цэргийн кампанит ажил явагдсан.Шашны албадлага ба феодалын теократиИсмаил I болон түүний залгамжлагч Тахмасп I нар өөрсдийн нутаг дэвсгэрийн голдуу суннит шашинтай хүн амд, ялангуяа Ширван зэрэг газруудад шиа исламыг тулгав.Энэхүү ногдуулах арга хэмжээ нь нутгийн иргэдийн дунд томоохон зөрчилдөөн, эсэргүүцэлтэй тулгарсан ч эцсийн дүндээ шиа шашинтай Ираны үндэс суурийг тавьсан юм.Сафави улс нь феодалын теократи болон хөгжсөн бөгөөд Шах нь бурханлиг болон улс төрийн удирдагчийн хувьд, Кизилбашын ахлагч нар мужийн захирагчаар ажилладаг байв.Османтай мөргөлдөөнСафавидын эзэнт гүрэн нь суннит Османы эзэнт гүрэнтэй байнга зөрчилдөж байсан нь хоёр гүрний хоорондох шашны гүн хуваагдлыг илтгэж байв.Энэхүү мөргөлдөөн нь нутаг дэвсгэрийн төдийгүй шашны шинжтэй байсан бөгөөд бүс нутгийн улс төрийн чиг хандлага, цэргийн стратегид нөлөөлсөн.Агуу Аббасийн үеийн соёл, нийгмийн өөрчлөлтүүдИх Аббасийн хаанчлал (1587-1630) нь ихэвчлэн Сафавидын хүч чадлын оргил үе гэж үздэг.Аббас цэрэг, засаг захиргааны томоохон шинэчлэлийг хийж, эзэнт гүрний дотор янз бүрийн албан тушаалд алба хааж байсан, Шахт үнэнч, өөрчилсөн Кавказчуудын гуламуудыг сурталчлах замаар Кизилбашуудын эрх мэдлийг бууруулжээ.Энэхүү бодлого нь төв эрх мэдлийг нэгтгэж, эзэнт гүрний янз бүрийн бүс нутгийг Сафави улсын засаг захиргааны хүрээнд илүү нягт нэгтгэхэд тусалсан.Азербайжан дахь өвАзербайжан дахь Сафавидуудын нөлөө гүн гүнзгий байсан бөгөөд энэ нь бүс нутгийн шашны хүн ам зүйд нөлөөлсөн хэвээр байгаа Шиа шашинтнуудын оршин тогтнолыг бий болгосон.Азербайжан нь 16-р зууны эхэн үеийн Сафавидын засаглалын дор хөрвүүлснээсээ хойш уламжлагдан ирсэн лалын шашинт шиа шашинтай улсуудын нэг хэвээр байна.Ерөнхийдөө Сафавидууд суфи шашны урсгалаас улс төрийн томоохон гүрэн болж хувирч, Шиа Исламыг Ираны онцлогийг тодорхойлох элемент болгон байгуулж, бүс нутгийн соёл, шашны дүр төрхийг өөрчлөв.Тэдний өв залгамжлал нь Иран болон Азербайжан зэрэг бүс нутагт үргэлжилж буй шашин, соёлын зан үйлээс тодорхой харагдаж байна.

1747 онд Надер Шах алагдсаны дараа Афшаридын хаант улс задран бутарч, тус бүс нутагт тус бүр өөр өөр түвшний автономит бүхий янз бүрийн Түрэгийн хант улсууд бий болсон.Энэ үе нь нэгэн цагт Сафави болон Афшаридын эзэнт гүрний мэдэлд байсан газар нутгийг сэргээх зорилготой Ага Мохаммад Хан Кажарыг бий болгох үндэс суурийг тавьсан эрх мэдлийн хуваагдал байв.Ага Мохаммад Хан Кажарын сэргээн босгох хүчин чармайлтАга Мохаммад Хан Кажар 1795 онд Тегеран хотод эрх мэдлээ бататгасны дараа ихээхэн хүч цуглуулж, Османы болон Оросын эзэнт гүрний нөлөөнд автсан Кавказ дахь Ираны хуучин газар нутгийг дахин эзлэн авах зорилготой байв.Энэ бүс нутагт Персийн эрхшээлд байсан Карабах, Ганжа, Ширван, Христийн Гуржистан (Гүрж) зэрэг хэд хэдэн чухал хаант улсууд багтаж байсан бөгөөд бүгд Персийн эрхшээлд байсан боловч ихэвчлэн хоорондын мөргөлдөөнтэй байдаг.Цэргийн кампанит ажил ба байлдан дагуулалтАга Мохаммад хаан цэргийн аян дайндаа амжилттай оролцож, Ширван, Эриван, Нахчиван зэрэг газар нутгийг эргүүлэн авчээ.Түүний чухал ялалт нь 1795 онд Тифлисийг цөлмөхөд хүрсэн бөгөөд энэ нь Гүржийг Ираны мэдэлд богино хугацаанд дахин нэгтгэсэн явдал юм.Түүний хичээл зүтгэл нь 1796 онд хаан ширээнд өргөмжлөгдөхөд хүрч, Надер Шахын өв залгамжлалыг бэлгэддэг.Гүржийн кампанит ажил ба түүний үр дагаварГүржийн хаан Гераклий II-д Ага Мохаммад Хан Оростой хийсэн Георгиевскийн гэрээнээс татгалзаж, Персийн эрхшээлд дахин орохыг шаардсан нь бүс нутагт өрнөж буй геополитикийн тэмцлийн жишээ юм.Хэдийгээр Оросын дэмжлэг дутмаг байсан ч II Гераклий эсэргүүцэж, Ага Мохаммад хааны довтолгоонд хүргэж, улмаар Тифлисийг харгис хэрцгийгээр цөлмөхөд хүргэв.Аллага ба өв залгамжлал1797 онд Ага Мохаммад Хан алагдаж, цаашдын аян дайныг зогсоож, бүс нутгийг тогтворгүй болгожээ.Түүний үхэл удалгүй 1801 онд Гүржийг Орост нэгтгэснээр Орос Кавказ руу тэлэлтээ үргэлжлүүлэв.Оросын тэлэлт ба Персийн нөлөөний төгсгөл19-р зууны эхэн үед Орос-Персийн хэд хэдэн дайны дараа Гулистан (1813), Туркменчай (1828) гэрээгээр Кавказын олон газар нутаг Иранаас Орост албан ёсоор шилжсэн.Эдгээр гэрээнүүд нь Кавказ дахь Персийн томоохон нутаг дэвсгэрийн нэхэмжлэлийн төгсгөлийг тэмдэглээд зогсохгүй бүс нутгийн динамикийг өөрчлөн, Иран болон Кавказын бүс нутгийн хооронд олон жилийн соёл, улс төрийн харилцааг таслав.

Орос-Персийн дайн (1804-1813, 1826-1828) нь Кавказын улс төрийн хил хязгаарыг өөрчлөхөд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.Гулистаны гэрээ (1813) ба Туркменчайгийн гэрээ (1828) нь Иранд ихээхэн хэмжээний газар нутгийн хохирол учруулсан.Эдгээр гэрээнүүд нь Дагестан, Гүрж , одоогийн Азербайжан улсын ихэнх хэсгийг Оросын эзэнт гүрэнд шилжүүлсэн.Гэрээнүүд нь Азербайжан, Иран хоёрын орчин үеийн хилийг тогтоож, Кавказ дахь Ираны нөлөөг мэдэгдэхүйц бууруулсан.Оросын нэгдэл нь бүс нутгийн засаглалыг өөрчилсөн.Баку, Ганжа зэрэг уламжлалт ханлигуудыг устгасан эсвэл Оросын ивээлд оруулсан.Оросын засаг захиргаа эдгээр нутаг дэвсгэрийг шинэ муж болгон өөрчлөн зохион байгуулж, дараа нь одоогийн Азербайжаны ихэнх хэсгийг бүрдүүлсэн.Энэхүү өөрчлөн байгуулалтад Елисаветполь (одоогийн Ганжа) болон Шамахи дүүрэг зэрэг засаг захиргааны шинэ дүүргүүдийг байгуулжээ.Ираны засаглалаас Оросын засаглалд шилжсэн нь соёл, нийгмийн томоохон өөрчлөлтийг бий болгосон.Оросын хууль эрх зүй, засаг захиргааны тогтолцоо ногдуулсан хэдий ч 19-р зууны турш Баку, Ганжа, Тбилиси зэрэг хотуудын лалын шашны оюуны хүрээний дунд Ираны соёлын нөлөө хүчтэй хэвээр байв.Энэ хугацаанд Азербайжан үндэстний өвөрмөц байдал нэгдэж эхэлсэн бөгөөд энэ бүс нутгийн Персийн өнгөрсөн үе болон Оросын шинэ улс төрийн тогтолцооны нөлөөнд автжээ.19-р зууны сүүлчээр Баку хотод газрын тос олсон нь Азербайжаныг Оросын эзэнт гүрний доторх аж үйлдвэр, эдийн засгийн томоохон бүс болгон хувиргасан.Газрын тосны өсөлт нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаж, эдийн засгийн хурдацтай хөгжилд хүргэсэн.Гэсэн хэдий ч энэ нь голчлон Европын капиталистууд болон орон нутгийн лалын шашинтнуудын ажиллах хүчний хооронд эрс ялгааг бий болгосон.Энэ хугацаанд Азербайжаныг Оросын эдийн засгийн салбарт улам нэгтгэсэн төмөр зам, харилцаа холбооны шугамыг бий болгох зэрэг дэд бүтцийн томоохон бүтээн байгуулалт өрнөсөн.

1918-1920 оны Армен-Азербайжаны дайн бол Дэлхийн 1-р дайны дараах үймээн самуунтай үед, Оросын иргэний дайн , Османы эзэнт гүрний задралын өргөн хүрээний хүрээнд болсон чухал мөргөлдөөн юм.Энэхүү зөрчилдөөн шинээр байгуулагдсан Бүгд Найрамдах Ардчилсан Азербайжан Улс болон Бүгд Найрамдах Армен Улсын хооронд үүссэн бөгөөд түүхийн ээдрээтэй гомдол, холимог хүн амтай газар нутгуудын төлөөх үндсэрхэг үзлийн амбицаас үүдэлтэй юм.Дайн гол төлөв орчин үеийн Армени болон Азербайжаны нутаг дэвсгэр, ялангуяа Эриван муж, Карабах зэрэг бүс нутгуудад төвлөрч байсан бөгөөд аль аль тал нь түүх, угсаатны үндэслэлээр буруутгаж байсан.Оросын эзэнт гүрний задралын улмаас үүссэн эрх мэдлийн хоосон орон зай нь Армен, Азербайжан дахь үндсэрхэг үзэлтнүүдийн хөдөлгөөнд тус тусын бүгд найрамдах улсыг байгуулах боломжийг олгосон бөгөөд тус бүр нь нутаг дэвсгэрийн хувьд ихээхэн давхцаж байв.Мөргөлдөөн нь ширүүн, харгис хэрцгий тулалдаанаар тэмдэглэгдсэн бөгөөд Армен, Азербайжаны хүчнийхэн аллага, үндэстний цэвэрлэгээ зэрэг хүчирхийлэл, харгислал үйлдсэн.Энэ үеийн томоохон эмгэнэлт үйл явдлууд нь 3-р сар, 9-р сарын өдрүүдийн аллага, Шушагийн аллага зэрэг нь энгийн иргэдийн ихээхэн зовлон зүдгүүрт нөлөөлж, бүс нутгийн хүн ам зүйн бүтцийг өөрчилсөн юм.ЗХУ-ын Улаан арми Кавказ руу дайрснаар мөргөлдөөн зогссон.1920 онд Армени, Азербайжаныг Зөвлөлт болгосноор энэ бүс нутагт улс төрийн шинэ тогтолцоо бий болгосноор дайсагналыг үр дүнтэй зогсоосон.Зөвлөлтийн эрх баригчид уламжлалт угсаатны суурьшлыг үл тоомсорлож, хил хязгаарыг шинэчилсэн нь ирээдүйн мөргөлдөөний үрийг тарьсан юм.

1918 оны 5-р сарын 28-нд Тифлис хотод байгуулагдсан Бүгд Найрамдах Ардчилсан Бүгд Найрамдах Азербайжан Бүгд Найрамдах Ардчилсан Бүгд Найрамдах Улс нь Түрэг болон Лалын ертөнц дэх анхны иргэний ардчилсан бүгд найрамдах улс байв.Энэ нь Закавказын Ардчилсан Холбооны Бүгд Найрамдах Улсыг татан буулгасны дараа байгуулагдсан.АДР 1920 оны 4-р сарын 28 хүртэл оршин тогтнож, Зөвлөлтийн цэргүүд түүнийг эзлэн авав.АДР хойд талаараа Орос, баруун хойд талаараа Гүрж , баруун талаараа Армени , өмнөд талаараа Иран улстай хиллэдэг бөгөөд 3 сая орчим хүн амтай.Большевикууд Бакуг захирч байсан тул Ганжа нь түр нийслэл болжээ."Азербайжан" гэсэн нэр томъёог Мусават нам улс төрийн шалтгаанаар бүгд найрамдах улсад сонгосон бөгөөд энэ нэр нь өмнө нь орчин үеийн баруун хойд Ираны зэргэлдээх бүс нутагтай холбоотой байв.АДХУ-ын засаглалын бүтцэд бүх нийтийн, чөлөөт, пропорциональ төлөөллийн үндсэн дээр сонгогдсон төрийн дээд эрх мэдэл болох Парламент багтсан.Сайд нарын зөвлөл энэ УИХ-ын өмнө хариуцлага хүлээсэн.Анхны ерөнхий сайдаар Фатали Хан Хойски томилогдсон.Парламент нь Мусават нам, Ахрар, Иттихад, Лалын социал демократуудын төлөөлөгчид, мөн армян, орос, польш, герман, еврей нийгэмлэгүүдийн цөөнхийн төлөөлөл зэрэг олон янз байв.АДБ-ын томоохон амжилтууд нь эмэгтэйчүүдэд сонгох эрхийг өргөжүүлж, эмэгтэйчүүдийг эрэгтэйчүүдийн адил улс төрийн эрхийг олгосон анхны улсуудын нэг, олонх болсон лалын шашинтай анхны улс болгосон юм.Нэмж дурдахад, Баку Улсын Их Сургууль байгуулагдсанаар Азербайжанд анхны орчин үеийн их сургууль байгуулагдсан нь бүс нутгийн боловсролын хөгжилд хувь нэмэр оруулсан юм.

Азербайжаны засгийн газар большевикуудын хүчинд бууж өгсний дараа 1920 оны 4-р сарын 28-нд Азербайжаны ЗСБНХУ байгуулагдсан. Нэрлэсэн тусгаар тогтнолоо үл харгалзан тус бүгд найрамдах улс нь Москвагийн хяналтад байсан бөгөөд 3-р сард Армени , Гүржийн хамт Закавказын Социалист Холбооны Зөвлөлт Бүгд Найрамдах Улс (ЗСФСР)-д нэгдсэн. 1922. Энэ холбоо нь хожим 1922 оны 12-р сард ЗХУ-ын анхны дөрвөн бүгд найрамдах улсын нэг болсон. 1936 онд ЗСБНХУ татан буугдаж, бүс нутгуудаа ЗХУ-ын тусдаа бүгд найрамдах улс болгон шилжүүлэв.1930-аад оны үед Сталинист цэвэрлэгээ Азербайжанд ихээхэн нөлөөлж, олон мянган хүн, тухайлбал Хусейн Жавид, Микаил Мушфиг зэрэг нэр хүндтэй хүмүүс амь үрэгджээ.Дэлхийн 2-р дайны туршид Азербайжан улс газрын тос, байгалийн хийн үйлдвэрлэлээрээ ЗХУ-ын хувьд чухал үүрэг гүйцэтгэж, дайны хүчин чармайлтад ихээхэн хувь нэмэр оруулсан.Дайны дараах үе, ялангуяа 1950-иад онд Азербайжанд хотжилт, аж үйлдвэржилт эрчимтэй явагдсан.Гэсэн хэдий ч 1960-аад он гэхэд ЗХУ-ын газрын тосны олборлолтын өөрчлөлт, газрын нөөц шавхагдсаны улмаас Азербайжаны газрын тосны үйлдвэр буурч эхэлсэн нь эдийн засгийн хүндрэлийг дагуулсан.Ялангуяа армян, азербайжанчуудын хоорондын угсаатны хурцадмал байдал хурцдаж байсан ч эхэндээ дарагдсан.1969 онд Гейдар Алиев Азербайжаны Коммунист намын нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар томилогдон, хөвөн тариалах зэрэг салбарыг төрөлжүүлэн эдийн засгийн байдлыг түр хугацаанд сайжруулав.Алиев 1982 онд Москвад Улс төрийн товчоонд суусан нь ЗХУ-д азербайжанчуудын хүртэж байсан хамгийн өндөр албан тушаал юм.Тэрээр 1987 онд Михаил Горбачевын перестройка шинэчлэлийн үеэр тэтгэвэртээ гарсан.1980-аад оны сүүлчээр Кавказад, ялангуяа Уулын Карабах автономит мужийг тойрсон үймээн самуун нэмэгдэж, угсаатны хүчтэй мөргөлдөөн, погромд хүргэсэн.Москва нөхцөл байдлыг хянах гэж оролдсон ч эмх замбараагүй байдал үргэлжилж, Азербайжаны Ардын фронт гарч ирэн, Бакуд ширүүн сөргөлдөөн болж өндөрлөв.Азербайжан улс 1991 оны 8-р сарын 30-нд ЗХУ-аас тусгаар тогтнолоо зарлаж, Тусгаар улсуудын хамтын нөхөрлөлд нэгдсэн.Оны эцэс гэхэд Уулын Карабахын нэгдүгээр дайн эхэлж, өөрийгөө тунхагласан Бүгд Найрамдах Арцах Улс байгуулагдахад хүргэсэн нь бүс нутагт удаан үргэлжилсэн мөргөлдөөн, улс төрийн тогтворгүй байдлыг харуулсан юм.

Уулын Карабахын мөргөлдөөн нь 1990-ээд онд хөөгдөх хүртлээ Армени болон Азербайжаны үндэстний армянчууд голчлон суурьшдаг Уулын Карабах бүс нутаг болон азербайжанчууд голчлон суурьшсан зэргэлдээх нутгуудын хооронд үргэлжилсэн угсаатны болон газар нутгийн маргаан байв.Олон улсад Азербайжаны нэг хэсэг хэмээн хүлээн зөвшөөрөгдсөн Уулын Карабах нь өөрийгөө тунхагласан Бүгд Найрамдах Арцах улс хэмээн мэдүүлж, хэсэгчлэн хяналтандаа байлгаж байсан.ЗХУ-ын үед Уулын Карабахын Автономит мужийн Армян оршин суугчид ялгаварлан гадуурхалттай тулгарсан, тэр дундаа армянчууд дийлэнх хувийг эзэлж байсан ч Зөвлөлтийн Азербайжаны эрх баригчид армян соёлыг дарангуйлж, Азербайжаны нүүлгэн шилжүүлэлтийг дэмжих оролдлого хийж байсан.1988 онд Уулын Карабахт болсон бүх нийтийн санал асуулгаар тус бүс нутгийг Зөвлөлтийн Арменид шилжүүлэхийг дэмжиж, ЗХУ-ын өөрийгөө тодорхойлох тухай хуультай нийцүүлэв.Энэ алхам нь Азербайжан даяар армянчуудын эсрэг погром, үндэстэн хоорондын хүчирхийлэлд хүргэсэн.ЗХУ задран унасны дараа 1990-ээд оны эхээр мөргөлдөөн ширүүсч, бүрэн хэмжээний дайн болжээ.Энэхүү дайн Арцах, Армений ялалтаар өндөрлөж, үр дүнд нь Азербайжаны эргэн тойрны газар нутгийг эзлэн авч, хүн амыг ихээхэн хэмжээгээр нүүлгэн шилжүүлсэн, тэр дундаа Азербайжанаас угсаатны армянууд, азербайжанчууд Армен болон Армянчуудын хяналтад байдаг нутгаас хөөгджээ.Үүний хариуд НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөл 1993 онд Азербайжаны нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг баталгаажуулж, Армений цэргийг Азербайжаны нутгаас гаргахыг шаардсан тогтоол гаргасан.1994 онд гал зогсоох хэлэлцээр нь хурцадмал байдал үүссэн ч харьцангуй тогтвортой байдлыг авчирсан.Дөрвөн өдрийн дайн гэгддэг 2016 оны 4-р сард дахин мөргөлдөөн болж, олон тооны хохирол амссан боловч газар нутгийн хувьд бага зэргийн өөрчлөлт гарсан.2020 оны сүүлээр Уулын Карабахын хоёрдугаар дайны улмаас байдал эрс муудсан бөгөөд энэ нь 2020 оны арваннэгдүгээр сарын 10-нд байгуулсан гал зогсоох хэлэлцээрийн дагуу Уулын Карабахыг тойрсон газар нутаг болон бүс нутгийн зарим хэсгийг эргүүлэн авах зэрэг томоохон амжилтад хүргэсэн.2020 оноос хойшхи хугацаанд гал зогсоох дэглэм зөрчсөн хэвээр байна.2022 оны 12-р сард Азербайжан Арцахыг бүслэн хааж, 2023 оны 9-р сард Арцахийн эрх баригчдыг бууж өгөхөд хүргэсэн эрс шийдэмгий цэргийн довтолгоог эхлүүлсэн.Эдгээр үйл явдлын дараа армян үндэстнүүдийн дийлэнх нь бүс нутгаас дүрвэж, Арцах 2024 оны 1-р сарын 1-нд албан ёсоор татан буугдаж, тусгаар тогтнолоо бодитоор дуусгавар болгож, газар нутагт нь Азербайжаны хяналтыг дахин баталгаажуулав.

1991 онд тухайн үеийн Азербайжаны ЗСБНХУ-ын ерөнхийлөгч Аяз Муталлибов Гүржийн ерөнхийлөгч Звиад Гамсахурдиагийн хамт Зөвлөлтийн төрийн эргэлт хийх оролдлогыг дэмжиж байв.Муталлибов мөн Азербайжанд ерөнхийлөгчийн шууд сонгуулийг явуулахын тулд үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг санал болгов.Дараа нь 1991 оны 9-р сарын 8-нд шударга ёс, эрх чөлөөгүй гэсэн шүүмжлэлд өртөн ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон.Түүнийг сонгогдсоны дараа 1991 оны 10-р сарын 18-нд Азербайжаны Дээд Зөвлөл тусгаар тогтнолоо зарласан нь Коммунист намыг татан буулгахад хүргэсэн ч Муталлибов зэрэг олон гишүүн албан тушаалаа хадгалж үлдсэн юм.Энэхүү тунхаглалыг 1991 оны 12-р сард бүх нийтийн санал асуулгаар баталж, удалгүй Азербайжан улс олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөж, 12-р сарын 25-нд АНУ хүлээн зөвшөөрөв.1992 оны эхээр Карабахын Армений удирдлага тусгаар тогтносон бүгд найрамдах улсаа зарласнаар Уулын Карабахын мөргөлдөөн хурцдаж, мөргөлдөөн өргөн цар хүрээтэй дайн болж хувирсан.Армен улс Оросын армийн далд дэмжлэгтэйгээр стратегийн давуу талыг олж авав.Энэ хугацаанд 1992 оны 2-р сарын 25-нд болсон Хожалыгийн аллага зэрэг томоохон харгис хэргүүд гарч, Азербайжаны энгийн иргэд амь үрэгдсэн нь засгийн газрыг энэ үйлдэлд нь шүүмжлэлтэй хандсан юм.Харин эсрэгээрээ Арменийн энгийн иргэдийг хамарсан Марага хотод болсон хядлагад Азербайжаны хүчин хариуцлага хүлээсэн.Ялангуяа Азербайжаны Ардын фронтын намын шахалт нэмэгдэж, үр дүнтэй цэрэг бүрдээгүй гэсэн шүүмжлэлд өртөж байсан Муталлибов 1992 оны 3-р сарын 6-нд албан тушаалаасаа огцорсон. Гэвч Хожалигийн аллагын мөрдөн байцаалтын дараа түүнийг хариуцлагаас чөлөөлсөн. Маргааш нь буюу 5-р сарын 15-нд Азербайжаны Ардын фронтын зэвсэгт хүчин Муталлибовыг огцруулж, түүнийг Москва руу зугтахад хүргэсэн тул 5-р сарын 14-нд түүнийг эргүүлэн томилсон.Эдгээр үйл явдлын дараа Үндэсний зөвлөлийг татан буулгаж, оронд нь Ардын фронтын гишүүд болон хуучин коммунистуудаас бүрдсэн Үндэсний ассамблейг байгуулжээ.Арменийн цэргүүд Лачин хотыг эзлэн авсны дараа Иса Гамбар 5-р сарын 17-нд Үндэсний ассамблейн даргаар сонгогдож, 1992 оны 6-р сарын 17-нд товлогдсон дараагийн сонгуулиар ерөнхийлөгчийн үүрэг гүйцэтгэв. Энэ үе нь улс төрийн хурдацтай өөрчлөлт, мөргөлдөөн үргэлжилсэн үе байсан. бүс нутагт.

1992 оны Азербайжаны ерөнхийлөгчийн сонгуульд хуучин коммунистууд хүчтэй нэр дэвшигчээ гаргаж чадаагүйн улмаас Азербайжаны Ардын фронтын (PFA) удирдагч, улс төрийн хоригдол асан Абулфаз Эльчибей сонгогдов.Элчибей 60 гаруй хувийн санал авч ялалт байгууллаа.Түүний ерөнхийлөгч байх хугацаандаа Азербайжаныг Тусгаар улсуудын хамтын нөхөрлөлийн гишүүн байхын эсрэг тодорхой байр суурь баримталж, Турктэй ойр дотно харилцаатай байхыг эрмэлзэж, Иран дахь азербайжан хүн амтай харилцаагаа сайжруулах сонирхолтой байсан.Үүний зэрэгцээ, улс төрийн чухал зүтгэлтэн, ЗХУ-ын тогтолцооны удирдагч асан Гейдар Алиев насны хязгаарлалтын улмаас ерөнхийлөгчийн амбицдаа хязгаарлалттай тулгарсан.Эдгээр хязгаарлалтыг үл харгалзан тэрээр Арменийн бүслэлтэд байсан Азербайжаны эксклав болох Нахчиванд ихээхэн нөлөө үзүүлжээ.Уулын Карабахын асуудлаар Арменитай үргэлжилж буй мөргөлдөөний хариуд Азербайджан төмөр замын хөдөлгөөнийг зогсоосноор Арменийн хуурай газрын ихэнх холболтыг тасалсан нь Транскавказын бүс нутгийн эдийн засгийн харилцан хамаарлыг онцолсон юм.Элчибейгийн ерөнхийлөгчийн албан тушаалд өмнөх ерөнхийлөгч Муталлибовтой адил хүнд сорилтууд хурдан тулгарсан.Уулын Карабахын мөргөлдөөн нь Азербайжаны нутаг дэвсгэрийн тавны нэг орчмыг булаан авч, нэг сая гаруй хүнийг Азербайжаны нутаг дэвсгэрт дүрвэсэн Арменид илүү их таалагдаж байв.Нөхцөл байдал хүндэрсэн нь 1993 оны 6-р сард Ганжид Сурат Гусейнов тэргүүтэй цэргийн бослогод хүргэв.Цэргийн доголдол, эдийн засаг хямарсан, сөрөг хүчин, тэр дундаа Алиевтай нэгдэж буй бүлгүүдийн эсэргүүцэлтэй тулгарснаар Элчибейгийн байр суурь мэдэгдэхүйц суларсан.Нийслэл Баку хотод Гейдар Алиев засгийн эрхийг авах боломжийг ашигласан.Түүний байр суурийг бататгасны дараа наймдугаар сард болсон бүх нийтийн санал асуулгаар Алиевыг удирдаж байсныг баталж, Элчибейг ерөнхийлөгчийн суудлаас үр дүнтэй буулгав.Энэ нь Азербайжаны улс төрд чухал өөрчлөлтийг авчирсан бөгөөд Алиевийн оргилд гарсан нь улс төрийн ландшафтын үргэлжлэл, өөрчлөлтийн аль алиныг төлөөлж, мөргөлдөөн, өөрчлөлтөөр тэмдэглэгдсэн үймээн самуунтай цаг үед улс орныг удирдан чиглүүлсэн юм.

Гейдар Алиевын хүү Илхам Алиев 2003 онд хүчирхийлэлд өртөж, олон улсын ажиглагчид сонгуулийн будлиантай хэмээн шүүмжилсэн сонгуульд Азербайжаны ерөнхийлөгчөөр эцгийнхээ халааг авсан юм.Алиевын засаг захиргааг эсэргүүцэж, шүүмжлэгчид засаглалын илүү ардчилсан бүтцийг бий болгохыг уриалж байсан.Эдгээр маргаантай байсан ч Алиев 2008 онд сөрөг хүчний томоохон намуудын бойкот зарласан сонгуулийн үр дүнд 87 хувийн санал авч улиран сонгогдсон.2009 онд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах санал асуулгаар Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хязгаарлалтыг хүчингүй болгож, хэвлэлийн эрх чөлөөнд хязгаарлалт тогтоосон.2010 оны парламентын сонгууль Алиевын хяналтыг улам бэхжүүлж, Үндэсний ассемблэй үндсэн сөрөг хүчин болох Азербайжаны Ардын фронт, Мусават намуудын төлөөлөлгүй болсон.Энэ нь "The Economist" сэтгүүлд 2010 онд гаргасан Ардчиллын индексээрээ Азербайжаныг авторитар улс гэж тодорхойлсон байдаг.2011 онд ардчилсан шинэчлэл хийхийг шаардсан жагсаал цуглаан өрнөсний улмаас Азербайжан улс дотоодын үймээн самуунтай тулгарсан.Засгийн газар хариу арга хэмжээ авч, өнгөрсөн гуравдугаар сард эхэлсэн эсэргүүцлийн жагсаалд оролцсон 400 гаруй хүнийг баривчилсан юм.Цагдаа нар дарангуйлсан ч Мусават намын Иса Гамбар зэрэг сөрөг хүчний удирдагчид жагсаал цуглаанаа үргэлжлүүлнэ гэж амлав.Эдгээр дотоод сорилтуудын дунд Азербайжан улс 2011 оны 10-р сарын 24-нд НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын бус гишүүнээр сонгогдсон. Уулын Карабахын асуудлаар Арментай үргэлжилж буй мөргөлдөөн 2016 оны 4-р сард томоохон мөргөлдөөнөөр дахин ширүүсэв.Ильхам Алиев ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацаагаа улам сунгав. 2018 оны 4-р сард сөрөг хүчний бойкот зарласан сонгуульд дөрөв дэх удаагаа дараалан сонгогдсон бөгөөд үүнийг луйвар гэж дүгнэсэн.