Сасанийн эзэнт гүрэн

Ойролцоогоор 208 онд VI Вологасс өөрийн эцэг V Вологосесыг залгамжлан Арсацидийн эзэнт гүрний хаан болжээ.Тэрээр 208-213 оны хооронд маргаангүй хаан байсан боловч дараа нь 216 он гэхэд эзэнт гүрний ихэнх хэсгийг хяналтандаа байлгаж, Ромын эзэнт гүрний хамгийн дээд захирагч хэмээн хүлээн зөвшөөрөгдсөн ах Артабанус IV-тэй удмын тэмцэлд оржээ.Энэ хооронд Сасаничуудын гэр бүл төрөлх Парсдаа маш хурдан нэр хүндтэй болж, одоо хунтайж Ардашир I-ийн удирдлага дор Кирман зэрэг хөрш зэргэлдээх бүс нутгууд болон алс холын газар нутгийг байлдан дагуулж эхлэв.Эхэндээ Ардашир I-ийн үйл ажиллагаа Артабанус IV-ийг түгшээсэнгүй, сүүлдээ Арсацид хаан түүнтэй тулалдахаар шийдэв.Хормоздганы тулалдаан бол 224 оны 4-р сарын 28-нд болсон Арсацид ба Сасани гүрний хооронд хурцадмал тулаан байв. Сасаничуудын ялалт Парфийн гүрний хүчийг эвдэж, бараг таван зуун жилийн Парфийн ноёрхлыг Иранд эцэслэн зогсоож, албан ёсны эрх мэдлийг тэмдэглэв. Сасаничуудын эриний эхлэл.Ардашир I шаханшах ("Хаадын хаан") цолыг авч, Ираншахр (Ираншахр) гэгдэх газар нутгийг байлдан дагуулж эхлэв.Вологос VI 228 оны дараахан Ардашир I-ийн цэргүүд Месопотамиас хөөгдөв. Парфийн тэргүүлэгч язгууртан гэр бүлүүд (Ираны долоон их өргөө гэгддэг) Иранд засгийн эрхээ хэвээр хадгалсаар байсан бөгөөд одоо Сасаничууд шинэ ноёнтон болжээ.Сасанчуудын эртний арми (спах) Парфийн армитай ижил байв.Үнэн хэрэгтээ Сасаничуудын морин цэргийн дийлэнх нь нэгэн цагт Арсацид алба хааж байсан Парфийн язгууртнуудаас бүрдсэн байв.Энэ нь Сасаничууд бусад Парфийн байшингуудын дэмжлэгийн ачаар эзэнт гүрнээ байгуулж, үүнийхээ ачаар "Перс ба Парфийн эзэнт гүрэн" гэж нэрлэгдэж байсныг харуулж байна.

Парфийн үед л шарын шашны нэг хэлбэр нь Арменийн нутаг дэвсгэрт зонхилох шашин байсан нь эргэлзээгүй.Сасанидууд зороастрийн шашны Зурванит хэлбэрийг түрэмгийлэн сурталчилж, шашин шүтлэгийг сурталчлахын тулд эзлэгдсэн нутаг дэвсгэрт нь ихэвчлэн галын сүмүүдийг барьдаг байв.Сасанидууд Кавказыг олон зуун жил дарангуйлж байх хугацаандаа тэнд шарын шашныг сурталчлах оролдлого ихээхэн амжилтад хүрсэн бөгөөд энэ нь Христийн өмнөх Кавказад (ялангуяа орчин үеийн Азербайжан) нэр хүндтэй байв.

I Шапур нь Ираны хаадын Сасаничуудын хоёр дахь хаан байв.Хамт захирч байх хугацаандаа тэрээр эцэгтээ Арабын Хатра хотыг эзлэн, устгахад нь тусалсан бөгөөд Исламын шашны дагуу ирээдүйн эхнэр аль-Надирагийн үйлдлээр түүний уналтад тусалсан юм.Шапур мөн Ардашир I-ийн эзэнт гүрнийг бэхжүүлж, өргөжүүлж, Ромын эзэнт гүрний эсрэг дайн хийж, Ромын Сири хүртэл урагшилж байхдаа Нисибис, Каррей хотуудыг булаан авчээ.Хэдийгээр тэрээр 243 онд Ромын эзэн хаан III Гордианд (238–244 онд) Ресаенагийн тулалдаанд ялагдсан ч дараа жил нь Мисичегийн тулалдаанд ялж, Ромын шинэ эзэн хаан Филипп Арабыг (244 онд хаан ширээнд заларсан) хүчээр буулгаж чадсан юм. 249) Ромчууд "хамгийн ичгүүртэй гэрээ" гэж үзсэн таатай энхийн гэрээнд гарын үсэг зурах.Шапур хожим нь Ромын эзэнт гүрний улс төрийн үймээн самууныг далимдуулан 252/3-256 онд түүний эсрэг хоёр дахь экспедиц хийж, Антиох, Дура-Европос хотуудыг цөлмөв.260 онд тэрээр гурав дахь аяндаа Ромын эзэн хаан Валерианыг ялж, олзолжээ.Шапур эрчимтэй хөгжлийн төлөвлөгөөтэй байсан.Тэрээр Иранд анхны далан гүүр барихыг тушааж, олон хотыг байгуулж, заримыг нь Ромын нутаг дэвсгэрээс цагаачид, тэр дундаа Сасанидын засаглалын үед итгэл үнэмшилээ чөлөөтэй хэрэгжүүлэх боломжтой Христэд итгэгчид суурьшуулжээ.Бишапур, Нишапур гэсэн хоёр хот түүний нэрээр нэрлэгдсэн.Тэрээр манихейн шашныг онцгойлон дэмжиж, Мани (өөрийн нэг ном болох Шабухраганыг түүнд зориулж байсан) хамгаалж, манихейн шашны олон номлогчдыг гадаадад илгээсэн.Тэрээр мөн Самуел хэмээх Вавилоны раввинтай нөхөрлөсөн.

Дөнгөж байгуулагдсан Сасани гүрний зүүн аймгууд нь Кушан ба Сакуудын нутагтай (ойролцоогоор одоогийн Туркменистан, Афганистан, Пакистан ) хиллэдэг байв.Шапурын эцэг Ардашир I-ийн цэргийн ажиллагаа нь нутгийн Кушан, Сака хаад алба гувчуур өргөхөд хүргэсэн бөгөөд энэхүү хүлцэнгүй байдлын үзүүлбэрт сэтгэл хангалуун байсан Ардашир тэдний нутаг дэвсгэрийг эзлэхээс татгалзсан бололтой.МЭ 241 онд эцгээ нас барсны дараахан Шапур Ромын Сирид эхлүүлсэн кампанит ажлаа богиносгож, Сасаничуудын дорно дахинд эрх мэдлээ сэргээх хэрэгтэй гэж санасан нь Кушан, Сака хаад цутгалын статусаа сахихдаа сул байсантай холбоотой байж магадгүй юм. .Гэсэн хэдий ч тэрээр эхлээд Каспийн эрэг дээрх Гилан нуруунд "Уулсын Медечүүд"-тэй тулалдах хэрэгтэй болсон бөгөөд тэднийг захирсны дараа тэрээр өөрийн хүү Бахрамыг (хожим I Бахрам) хаан болгожээ. .Дараа нь тэрээр Дорнод руу явж, Кушанчуудын ихэнх нутгийг өөртөө нэгтгэж, өөрийн хүү Нарсег Саканшах - Сакуудын хаан - Систанд томилов.МЭ 242 онд Шапур Хорезмийг эзлэв.

Ардашир I хаанчлалынхаа төгсгөлд Ромын эзэнт гүрний эсрэг дайныг дахин эхлүүлсэн бөгөөд I Шапур Месопотамийн Нисибис, Каррей цайзуудыг эзлэн Сири рүү давшиж байв.242 онд Ромчууд эзэн хаан III Гордианынхаа хадам эцэг дор Сасаничуудын эсрэг "асар их арми, их хэмжээний алт"-аар хөдөлж (Сасанчуудын хадны рельефийн дагуу) Антиохт өвөлжсөн. Шапур Гилан, Хорасан, Систаныг эрхшээлдээ оруулж байв.Ромчууд хожим нь зүүн Месопотами руу довтолсон боловч зүүнээс буцаж ирсэн I Шапурын хатуу эсэргүүцэлтэй тулгарсан.Залуу эзэн хаан Гордиан III Мисичегийн тулалдаанд явсан бөгөөд тулалдаанд алагдсан эсвэл ялагдал хүлээсний дараа Ромчууд алагдсан юм.Дараа нь Ромчууд Араб Филипийг эзэн хаан болгон сонгосон.Филип өмнөх нэхэмжлэгчдийн алдааг давтахыг хүсэхгүй байсан бөгөөд Сенатад байр сууриа баталгаажуулахын тулд Ром руу буцаж ирэх ёстой гэдгээ мэдэж байсан.Филип 244 онд Шапур I-тэй энхийн гэрээ байгуулсан;Армен улс Персийн нөлөөнд багтдаг гэдэгтэй тэр санал нэгджээ.Мөн тэрээр Персүүдэд 500,000 алт денарийн асар их нөхөн төлбөр төлөх шаардлагатай болжээ.

Дараа нь Шапур I Арменийг дахин эзлэн авч, Арменийн хаан II Хосровыг алахад Парфийн Анакыг турхирчээ.Анак Шапурын хүслийг биелүүлж, 258 онд Хосровыг хөнөөсөн;Гэсэн хэдий ч Анак өөрөө удалгүй Арменийн язгууртнуудаар алагдсан.Дараа нь Шапур өөрийн хүү Хормизд I-г "Арменийн агуу хаан"-аар томилов.Армений эрхшээлд орсноор Гүрж Сасанийн эзэнт гүрэнд дагаар орж, Сасани түшмэлийн хяналтанд оров.Гүрж, Арменийг хяналтандаа байлгаснаар Сасаничуудын хойд талын хил хязгаарыг баталгаажуулсан.

Шапур I Ромчууд Армен руу довтлохыг шалтаг болгон ашиглаж, Ромчуудтай дахин дайсагнасан.Сасанидууд Барбалиссод 60,000 хүнтэй Ромын цэрэг рүү довтолж, Ромын арми сүйрчээ.Энэхүү том Ромын хүчний ялагдал нь Ромын зүүн хэсгийг довтлоход нээлттэй болгож, гурван жилийн дараа Антиох, Дура Европосыг эзлэн авахад хүргэв.

Шапур Сирийг довтлохдоо Антиох зэрэг Ромын чухал хотуудыг эзлэн авчээ.Эзэн хаан Валериан (253–260) түүний эсрэг жагсаж, 257 он гэхэд Валериан Антиохыг сэргээж, Сири мужийг Ромын мэдэлд буцаажээ.Шапурын цэргүүд хурдан ухарсан нь Валерианыг Персүүдийг Эдесса руу хөөхөд хүргэв.Валериан 1-р Шапурын удирдсан Персийн үндсэн армитай Каррей ба Эдесса хоёрын хооронд Ромын эзэнт гүрний бараг бүх хэсгээс бүрдсэн анги нэгтгэлүүд, герман холбоотнуудтайгаа уулзаж, сайтар ялагдаж, бүх армитайгаа олзлогджээ.

295 эсвэл 296 онд Нарсе Ромд дайн зарлав.Тэрээр эхлээд баруун Арменийг довтолж, 287 оны энх тайван үед Арменийн хаан Тиридат III-д хүлээлгэн өгсөн газар нутгаа эргүүлэн авсан бололтой. Дараа нь Нарсе өмнөд зүгт Ромын Месопотами руу нүүж, тэр үеийн зүүн хүчний командлагч Галериусыг хүнд ялагдал хүлээв. Каррей (Харран, Турк) болон Каллиникум (Сири, Ракка) хоорондох бүс нутаг.Гэсэн хэдий ч 298 онд Галериус 298 онд Саталагийн тулалдаанд Персүүдийг ялж, нийслэл Ктесифоныг цөлмөж, эрдэнэсийн сан, хааны гаремыг эзлэн авав.Тулааны дараа Нисибисийн гэрээ байгуулсан нь Ромд маш ашигтай байв.Энэ нь Ром-Сасаничуудын дайныг дуусгасан;Тиридатыг Ромын вассалаар Арменид хаан ширээнд залж, Гүржийн Иберийн хаант улсыг Ромын эрх мэдэлд авсныг хүлээн зөвшөөрөв.Ром өөрөө Дээд Месопотамийн нэг хэсгийг Тигр мөрний цаанаас, тэр дундаа Тигранокерт, Сайрд, Мартирополис, Балалеса, Моксос, Даудиа, Арзан зэрэг хотуудыг хүлээн авчээ.

Шапур II бол Ираны хаадын арав дахь Сасани хаан байв.Ираны түүхэн дэх хамгийн удаан хаан ширээнд суусан тэрээр 309-379 он хүртэл 70 жилийн турш хаан ширээнд суусан.Түүний хаанчлал нь тус улсын цэргийн сэргэн мандалт, газар нутаг нь өргөжиж, Сасаничуудын анхны алтан эрин үеийг эхлүүлсэн юм.Тэрээр Шапур I, Кавад I, Хосров I нартай хамт Сасаничуудын хамгийн алдартай хаадын нэг гэж тооцогддог.Харин түүний шууд залгамжлагч гурван хүн амжилт муутай байсан.16 настайдаа тэрээр Арабын бослого, овог аймгуудын эсрэг асар амжилттай цэргийн кампанит ажил эхлүүлсэн бөгөөд түүнийг Зул-Актаф ("мөр цоолдог хүн") гэж мэддэг байв.II Шапур шашны хатуу бодлого баримталж байв.Түүний хаанчлалын үед шарын шашны ариун судар болох Авеста-ийн цуглуулга дуусч, тэрс үзэл, урвалтыг шийтгэж, Христэд итгэгчид хавчигдаж байв.Сүүлд нь Их Константин Ромын эзэнт гүрнийг Христийн шашинд оруулахыг эсэргүүцсэн хариу үйлдэл байв.Шапур II нь Шапур I-тэй адил харьцангуй эрх чөлөөтэй амьдарч байсан еврейчүүдэд эелдэг ханддаг байсан бөгөөд түүний үед олон давуу талыг олж авсан.Шапурыг нас барах үед Сасанийн эзэнт гүрэн урьд өмнөхөөсөө илүү хүчирхэг байсан бөгөөд дорно зүгт дайснууд нь тайван болж, Армен нь Сасаничуудын мэдэлд байв.

337 онд Их Константиныг нас барахынхаа өмнөхөн Ромын захирагч нар Ромын Арменийг дэмжсэнээр өдөөн хатгасан Шапур II 297 онд эзэн хаан Нарсе, Диоклетиан нарын хооронд дөчин жилийн турш тогтоогдсон энх тайван байдлыг эвджээ.Энэ нь хангалттай бүртгэгдээгүй хоёр удаан үргэлжилсэн дайны (337-350 ба 358-363) эхлэл байв.Өмнө зүгт гарсан бослогыг дарсны дараа Шапур II Ромын Месопотамийг довтлон Арменийг эзлэн авав.Есөн том тулаан болсон бололтой.Хамгийн алдартай нь Сингарагийн (орчин үеийн Синжар, Ирак ) тулалдаан бөгөөд Константий II Персийн хуаранг эзлэн авч, Шапур цэргээ цуглуулсны дараа гэнэтийн шөнийн дайралтаар хөөгдөж, амжилттай болсон юм.Энэ дайны хамгийн онцлох шинж чанар нь Месопотами дахь Ромын цайз Нисибис хотыг амжилттай хамгаалсан явдал байв.Шапур хотыг гурван удаа (МЭ 338, 346, 350 онд) бүсэлж, тэр болгонд нь няцаагдаж байв.Хэдийгээр тулалдаанд ялсан ч Шапур II Нисибисийг аваагүй байхад ахиц дэвшил гаргаж чадсангүй.Үүний зэрэгцээ зүүн талаараа Скифийн Массагета болон Төв Азийн бусад нүүдэлчид түүнийг дайрчээ.Тэрээр Ромчуудтай хийсэн дайныг таслан зогсоож, дорно дахинд анхаарлаа хандуулахын тулд яаралтай эвлэрэл байгуулах шаардлагатай болсон.Ойролцоогоор энэ үед Хүннү овог аймгууд, магадгүй Грумбатууд байсан Кидарчууд Сасаничуудын нутаг дэвсгэрт халдсан заналхийлэл,Гупта гүрэнд заналхийлсэн дүр төрхийг бий болгожээ.Удаан үргэлжилсэн тэмцлийн дараа (353-358) тэд энх тайвны гэрээ байгуулахаас өөр аргагүй болсон бөгөөд Грумбатэс хөнгөн морин цэргүүдээ Персийн армид элсүүлж, 2-р Шапуртай хамт Ромчуудын эсрэг шинэ дайнд, ялангуяа 359 онд Амидагийн бүслэлтэд оролцохоор тохиролцов.

358 онд Шапур II Ромын эсрэг хоёр дахь цуврал дайнд бэлэн байсан бөгөөд энэ нь илүү амжилттай болсон.359 онд Шапур II өмнөд Арменийг довтолсон боловч Амида цайзыг Ромын зоригтой хамгаалалтад авснаар Персийн арми далан гурван өдрийн бүслэлтийн дараа 359 онд бууж өгөв.363 онд эзэн хаан Жулиан хүчирхэг армийн толгойд Шапурын нийслэл Ктесифон хот руу давшиж, Ктесифоны тулалдаанд Сассанчуудын томоохон хүчийг ялав;Гэсэн хэдий ч тэрээр бэхлэгдсэн хотыг авч, ойртож байсан Шапур II-ийн удирдлаган дор Персийн үндсэн армитай тулалдаж чадаагүй юм.Жулиан Ромын нутаг дэвсгэрт буцаж ирэхдээ мөргөлдөөнд дайсны гарт алагдсан.Түүний залгамжлагч Жовиан 298 онд олж авсан Тигр мөрний цаадах дүүргүүдийг Нисибис, Сингарагийн хамт Персүүдэд өгч, Ромчууд Арменид дахин хөндлөнгөөс оролцохгүй гэж амласан.Шапур, Жовиан хоёрын хооронд байгуулсан энхийн гэрээний дагуу Гүрж, Арменийг Сасаничуудын мэдэлд өгөх ёстой байсан бөгөөд Ромчууд Арменийн хэрэгт цаашид оролцохыг хориглов.Энэхүү гэрээний дагуу Шапур Арменийг хяналтандаа авч, Ромын үнэнч холбоотон Аршак II хааныг (Аршак II) олзлон авч, Мартагдах цайзад (Армен хэлээр Андмас цайз эсвэл Хузестан дахь Анюш цайз) барьжээ. .

Удалгүй Төв Азийн нүүдэлчин овог аймгуудтай мөргөлдөөн гарч эхлэв.Аммиан Марселлинус МЭ 356 онд II Шапур өөрийн зүүн хил дээр өвөлжөөгөө авч, Чионит ба Еусени (Кушан) нарын "хэл залгаа овгуудын дайсагналыг няцааж" эцэст нь Кионит болон бусадтай эвслийн гэрээ байгуулж байсан гэж мэдээлэв. Гелани МЭ 358 онд.Гэсэн хэдий ч МЭ 360 оноос хойш түүний хаанчлалын үеэр Сасанидууд хойд зүгээс түрэмгийлэгчдийн гарт Бактригийн хяналтаа алдсан бөгөөд эхлээд Кидарчууд, дараа нь Эфталитууд болон Алхон Хүннү нарЭнэтхэгийг довтлохоор болжээ.

Сасани Армени гэдэг нь Армени улс Сасани гүрний мэдэлд байсан үеийг эсвэл ялангуяа Арменийн эрхшээлд байсан хэсгүүдийг, тухайлбал 387 онд хуваагдсаны дараа баруун Арменийн зарим хэсгийг Ромын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд оруулж байхад Арменийн үлдсэн хэсэг гэх мэтийг хэлнэ. Сасаничуудын эрхшээлд орсон боловч 428 он хүртэл одоо байгаа хаант улсаа хадгалсаар байв.428 онд Марзпанатын үе гэж нэрлэгддэг шинэ эриний эхлэлийг тавьсан бөгөөд энэ үе нь Византийн дор хэд хэдэн ноёдын захирч байсан баруун Византийн Арменийн эсрэг Сасанийн эзэн хааны нэр дэвшүүлсэн марзбанууд зүүн Арменийг захирч байсан үе юм. дарангуйлал.7-р зуунд Арменийг Арабчууд байлдан дагуулснаар Марзпанатын үе дуусч, Арменийн Хант улс байгуулагджээ.Энэ хугацаанд гурван сая орчим армянчууд Сасаничуудын нөлөөн дор байжээ.Марзбаныг цаазаар авах ял оноох хүртэл дээд эрх мэдэлд оруулсан;гэхдээ тэр армян нахараруудын олон жилийн эрх ямбаад саад болж чадаагүй.Тус улс бүхэлдээ асар их бие даасан байдалтай байсан.Дотоод хэрэг, олон нийтийн ажил, санхүүгийн яамны сайдын албатай тохирдог Хазарапетийн албыг ихэвчлэн армян хүнд даатгадаг байсан бол Спарапетийн (ерөнхий командлагч) албыг зөвхөн армян хүнд даатгадаг байв.Нахарар бүр нутаг дэвсгэрийнхээ хэмжээгээр өөрийн армитай байв."Үндэсний морин цэрэг" буюу "Хааны цэрэг" нь Ерөнхий командлагчийн дор байв.

Эфталитчууд анх Роуран хаант улсын вассалууд байсан боловч V зууны эхээр дээд ноёдоосоо салсан.Дараагийн удаад тэднийг Перс сурвалжид дурдсан байсан бөгөөд 442 оноос эхлэн "Эфталитийн овог аймгуудтай" тулалдаж байсан II Яздегердын дайснууд гэж Армян Елисей Вардапед бичжээ.453 онд Яздегерд эфталитүүд эсвэл холбогдох бүлгүүдтэй харьцахын тулд ордноо зүүн тийш шилжүүлэв.458 онд Ахшунвар хэмээх эфталит хаан Сасани улсын эзэн хаан Пероз I-д ахаасаа Персийн хаан ширээг авахад нь тусалжээ.Пероз хаан ширээнд суухаасаа өмнө эзэнт гүрний зүүн хязгаарт орших Систаны Сасаничууд байсан тул эфталитчүүдтэй холбоо тогтоож, тусламж хүссэн анхны хүмүүсийн нэг байв.Эфталитууд Сасаничуудад бас нэгэн Хүннү овог болох Кидарчуудыг устгахад тусалсан байж магадгүй: 467 он гэхэд Пероз I эфталитчуудын тусламжтайгаар Балаамыг эзлэн авч, Трансоксиана дахь Кидарчуудын ноёрхлыг нэгмөсөн зогсоож чадсан гэж мэдээлэв.Суларсан Кидаритчууд Гандхарагийн нутагт орогнох шаардлагатай болжээ.

Аварайырын тулалдаан 451 оны 6-р сарын 2-нд Васпуракан дахь Аварайр тал дээр Вардан Мамиконян болон Сасанидын Персийн удирдсан Христийн армян армийн хооронд тулалдав.Энэ нь Христийн шашны итгэлийг хамгаалах анхны тулаануудын нэг гэж тооцогддог.Хэдийгээр Персүүд тулалдааны талбарт ялалт байгуулсан ч Армений Христийн шашныг чөлөөтэй шүтэх эрхийг баталгаажуулсан 484 оны Нварсакийн гэрээнд Аварайр зам тавьж өгсөн нь пиррийн ялалт байв.Энэхүү тулаан нь Арменийн түүхэн дэх хамгийн чухал үйл явдлуудын нэг гэж тооцогддог.

МЭ 474 оноос хойш I Пероз өөрийн хуучин холбоотон Эфталитчүүдтэй гурван дайн хийжээ.Эхний хоёрт нь өөрөө баригдаж золиослогдсон.Хоёр дахь удаагаа ялагдал хүлээсний дараа тэрээр эфталитчүүдэд мөнгөн драхм ачсан гучин луус өргөхөөс гадна өөрийн хүү Кавадыг барьцаанд үлдээх шаардлагатай болжээ.Гурав дахь тулалдаанд Гератын тулалдаанд (484) Хепталийн хаан Кун-хид ялагдаж, дараагийн хоёр жилийн турш эфталитчууд Сасанийн эзэнт гүрний зүүн хэсгийг дээрэмдэж, хяналтандаа байлгав.474 оноос 6-р зууны дунд үе хүртэл Сасанийн эзэнт гүрэн эфталитчүүдэд хүндэтгэл үзүүлж байв.Энэ үеэс Бактри нь эфталитийн албан ёсны эрхшээлд оржээ.Эфталитчүүд нутгийн хүн амаас татвар авдаг байсан: Робын хаант улсын архиваас Бактриан хэл дээрх гэрээ олдсон бөгөөд энэ нь Эфталитчуудын татварыг дурдсан бөгөөд эдгээр татварыг төлөхийн тулд газар зарахыг шаарддаг.

376 онд Хүннү нараас дүрвэсэн Готууд болон Ромын бус бусад хүмүүс эзэнт гүрэнд орж иржээ.395 онд иргэний хоёр сүйрлийн дайнд ялсны дараа Теодосий I нас барж, сүйрч буй хээрийн армийг үлдээж, Готуудад нэрвэгдсэн эзэнт гүрэн түүний чадваргүй хоёр хүүгийнхээ дайтаж байсан сайд нарын хооронд хуваагджээ.Цаашид варваруудын бүлгүүд Рейн мөрөн болон бусад хилийг давж, Готуудын нэгэн адил устгаж, хөөгдөж, эрхшээлдээ оруулаагүй.Барууны эзэнт гүрний зэвсэгт хүчин цөөхөн болж, үр дүнгүй болж, чадварлаг удирдагчдын дор богино хугацаанд сэргэсэн ч төв засаглал хэзээ ч үр дүнтэй бэхжсэнгүй.476 он гэхэд Баруун Ромын эзэн хааны байр суурь цэрэг, улс төр, санхүүгийн өчүүхэн төдий эрх мэдэлтэй байсан бөгөөд Ром гэж хэлж болох барууны тархай бутархай газар нутгийг үр дүнтэй хянах чадваргүй байв.Барууны эзэнт гүрний ихэнх хэсэгт варваруудын хаант улсууд өөрсдийн хүчийг бий болгосон.476 онд Германы зэрлэг хаан Одоакер Баруун Ромын эзэнт гүрний Итали дахь сүүлчийн эзэн хаан Ромул Августулыг огцруулж, Сенат зүүн Ромын эзэн хаан Флавиус Зено руу эзэн хааны тэмдгийг илгээжээ.Түүний хууль ёсны байдал олон зууны турш үргэлжилж, соёлын нөлөө нь өнөөг хүртэл хадгалагдсаар байгаа ч Барууны эзэнт гүрэн дахин босох хүч чадалгүй байв.Зүүн Ром буюу Византийн эзэнт гүрэн амьд үлдэж, хүч чадал нь багассан ч олон зууны турш Зүүн Газар дундын тэнгисийн үр дүнтэй гүрэн хэвээр байв.

Пероз I-г ялсны дараа Гефталитчууд Сасаничуудын хаан ширээг Перозын дүү Балаш залснаар түүний хүү Кавад I-ийн хамгаалагч, ивээн тэтгэгч болов.488 онд Хепталийн арми Сасани Балашийн армийг ялж, Кавад I-г хаан ширээнд суулгаж чадсан юм.496-498 онд I Кавад язгууртнууд болон лам нарын гарт түлхэгдэн оргон зугтаж, эфталийн армиар өөрийгөө сэргээв.Иошуа стилит Кавад 501–502 онд Арменийн Теодосиуполис хотыг эзлэн авах, 502–503 онд Ромчуудын эсрэг тулалдаанд, мөн Эдесса хотыг бүслэх үед Кавад гепталит ("Хүн") цэргүүдийг удирдаж байсан олон тохиолдлыг мэдээлсэн. 503 оны 9-р сард.

Кавад I нь 488-531 онд Ираны хаадын Сасани хаан байсан бөгөөд хоёр, гурван жил тасалдсан.Пероз I-ийн хүү (459–484) түүнийг язгууртнууд хаан ширээнээс буулгаж, олны таашаалд нийцээгүй авга ах Балашынхаа оронд өргөмжилжээ.Сасаничуудын хаадын эрх мэдэл, статус нь үндсэндээ дуусч байсан доройтож буй эзэнт гүрнийг өвлөн авсан Кавад өөрийн хүү, залгамжлагч I Хосровын хэрэгжүүлсэн олон шинэчлэлийг нэвтрүүлж эзэнт гүрнээ дахин зохион байгуулахыг оролдсон. Кавад Маздакит номлогчийг ашигласнаар үүнийг боломжтой болгосон. Маздак язгууртнууд болон лам нарын эрх мэдлийг сулруулсан нийгмийн хувьсгалд хүргэсэн.Үүний улмаас мөн хүчирхэг хаан Сухраг цаазалсан тул Кавад хаанчлалаа дуусгаж, Мартагдсан цайзад шоронд хоригджээ.Түүний оронд ах Жамасп томилогдов.Гэсэн хэдий ч түүний эгч, Сиявуш хэмээх түшмэлийн тусламжтайгаар Кавад болон түүний зарим дагалдагчид зүүн тийш зугтаж, түүнд арми өгсөн Эфталийн хааны нутаг дэвсгэрт очжээ.Энэ нь Кавад 498/9 онд хаан ширээнд суух боломжийг олгосон юм.Энэ завсарлагааны улмаас дампуурсан Кавад Византийн эзэн хаан Анастасиус I-аас татаас авах хүсэлт гаргасан. Византчууд уг нь иранчуудад сайн дурын үндсэн дээр Кавказыг хойд зүгээс ирэх дайралтаас хамгаалахын тулд сайн дураараа мөнгө төлж байжээ.Анастасиус татаасаас татгалзсанаар Кавад өөрийн эзэмшил газар руугаа халдаж, улмаар Анастасиагийн дайныг эхлүүлэв.Кавад эхлээд Теодосиополис, Мартирополисыг тус тус эзэлж, дараа нь Амида хотыг гурван сарын турш бүслэлтэд авав.Хоёр эзэнт гүрэн 506 онд энх тайвны гэрээ байгуулж, Византичууд Амидагийн хариуд Кавказ дахь бэхлэлтийг засварлахад Кавад татаас өгөхөөр тохиролцов.Ойролцоогоор энэ үед Кавад мөн өөрийн хуучин холбоотнууд болох эфталитчуудын эсрэг урт удаан дайн хийсэн;513 он гэхэд тэрээр Хорасан бүс нутгийг тэднээс эргүүлэн авчээ.528 онд Византичууд Хосровыг Кавадын өв залгамжлагч гэж хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалзаж, Лазикагийн маргаанаас болж Сасаничууд болон Византийн хооронд дайн дахин дэгдсэн.Хэдийгээр Кавадын цэргүүд Дара, Саталад хоёр мэдэгдэхүйц хохирол амссан ч дайн үндсэндээ шийдэмгий байсангүй, хоёр тал их хэмжээний хохирол амссан.531 онд Ираны арми Мартирополисыг бүсэлж байх үед Кавад өвчний улмаас нас баржээ.Түүнийг I Хосров залгамжилж, Византийнхтай дүйцэхүйц хүчирхэг, хүчирхэг гүрнийг өвлөн авсан.Кавад олон сорилт, бэрхшээлийг амжилттай даван туулсан тул Сасани гүрнийг захирч байсан хамгийн үр дүнтэй, амжилттай хаадын нэг гэж тооцогддог.

Анастасийн дайн нь 502-506 оны хооронд Византийн эзэнт гүрэн болон Сасани улсын хооронд тулалдсан.Энэ нь 440 оноос хойш хоёр гүрний хоорондох анхны томоохон мөргөлдөөн байсан бөгөөд дараагийн зуунд хоёр эзэнт гүрний хооронд үргэлжилсэн олон тооны сүйрлийн мөргөлдөөний оршил болно.

Иберийн дайн нь 526-532 онд Византийн эзэнт гүрэн болон Сасанийн эзэнт гүрний хооронд Гүржийн зүүн хэсэг болох Иберийн хаант улсын төлөө тулалдаж байсан бөгөөд Византийн талд урвасан Сасаничуудын үйлчлүүлэгч муж юм.Алба гувчуур, амтлагчийн наймаатай холбоотой зөрчилдөөн үүссэн.Сасаничууд 530 он хүртэл давуу байдлаа хадгалсан боловч Византичууд Дара, Сатала дахь тулалдаанд байр сууриа сэргээж, Гассанидын холбоотнууд Сасаничуудын эгнээнд нэгдсэн Лахмидуудыг ялав.531 онд Каллиникумд Сасаничууд ялалт байгуулснаар эзэнт гүрнүүд "Мөнхийн энх тайван"-д гарын үсэг зурах хүртэл дайн дахин нэг жил үргэлжилсэн.

I Хосров 531-579 оны хооронд Ираны хаадын Сасани хаан байсан. Тэр бол Кавад I-ийн хүү, залгамжлагч юм. Византчуудтай дайтсан сэргээгдсэн эзэнт гүрнийг өвлөн авсан I Хосров 532 онд тэдэнтэй мөнхийн гэрээ байгуулсан. Византийн эзэн хаан Юстиниан I Сасаничуудад 11,000 фунт алт төлсөн энх тайван.Дараа нь Хосроу өөрийн эрх мэдлийг бэхжүүлэхэд анхаарч, хуйвалдагчид, тэр дундаа авга ах Бавигаа цаазлав.Византийн үйлчлүүлэгчид болон вассалууд болох Гассанидын үйл ажиллагаанд дургүйцэж, Италиас ирсэн Остроготын элч нарын урам зоригоор Хосров энхийн гэрээг зөрчиж, 540 онд Византийн эсрэг дайн зарлав. Селевсиа Пиериа, Апамеад сүйх тэрэгний уралдаан зохион байгуулж, Жастиниан дэмжиж байсан Цэнхэр фракц өрсөлдөгч Ногоонтны эсрэг ялагдал хүлээв.541 онд тэрээр Лазика руу довтолж, түүнийг Ираны хамгаалалттай болгосон нь Лазикийн дайныг эхлүүлсэн.545 онд хоёр эзэнт гүрэн Месопотами , Сири дэх дайныг зогсоохоор тохиролцож, Лазикад үргэлжилж байв.557 онд эвлэрэл байгуулж, 562 он гэхэд 50 жилийн энх тайвны гэрээ байгуулав.572 онд Юстинианы залгамжлагч II Жастин энх тайвны гэрээг эвдэж, Византийн цэргийг Сасаничуудын Арзанений бүс нутаг руу илгээв.Дараа жил нь Хосров Византийн чухал цайз Дара хотыг бүслэн эзлэн авсан нь II Жастиныг галзууруулахад хүргэв.Дайн 591 он хүртэл үргэлжилж, Хосровоос илүү насалсан.Хосровын дайн зөвхөн баруун зүгт төвлөрсөнгүй.Зүүн талаараа Гөктүркүүдтэй эвсэж, 5-р зуунд Сасаничуудад цөөхөн ялагдал хүлээсэн Эфталитийн эзэнт гүрнийг эцэслэн зогсоож, Хосровын өвөө Пероз I-г алжээ. Вахрез Аксумчуудыг ялж, Йеменийг эзлэв.I Хосров зан чанар, буян, эрдэм мэдлэгээрээ алдартай байсан.Тэрээр өөрийн амбицтай хаанчлалын хугацаандаа нийгэм, цэрэг, эдийн засгийн томоохон шинэчлэлийг хийж, ард түмний сайн сайхан байдлыг дээшлүүлэх, улсын орлогыг нэмэгдүүлэх, мэргэжлийн арми байгуулах, олон хот, ордон, олон дэд бүтцийг байгуулах буюу сэргээн босгох төслийг үргэлжлүүлж байв.Тэрээр уран зохиол, гүн ухаан сонирхдог байсан бөгөөд түүний хаанчлалын үед Иранд урлаг, шинжлэх ухаан цэцэглэн хөгжиж байв.Тэрээр Сасани хаадын хамгийн нэр хүндтэй нь байсан бөгөөд түүний нэр Ромын түүхэн дэх Цезарийн нэр шиг Сасани хаадын нэр болжээ.Түүний амжилтын ачаар түүнийг шинэ Кирус хэмээн өргөмжилсөн.Түүнийг нас барах үед Сасанийн эзэнт гүрэн баруун талаараа Йеменээс зүүн талаараа Гандхара хүртэл үргэлжилсэн Шапур II-ээс хойших хамгийн дээд хэмжээндээ хүрчээ.Түүнийг хүү IV Хормизд залгамжлав.

Лазикийн дайн буюу Колхидийн дайн нь эртний Гүржийн Лазика мужийг хяналтандаа авахын тулд Византийн эзэнт гүрэн болон Сасани улсын хооронд тулалдаж байв.Лазикийн дайн 541-562 он хүртэл хорин жил үргэлжилсэн бөгөөд янз бүрийн амжилтанд хүрч, дайныг дуусгасны хариуд жил бүр алба гувчуур авдаг байсан Персүүдийн ялалтаар төгсөв.

Кавад I-ийн дараа эфталитчууд Сасанигийн эзэнт гүрнээс анхаарал хандуулж, Кавадын залгамжлагч I Хосров (531–579) зүүн зүгт тэлэх бодлогоо үргэлжлүүлж чадсан юм.Ат-Табаригийн хэлснээр, I Хосров өөрийн тэлэх бодлогоор "Синд, Буст, Аль-Рукхаж, Забулистан, Тухаристан, Дардистан, Кабулистан"-ыг хяналтандаа авч, эцэст нь анхны Түрэгийн тусламжтайгаар эфталитчүүдийг ялан дийлсэн. Хаган улс, Гөктүркүүд.552 онд Гөктүркүүд Монголыг эзэлж, Анхны Түрэгийн хаант улсыг байгуулж, 558 он гэхэд Ижил мөрөнд хүрчээ.Ойролцоогоор 555-567 онд Түрэгийн Анхдугаар хаант улсын Түрэгүүд болон I Хосровын удирдлаган дор байсан Сасаничууд эфталитчуудын эсрэг эвсэж, Каршигийн ойролцоо найман өдөр үргэлжилсэн тулалдааны дараа тэднийг бут ниргэжээ, Бухарын тулалдаанд, магадгүй 557 онд.Эдгээр үйл явдлууд нь цэргийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан Сасаничууд эсвэл Түрэгүүдийн аль нэгэнд алба гувчуур төлж, хагас бие даасан ноёд болон хуваагдсан Эфталитийн эзэнт гүрнийг төгсгөл болгосон.Ялагдал хүлээсний дараа эфталитчууд Бактри руу ухарч, Гатфар хааныг Чаганианы захирагч Фаганишаар сольжээ.Үүний дараа Бактри дахь Оксусын эргэн тойронд Түрэг ба Сасаничуудын эвслийн улмаас сүйрсэн Эфталитийн агуу эзэнт гүрний үлдэгдэл олон тооны эфталитийн ноёдууд байсан.Сасаничууд ба Түрэгүүд Оксус голын дагуу нөлөөллийн бүсийнхээ хил хязгаарыг тогтоож, Эфталитийн ноёдууд хоёр эзэнт гүрний хооронд хамгаалалтын бүс болж байв.Гэвч эфталитчууд Чаганианд Фаганишийг хаан болгон сонгоход I Хосров Оксусын голыг гатлан ​​Цагаадян, Хуттал ноёдыг алба гувчуурт оруулав.

572-591 оны Византи -Сасаничуудын дайн бол Персийн Сасани эзэнт гүрэн болон Византийн эзэнт гүрний хооронд өрнөсөн дайн юм.Энэ нь Персийн ноёрхлын дор Кавказын бүс нутгуудад Византийг дэмжигч бослого гарч эхэлсэн боловч бусад үйл явдлууд ч мөн адил түүний дэгдэлтэд нөлөөлсөн.Тэмцэл нь ихэвчлэн өмнөд Кавказ, Месопотамид хязгаарлагдаж байсан ч зүүн Анатоли, Сири, Ираны хойд хэсэг хүртэл үргэлжилсэн.Энэ нь 6-7-р зууны эхэн үеийн ихэнх хэсгийг эзэлсэн эдгээр хоёр эзэнт гүрний хоорондох ширүүн дайны нэг хэсэг байв.Энэ нь тэдний хооронд болсон олон дайнуудын сүүлчийнх нь тулалдаан нь гол төлөв хилийн мужуудаар хязгаарлагдаж, аль ч тал энэ хилийн бүсээс цааш дайсны нутаг дэвсгэрийг удаан хугацаанд эзлэн авч чадаагүй юм.Энэ нь 7-р зууны эхэн үед илүү өргөн хүрээтэй, эрс тэс эцсийн мөргөлдөөнөөс өмнө болсон.

557 онд I Хосров Гөктүркүүдтэй холбоотон болж эфталитчүүдийг ялав.I Хосров ба Түрэгийн хаан Истэми нарын хооронд гэрээ байгуулж, Оксусыг хоёр эзэнт гүрний хил болгон тогтоожээ.Гэвч 588 онд Түрэгийн Хаган Бага Каган (Перс сурвалжид Сабе/Саба гэж нэрлэдэг) эфталитийн харьяат хүмүүсийн хамт Оксусын өмнө зүгт Сасаничуудын нутаг дэвсгэрт довтолж, Балхад байрлаж байсан Сасани цэргүүдийг довтлон бут ниргэж, дараа нь Талакан, Бадгис, Гератын хамт хотыг эзлэн авав.Тэднийг эцэст нь Сасанийн жанжин Вахрам Чобин няцаав.Анхны Персо-Туркийн дайн нь 588-589 онд Сасанийн эзэнт гүрэн, Эфталитийн ноёд ба түүний эзэн Гөктүркүүдийн хооронд тулалдаж байв.Энэхүү мөргөлдөөн нь Сасани гүрнийг Түрэгүүд довтолсноор эхэлж, Сасаничууд шийдэмгий ялалт байгуулж, алдагдсан газар нутгаа эргүүлэн авах замаар төгсөв.

Хоёрдугаар Хосровыг 590-628 онд захирч, нэг жил завсарласан Ираны сүүлчийн агуу Сасани хаан (шах) гэж үздэг.II Хосров бол IV Хормиздын хүү, I Хосровын ач хүү бөгөөд түүнийг цаазлснаас хойш таван жилийн дараа эхэлсэн лалын шашинтнууд Ираныг эзлэхээс өмнө удаан хугацаагаар хаан ширээнд суусан Ираны сүүлчийн хаан юм.Тэрээр хаан ширээгээ алдаж, дараа нь Византийн эзэн хаан Морисийн тусламжтайгаар эргүүлэн авч, арван жилийн дараа Ахеменидүүдийн эр зоригийг дуурайж, Ойрхи Дорнодын Ромын баян мужуудыг байлдан дагуулсан;Түүний хаанчлалын ихэнх хугацааг Византийн эзэнт гүрэнтэй хийсэн дайн, Бахрам Чобин, Вистахм зэрэг булаан эзлэгчидтэй тэмцэлд зарцуулсан.Византчууд Морисийг алсны дараа II Хосров 602 онд Византийн эсрэг дайн эхлүүлэв.II Хосровын цэргүүд Византийн эзэнт гүрний ихэнх газар нутгийг эзлэн авснаар хаанд "Ялагч" хэмээх нэр зүүжээ.626 онд Византийн нийслэл Константинополь хотыг бүсэлсэн нь амжилтгүй болж, одоо туркуудтай холбоотон байсан Гераклиус Персийн зүрхэнд эрсдэлтэй боловч амжилттай сөрөг довтолгоог эхлүүлэв.Эзэнт гүрний феодалын гэр бүлүүдийн дэмжлэгтэйгээр II Хосровын шоронд хоригдсон хүү Шерое (Кавад II) II Хосровыг шоронд хийж, алжээ.Энэ нь эзэнт гүрэнд иргэний дайн, завсрын дэглэмийг бий болгож, Византийн эсрэг дайнд Сасаничуудын олж авсан бүх ололтыг эргүүлэхэд хүргэсэн.

602-628 оны Византи-Сасаничуудын дайн бол Византийн эзэнт гүрэн болон Ираны Сасани гүрний хооронд өрнөсөн цуврал дайнуудын сүүлчийн бөгөөд хамгийн их сүйрлийн дайн байв.Хоёр гүрний хоорондох өмнөх дайн 591 онд эзэн хаан Морис Сасанийн хаан II Хосровыг хаан ширээгээ эргүүлэн авахад нь тусалсны дараа дуусчээ.602 онд Морисийг улс төрийн өрсөлдөгч Фокас алав.Хосров унасан эзэн хаан Морисийн үхлийн өшөөг авах гэж дайн зарлаж эхлэв.Энэ нь олон арван жил үргэлжилсэн мөргөлдөөн, цувралын хамгийн урт дайн болж, Ойрхи Дорнод даяар тулалдсан:Египт , Левант, Месопотами , Кавказ, Анатоли, Армен , Эгийн тэнгис, Константинополь хотын хананы өмнө.Персүүд 602-622 оны дайны эхний үе шатанд ихээхэн амжилтанд хүрч, Левант, Египетийн ихэнх хэсгийг, Эгийн тэнгисийн хэд хэдэн арлууд болон Анатолийн зарим хэсгийг байлдан дагуулж байсан бол 610 онд эзэн хаан Гераклиусын хаан ширээнд заларсан нь анхны бүтэлгүйтлийг үл харгалзан тэргүүлсэн юм. , статус quo ante bellum руу.622-626 оны хооронд Ираны нутаг дэвсгэрт хийсэн Хераклиусын аян дайнууд нь Персүүдийг хамгаалалтад аваачиж, хүчээ сэргээх боломжийг олгосон юм.Аварууд болон славянуудтай холбоотон Персүүд 626 онд Константинополь хотыг авах эцсийн оролдлого хийсэн боловч тэнд ялагдал хүлээв.627 онд Туркуудтай холбоотон Гераклиус Персийн гол нутаг руу довтлов.Перс улсад иргэний дайн дэгдэж, энэ үеэр Персүүд хаанаа алж, энх тайвны төлөө шүүхэд ханджээ.Мөргөлдөөний төгсгөлд хоёр тал хүн, материаллаг нөөцөө шавхаж, маш бага амжилтанд хүрсэн.Үүний үр дүнд тэд дайны дараа хэдхэн жилийн дараа хоёр эзэнт гүрнийг довтолсон Исламын Рашидуны Халифатын вант улс гэнэт гарч ирэхэд эмзэг байв.Лалын арми бүхэл бүтэн Сасанийн эзэнт гүрэн, түүнчлэн Левант, Кавказ, Египет, Хойд Африк дахь Византийн нутаг дэвсгэрийг хурдан эзлэн авав.Дараагийн зуунд Византийн болон Арабын цэргүүд Ойрхи Дорнодод хяналт тавихын тулд хэд хэдэн дайн хийх болно.

Персо-Туркийн хоёрдугаар дайн 606/607 онд Сасани гүрнийг Гөктүркүүд болон Эфталитууд довтолсноор эхэлсэн.608 онд Армений жанжин Смбат IV Багратунигийн удирдлаган дор Сасаничууд түрэг, эфталитчүүдийг бут ниргэснээр дайн дуусав.

Сасаничууд МЭ 614 онд хотыг богино хугацаанд бүслсний дараа Сасаничууд Иерусалимыг эзлэн авсан бөгөөд Сасанийн хаан II Хосров өөрийн спахбодыг (арми) томилсны дараа болсон 602-628 оны Византи-Сасаничуудын дайнд чухал үйл явдал болсон юм. ахлагч), Шахрбараз, Сасани Персийн эзэнт гүрний хувьд Ойрхи Дорнодын Византийн захирч байсан газар нутгийг хяналтандаа авах.Жилийн өмнө Антиохт Сасаничууд ялалт байгуулсны дараа Шахрбараз Византийн Палестина Прима мужийн засаг захиргааны төв Цезариа Маритимаг амжилттай эзлэн авав.Энэ үед агуу дотоод боомт шавар шавхай болж, ашиггүй болсон;Гэсэн хэдий ч Византийн эзэн хаан Анастасий I Дикорус гаднах боомтыг сэргээн засварласан бөгөөд Цезари Маритима нь далайн чухал хот хэвээр байв.Энэ хот болон түүний боомт нь Сасанийн эзэнт гүрэнд Газар дундын тэнгист стратегийн нэвтрэх боломжийг олгосон.Византийн эзэн хаан Гераклиусын эсрэг еврейчүүд бослого гарсны дараа Сасани персүүдтэй нэгдэж Тиберийн еврей удирдагч Нехемиа бен Хушиел, Бенжамин нар Тибери, Назарет, Галилын уулсын хотуудаас еврей босогчдыг элсүүлж, зэвсэглэсэн байна. өмнөд Левантын бусад хэсгээс, үүний дараа тэд Сасаничуудын цэргүүдтэй хамт Иерусалим хот руу дайрав.20,000-26,000 еврей босогчид Византийн эзэнт гүрний эсрэг дайнд нэгдсэн.Еврей-Сасаничуудын хамтарсан хүчин дараа нь Иерусалимыг эзэлсэн;Энэ нь эсэргүүцэлгүйгээр тохиолдсон: 207 эсвэл бүслэлтэд орсны дараа, эх сурвалжаас хамааран их буугаар ханыг эвдсэн.

615 он гэхэд Персүүд Ромчуудыг хойд Месопотами , Сири, Палестинаас хөөн гаргажээ.Ази дахь Ромын ноёрхлыг устгахаар шийдсэн Хосров Зүүн Ромын эзэнт гүрний үр тарианы агуулахЕгипет рүү анхаарлаа хандуулав.Сасаничууд Египетийг эзэлсэн нь МЭ 618-621 оны хооронд Сасани Персийн арми Египетэд Византийн цэргийг бут ниргэж, тус мужийг эзэлсэн.Ромын Египетийн нийслэл Александриа уналтад орсон нь энэ баян мужийг эзлэн авах Сасаничуудын кампанит ажлын эхний бөгөөд хамгийн чухал үе шат болж, эцэст нь хэдхэн жилийн дотор Персийн эрхшээлд бүрэн орсон байна.

622 онд Византийн эзэн хаан Гераклиус Византийн эзэнт гүрний зүүн мужуудын ихэнх хэсгийг эзэлсэн Сасанидын Персүүдийн эсрэг сөрөг довтолгоонд ороход бэлэн байв.Тэрээр 622 оны 4-р сарын 4-ний ням гарагт Улаан өндөгний баяраа тэмдэглэсний маргааш нь Константинопольоос гарсан. Түүний бага хүү Гераклий Константин Патриарх Сергиус болон патриц Бонусын захирагчаар хоцорчээ.Анатоли болон Сири дэх Персийн хүчний аль алинд нь заналхийлэхийн тулд түүний эхний алхам нь Константинопольоос Битиниа (Киликид биш) Пилае руу явах явдал байв.Тэрээр цэргийнхээ ур чадварыг дээшлүүлэхийн тулд зуны бэлтгэл сургуулилтыг өнгөрөөж, өөрийн жанжин цолыг дээшлүүлжээ.Намар Гераклиус Евфратын хөндийгөөс Анатоли руу Персийн харилцаа холбоог заналхийлж, Кападокийн хойд хэсэг рүү явав.Энэ нь Шахрбаразын удирдлаган дор Анатоли дахь Персийн цэргүүдийг Перс рүү нэвтрэх боломжийг нь хаахын тулд Битин, Галатийн фронтоос зүүн Анатоли руу ухрахад хүргэв.Дараа нь юу болсон нь тодорхойгүй байгаа ч Хераклиус Кападокийн хаа нэгтээ Шахрбаразыг ялсан нь гарцаагүй.Гол хүчин зүйл нь Гераклиус отолтонд байгаа далд Персийн цэргүүдийг олж илрүүлж, тулалдааны үеэр ухарч байгаа мэт отолтонд хариу үйлдэл үзүүлсэн явдал байв.Персүүд Византчуудыг хөөхөөр халхавчаа орхиж, Гераклиусын элит Оптиматой хөөж байсан Персүүдийг дайрч, тэднийг зугтав.

626 онд Сасанидын Персүүд болон Аварууд Константинополь хотыг бүслэн, олон тооны холбоотон Славуудын тусламжтайгаар Византийн стратегийн ялалтаар төгсөв.Бүслэлт бүтэлгүйтсэн нь эзэнт гүрнийг сүйрлээс аварч, өмнөх жил болон 627 онд эзэн хаан Гераклиусын бусад ялалтуудын хамт Византид газар нутгаа эргүүлэн авч, Ром- Персийн сүйрлийн дайныг дуусгавар болгож, хилийн статус квотой гэрээ байгуулжээ. в.590.

Аварууд болон Персүүд Константинополь хотыг анх бүслэснийхээ дараа бүслэгдсэн Византийн эзэн хаан Хераклиус улс төрийн хувьд тусгаарлагдлаа.Тэрээр Кавказын Христийн шашинтай Арменийн эрх мэдэлтнүүдэд найдах боломжгүй байсан, учир нь тэднийг Ортодокс сүм тэрс үзэлтнүүд гэж зарлаж, Иберийн хаан хүртэл шашин шүтлэгт тэсвэртэй Персүүдтэй нөхөрлөхийг илүүд үздэг байв.Ийм гунигтай байдлын эсрэг тэрээр Тун Ябгугаас төрөлхийн холбоотон олов.568 оны эхээр Истэмигийн удирдлаган дор байсан туркууд Перстэй харилцах худалдааны асуудлаас болж муудсаны улмаас Византи руу эргэв.Истэми Согдын дипломат Маниа тэргүүтэй элчин сайдын яамаа шууд Константинополь руу илгээж, 568 онд хүрэлцэн ирж, 2-р Жастинд торго бэлэглээд зогсохгүй Сасанидын Персийн эсрэг эвсэл байгуулахыг санал болгов.II Жастин зөвшөөрч Түрэгийн хаант улсад элчин сайдын яамаа илгээснээр Согдчуудын хүсч байсан Хятадын торгоны шууд худалдааг баталгаажуулав.625 онд Гераклиус Эндрю хэмээх элчээ тал нутагт илгээсэн бөгөөд тэрээр цэргийн тусламжийн хариуд хаханд "гайхалтай баялаг" амласан юм.Хаган өөрийн зүгээс Перс-Туркийн хоёрдугаар дайны дараа Персүүд тасалдуулсан Торгоны зам дагуух Хятад-Византийн худалдааг баталгаажуулахыг эрмэлзэж байв.Тэрээр эзэн хаанд "Би дайснуудаас чинь өшөө авч, эр зоригт цэргээ дагуулан чамд туслах болно" гэж илгээв.1000 морьт цэрэг Персийн Закавказаар дайтаж, Хаганы захиасыг Анатоли дахь Византийн хуаранд хүргэв.Гурав дахь Персо-Туркийн дайн нь Сассаны эзэнт гүрэн ба Баруун Түрэгийн хаант улсын хоорондох гурав дахь бөгөөд эцсийн мөргөлдөөн байв.Өмнөх хоёр дайнаас ялгаатай нь Төв Азид бус, Өвөркавказд тулалдсан.МЭ 627 онд Баруун Гөктүркийн Тонг Ябгу Каган болон Византийн эзэнт гүрний эзэн хаан Гераклий нар дайсагналцсан.Тэдний эсрэг Аваруудтай холбоотон Сасанид персүүд байв.Дайн нь сүүлчийн Византийн-Сасанидын дайны эсрэг тулалдаж байсан бөгөөд Ойрхи Дорнод дахь олон зуун жилийн турш хүчний тэнцвэрийг өөрчилсөн гайхалтай үйл явдлуудын оршил болсон юм.630 оны 4-р сард Бори Шад Закавказ дахь хяналтаа өргөжүүлэхээр шийдсэн бөгөөд өөрийн жанжин Чорпан Тарханыг 30,000-аад морьт цэрэгтэй Армен руу довтлохоор илгээв.Нүүдэлчин дайчдын өвөрмөц башир арга барилыг ашиглан Чорпан Тархан довтолгоог эсэргүүцэхийн тулд Шахрбаразын илгээсэн 10,000 хүнтэй Персийн цэргийг отолт хийж устгав.Түрэгүүд Сасанидын хариу хатуу байх болно гэдгийг мэдэж байсан тул хотуудыг дээрэмдэж, цэргээ тал нутаг руу буцаан татав.

Ниневегийн тулалдаан бол 602-628 оны Византи -Сасанидын дайны оргил тулаан юм.627 оны 9-р сарын дундуур Гераклиус гэнэтийн эрсдэлтэй өвлийн кампанит ажилд Сасани Месопатамийг довтлов.Хоёрдугаар Хосров Рахзадыг түүнтэй тулалдах цэргийн командлагчаар томилов.Гераклиусын Гөктүркийн холбоотнууд хурдан зугтсан бол Рахзадын нэмэлт хүч цагтаа ирээгүй.Дараагийн тулалдаанд Рахзад алагдаж, үлдсэн Сасаничууд ухарчээ.Византийн ялалт нь дараа нь Перс дэх иргэний дайнд хүргэж, хэсэг хугацаанд (Зүүн) Ромын эзэнт гүрнийг Ойрхи Дорнод дахь эртний хил хязгаарт нь сэргээв.Сасаничуудын иргэний дайн Сасани гүрнийг ихээхэн сулруулж, Персийг Исламын байлдан дагуулахад хувь нэмэр оруулсан.

Сасани улсын 628-632 оны иргэний дайн нь Сасанийн хаан Хосрав II-г цаазлуулсны дараа өөр өөр бүлэглэлийн язгууртнууд, ялангуяа Парфийн (Пахлав) бүлэг, Перс (Парсиг) нарын хооронд үүссэн мөргөлдөөн юм. фракц, Нимрузи фракц, генерал Шахрбаразын фракц.Эрх баригчдын хурдацтай солилцоо, мужийн газар эзэмшигчдийн эрх мэдэл нэмэгдэж байгаа нь эзэнт гүрнийг улам бүр бууруулж байв.4 жил, дараалсан 14 хаадын хугацаанд Сасани гүрэн нэлээд суларч, төв эрх мэдлийн эрх мэдэл жанжных нь гарт шилжсэн нь түүний уналтад нөлөөлсөн.

Араб дахь лалын шашинтнуудын өсөлт нь Персийн улс төр, нийгэм, эдийн засаг, цэргийн урьд өмнө байгаагүй сул дорой байдалтай давхцсан юм.Нэгэн цагт дэлхийн томоохон гүрэн байсан Сасанидын эзэнт гүрэн Византийн эзэнт гүрний эсрэг олон арван жил дайсны эцэст хүн хүч, материаллаг нөөцөө шавхсан байв.628 онд II Хосров хаан цаазлагдсаны дараа Сасанид улсын дотоод улс төрийн байдал маш хурдан дордов.Үүний дараа дараагийн дөрвөн жилийн дотор арван шинэ нэхэмжлэгч хаан ширээнд суув.628-632 оны Сасанидын иргэний дайны дараа эзэнт гүрэн төвлөрсөн байхаа больсон.Арабын лалын шашинтнууд анх 633 онд Халид ибн аль-Валид Сасанидын улсын улс төр, эдийн засгийн төв байсан Месопотамид довтлох үед Сасанидын нутаг дэвсгэр рүү довтолсон юм.Халид Левант дахь Византийн фронт руу шилжсэний дараа лалын шашинтнууд Сасанидын эсрэг довтолгоонд өөрсдийн эзэмшил газраа алджээ.Лалын хоёр дахь довтолгоо нь 636 онд Са'д ибн Аби Ваккасын удирдлага дор эхэлсэн бөгөөд аль-Кадисиягийн тулалдаанд гол ялалт байгуулснаар орчин үеийн Иранаас баруун зүгт Сасанидын хяналтыг бүрмөсөн устгахад хүргэсэн юм.Дараагийн зургаан жилийн хугацаанд байгалийн саад тотгор болох Загросын уулс нь Рашидуны Халифат ба Сасанидын эзэнт гүрний хоорондох хилийг тэмдэглэв.642 онд тухайн үеийн лалын шашинтнуудын халиф Умар ибн аль-Хаттаб Рашидуны арми Перс рүү өргөн хэмжээний довтлох тушаал өгснөөр 651 онд Сасанидын эзэнт гүрнийг бүрэн эзлэн авав. Мединагаас чиглэн хэдэн мянган километр Хэсэг хугацааны дараа Умар Персийг маш хурдан байлдан дагуулсан нь түүний хамгийн том ялалт болсон нь цэрэг, улс төрийн агуу стратегич гэсэн нэр хүндэд нь нөлөөлсөн юм.644 онд Арабын лалын шашинтнууд Персийг бүрэн эзэгнэхээс өмнө Умарыг Персийн дархан Абу Лу'луа Фируз алахдаа тулалдаанд олзлогдож, Арабад боол болгон авчирчээ.651 он гэхэд Каспийн мужуудыг (Табаристан ба Трансоксиана) эс тооцвол Ираны газар нутгийн ихэнх хотын төвүүд Арабын лалын шашинтнуудын ноёрхолд орсон байв.Олон орон нутаг түрэмгийлэгчдийн эсрэг тулалдаж байв;Арабчууд тус улсын ихэнх хэсэгт ноёрхлоо тогтоож байсан ч олон хотууд Арабын захирагч нараа алах эсвэл тэдний гарнизон руу довтлох замаар бослого гаргажээ.Эцэст нь Арабын цэргийн хүчнүүд Ираны босогчдыг дарж, Исламын хяналтыг бүрэн тогтоов.Ираныг исламчлах нь олон зууны туршид аажмаар, янз бүрийн арга замаар өдөөгдөж, зарим иранчууд хэзээ ч хөрвүүлээгүй бөгөөд шарын шашинтнуудын судрыг шатааж, тахилч нарыг цаазалсан тохиолдол, ялангуяа хүчирхийллийн эсэргүүцэлтэй тулгарсан газруудад өргөн тархсан.

Аль-Кадисиягийн тулалдаан нь Рашидуны Халифатын улс ба Сасани гүрний хооронд болсон юм.Энэ нь Лалын шашинтнуудын эрт үеийн байлдан дагуулалтын үеэр болсон бөгөөд Персийг лалын шашинтнуудын байлдан дагуулалтын үеэр Рашидуны армийн шийдвэрлэх ялалтыг тэмдэглэсэн юм.Кадисия дахь Рашидуны довтолгоо 636 оны 11-р сард болсон гэж үздэг;тухайн үед Сасаничуудын армийг Ростам Фаррохзад удирдаж байсан бөгөөд тэрээр тулалдааны үеэр тодорхойгүй нөхцөл байдалд нас баржээ.Бүс нутагт Сасаничуудын арми нуран унаснаар иранчуудыг Арабчууд шийдэмгий ялж, орчин үеийн Иракийг бүрдүүлдэг газар нутгийг Рашидуны халифатын вант улс болгон нэгтгэхэд хүргэв.Кадисия дахь Арабын амжилт нь Сасаничуудын Асористан мужийг хожим байлдан дагуулах гол түлхүүр байсан бөгөөд үүний дараа Жалула, Нахавандад томоохон байлдааны ажиллагаа явагдсан.Энэхүү тулалдаанд Византийн эзэнт гүрэн болон Византийн эзэнт гүрний хооронд холбоо байгуулагдсан гэж үздэг бөгөөд Византийн эзэн хаан Гераклиус өөрийн ач охин Маняныг Сасани улсын хаан III Яздегердтэй гэрлүүлж, эвслийн бэлгэ тэмдэг болсон гэж мэдэгджээ.

Нахавандын тулалдаан нь 642 онд халиф Умарын удирдсан Рашидуны Лалын цэргүүд болон III Яздегерд хааны удирдлаган дор Сасани Персийн арми нарын хооронд тулалдсан юм.Яздегерд Мервийн нутаг руу зугтсан боловч өөр томоохон арми босгож чадсангүй.Энэ нь Рашидуны Халифатын ялалт байсан бөгөөд үүний үр дүнд Персүүд Спахан (Исфахан) зэрэг эргэн тойрны хотуудыг алджээ.Хуучин Сасанидын аймгууд Парфийн болон Цагаан Хүннүгийн язгууртнуудтай эвсэж, Рашидуны Халифатын улсыг Умайядууд сольсон ч Каспийн тэнгисийн өмнөд хэсэгт зуу орчим жилийн турш эсэргүүцэж, Сасанидын ордны хэв маяг, шарын шашин, шарын шашныг мөнхжүүлсэн. Перс хэл.

Нихаванд ялагдсаныг сонсоод Яздегерд Фаррухзад болон Персийн зарим язгууртнуудын хамтаар нутгийн зүүн Хорасан муж руу зугтав.Яздэгэрд 651 оны сүүлээр Мерв хотод тээрэмчний гарт алагдаж, түүний хөвгүүд Пероз, Бахрам нар Танг Хятад руу зугтжээ.Зарим язгууртнууд Төв Азид суурьшсан бөгөөд тэдгээр бүс нутагт Персийн соёл, хэлийг түгээн дэлгэрүүлэх, Сасанидын уламжлалыг сэргээхийг эрмэлзсэн анхны Ираны Исламын хаант улс болох Саманид гүрнийг байгуулахад ихээхэн хувь нэмэр оруулсан.Сасанидын эзэнт гүрний гэнэтийн уналт ердөө таван жилийн дотор дуусч, газар нутгийн ихэнх хэсэг нь Исламын халифатт шингэсэн;гэсэн хэдий ч Ираны олон хот түрэмгийлэгчдийг эсэргүүцэж, хэд хэдэн удаа тулалдаж байв.Исламын халифууд Рей, Исфахан, Хамадан зэрэг хотуудад гарсан бослогыг удаа дараа дарж байв.Нутгийн ард түмэн эхэндээ исламын шашинд орохын тулд бага зэрэг дарамт шахалтанд орж, мусульман улсын зимми харьяат хэвээр үлдэж, жизя төлдөг байв.Үүнээс гадна хуучин Сасанидын "газрын татвар" (арабаар Хараж гэж нэрлэдэг) мөн батлагдсан.Халиф Умар татварыг газар даах хэмжээнээс хэтэрсэн эсэхийг шалгах комиссыг хааяа байгуулдаг байсан гэдэг.

Сасани эзэнт гүрэн нуран унасны дараа ч түүний нөлөө үргэлжилсэн.Эзэнт гүрэн мөхөхөөсөө өмнө хэд хэдэн чадварлаг эзэн хаадын удирдамжаар Персийн сэргэн мандалтад хүрсэн бөгөөд энэ нь шинээр бий болсон Исламын шашны соёл иргэншлийн хөдөлгөгч хүч болох юм.Орчин үеийн Иран болон Иран бөмбөрцгийн бүс нутагт Сасаничуудын үеийг Ираны соёл иргэншлийн оргил үеүүдийн нэг гэж үздэг.ЕвроптСасанчуудын соёл, цэргийн бүтэц нь Ромын соёл иргэншилд чухал нөлөө үзүүлсэн.Ромын армийн бүтэц, шинж чанарт Персийн дайны аргууд нөлөөлсөн.Өөрчлөгдсөн хэлбэрээр Ромын эзэнт гүрний автократ нь Ктесифон дахь Сасаничуудын ордны хааны ёслолуудыг дуурайлган хийсэн бөгөөд тэдгээр нь эргээд дундад зууны болон орчин үеийн Европын шүүхүүдийн ёслолын уламжлалд нөлөөлсөн.Еврейн түүхэндЕврейн түүхэн дэх чухал үйл явдлууд нь Сассаны эзэнт гүрэнтэй холбоотой байдаг.Вавилоны Талмуд нь 3-6-р зууны хооронд Сасани Персэд зохиогдсон бөгөөд Сура, Пумбедита хотод Еврей судлалын томоохон академи байгуулагдсан нь еврейчүүдийн эрдэм шинжилгээний тулгын чулуу болсон юм.ЭнэтхэгтСасанигийн эзэнт гүрэн задран унаснаар лалын шашин аажмаар шарын шашныг Ираны үндсэн шашин болгон сольсон.Олон тооны Зороастричууд Исламын хавчлагаас зугтахын тулд цагаачлахыг сонгосон.Qissa-i Sanjan-д бичсэнээр, тэдгээр дүрвэгсдийн нэг хэсэг нь одоогийнЭнэтхэгийн Гужарат мужид газардсан бөгөөд тэдэнд хуучин зан заншлаа сахих, итгэл үнэмшилээ хадгалах эрх чөлөө олгосон байна.Тэдгээр шарын шашинтнуудын үр удам Энэтхэгийн хөгжилд бага боловч чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.Өнөөдөр Энэтхэгт 70,000 гаруй шарын шашинтнууд байдаг.