Чингис хаан

Түүхчид 1155, 1162, 1167 оныг өөр өөр он гэж үздэг тул Тэмүжиний төрсөн он нь маргаантай байдаг. Зарим уламжлалд түүний төрсөн гахай жилийг 1155 эсвэл 1167 он гэж үздэг. Харин 1155 оныг он гэж бичдэг. Жао Хонг, Рашид ад-Дин хоёрын аль аль нь, Юань улсын түүх, Шэнвү зэрэг бусад томоохон эх сурвалжууд 1162 оныг илүүд үздэг. Паул Пеллиотын 1167 оныг онцлон тэмдэглэсэн нь бага эх сурвалж буюу Юань зураач Ян Вэйжений бичвэрээс гаралтай. -гэхдээ Чингис хааны амьдралын үйл явдалтай 1155 оныг байршуулснаас илүүтэй нийцэж байгаа бөгөөд энэ нь гучин нас хүртлээ хүүхэдгүй, долоо дахь арван жилдээ хүртэл идэвхтэй кампанит ажлаа үргэлжлүүлсэн гэсэн үг юм.1162 нь хамгийн их хүлээн зөвшөөрөгдсөн огноо хэвээр байна;Тэмүжин өөрөө үнэнийг мэдээгүй байж магадгүй гэж түүхч Паул Рачневский тэмдэглэв.Тэмүжиний төрсөн газар мөн адил маргаантай байдаг: Нууц товчоонд түүний төрсөн газрыг Онон голын Дэлүүн болдог гэж тэмдэглэсэн байдаг боловч энэ нь Хэнтий аймгийн Дадал эсвэл Оросын өмнөд Агын-Буриад тойргийн аль нэгэнд байрладаг.Тэмүжин нь Монгол овгийн Боржигин овогт, домогт дайчин Бодончар Мунхагаас гаралтай хэмээн өргөмжилсөн ноён Есүгэй болон түүний гол эхнэр болох Олхонуд овгийн Хөөлүн нараас төрсөн бөгөөд Есүгэй Меркит хүргэн Чилэдүгээс булааж авчээ.Түүний төрсөн нэрийн гарал үүслийн талаар маргаантай байдаг: эртний уламжлалд түүний эцэг нь Тэмүчин-үгэ хэмээх олзлогдогчтой Татаруудын эсрэг амжилттай аян дайнд оролцож байгаад дөнгөж буцаж ирсэн бөгөөд ялалтынхаа баярыг тэмдэглэхийн тулд шинэ төрсөн хүүхдэд нэр өгсөн гэж үздэг. "төмөр" гэсэн утгыг онцолж, "Тэмүжин" гэдэг нь "дархан" гэсэн утгатай онолуудтай холбоно уу.Есүгэй, Хөэлүн нар Тэмүжинээс хойш Касар, Хачиун, Тэмүгэ гэсэн гурван бага хүү, Тэмүлэн хэмээх нэг охинтой байжээ.Мөн Тэмүжин Есүгэйн хоёр дахь эхнэр Сочигэлээс төрсөн ах Бэхтэр, Бэлгүтэй хоёртой байсан бөгөөд хэн болох нь тодорхойгүй байна.Ах дүүс Ононгийн хөвөөн дэх Есүгээгийн гол отгонд хүмүүжиж, морь унаж, нум сум харваж сурсан.Тэмүжинийг найман настай байхад нь Есүгэй өөрт нь тохирох бүсгүйтэй сүй тавихаар шийджээ.Тэрээр өв залгамжлагчаа өмнө нь олон удаа монголчуудтай гэрлэж байсан Хөэлүнгийн нэр хүндтэй Онгират овгийн бэлчээрт аваачжээ.Тэнд тэрээр Тэмүжин, Дэй Сэчэн хэмээх Онгиратын ноёны охин Бөртэ хоёрыг сүй тавихаар болов.Сүй тавих нь Есүгэйг хүчирхэг холбоотонтой болно гэсэн утгатай бөгөөд Бөртэ сүйт бүсгүйг өндөр үнээр зарлигласан тул Дэй Сэчэн илүү хүчтэй хэлэлцээрийн байр суурийг баримталж, ирээдүйн өрийг дарахын тулд Тэмүжинийг гэрт нь үлдээхийг шаардав.Энэ болзолыг хүлээн зөвшөөрсөн Есүгэй тал нутгийн ёс заншилд түшиглэн, харийнхныг зочломтгойгоор гэртээ харьж явахдаа тааралдсан Татаруудаас хоол идэхийг хүсэв.Гэсэн хэдий ч Татарууд хуучин дайснаа таньж, хоолонд нь хор оруулав.Есүгэй аажмаар өвдөж байсан ч гэртээ харьж чадсан;үхэх дөхөж байхдаа Тэмүжинг Онгиратаас эргүүлэн татахыг Мөнглиг хэмээх итгэмжлэгдсэн түшмэд гуйв.Тэр удалгүй нас барсан.Тэмүжин найман настайдаа эцэг Есүгэйгээрээ Онгиратын ноён Дэй Сэчэний охин Бөртэтэй сүй тавьж, гэрлэлтээ батлуулжээ.Энэхүү нэгдэл нь Тэмүжинийг ирээдүйн бэрийнхээ гэр бүлийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлж, Онгирадтай үлдэхийг шаардав.Буцах замдаа тааралдсан Татаруудад хордсон Есүгэй хордлого алдаж, гэртээ харьсангүй.Тэрээр үхэхийнхээ өмнө үнэнч түшмэл Мөнглигээр дамжуулан Тэмүжинийг Онгирадаас эргүүлэн татах ажлыг зохион байгуулжээ.

Есүгэйг нас барсны дараа залуу Тэмүжин, түүний эх Хөэлүн тэргүүтэй гэр бүл нь Тэмүжин, түүний дүү Бэхтэр хоёрын бага наснаасаа болж өөрсдийн овог Боржигин болон тэдний холбоотонд хаягдах тулгарсан.Зарим эх сурвалжууд гэр бүлийн дэмжлэг үзүүлэхийг санал болгож байгаа хэдий ч дийлэнх нь Хөэлүн гэр бүлийг гадуурхагдсан гэж дүрсэлсэн нь анчин цуглуулагчийн оршин тогтноход хүргэдэг.Тэмүжин, Бэхтэр хоёрын өв залгамжлал, удирдагчийн маргаан хурцдаж, Бэхтэрийг Тэмүжин болон түүний ах Касар үхэлд хүргэв.Тэмүжин язгуур хөвгүүн Жамухатай арван нэгэн настайдаа гол нөхөрлөл байгуулжээ.Тэд бэлэг солилцож, ахан дүүсийн холбоог илэрхийлдэг монголчуудын ёс заншил болох анда пакт тангараг өргөснөөр холбоогоо бэхжүүлсэн.Энэ эмзэг үед Тэмүжин хэд хэдэн олзлогдолтой тулгарсан.Тэрээр өөрийг нь орогнуулж байсан Соркан-Шира, хожим нь түүнд шийдвэрлэх мөчид тусалж, Тэмүжиний шинэ манлайлал, сэтгэл татам байдлыг харуулсан анхны нокор нь болсон Боорчугийн тусламжтайгаар Тайчиудаас мултарсан юм.

Арван таван настайдаа Тэмүжин (Чингис) Бөртэтэй гэрлэж, эцэг Дэй Сэчэнтэй халуун дотноор угтан авч, хосуудад Хөэлүнд үнэтэй булга нөмрөг зэрэг бэлэг барьжээ.Тэмүжин дэмжлэг хайж, Керайт овгийн хаан Тогрултай эвсэж, булганы нөмрөг бэлэглэж, хамгаалалтыг нь баталгаажуулж, Жэлмэ зэрэг зүтгэлтнүүдийг эгнээндээ нэгтгэж эхлэв.Энэ хугацаанд Тэмүжин, Бөртэ хоёр анхны хүүхэд болох Кожин хэмээх охиноо өлгийдөн авчээ.Өмнө нь Есүгэй Хөэлүнийг булаан авсны хариуд 300 орчим меркитүүд Тэмүжиний отог руу довтлон Бөртэ, Сочигэл хоёрыг булаан авчээ.Бортэ Левират хуулийн дагуу албадан гэрлэв.Тэмүжин 20 000 дайчин цэрэг цуглуулсан Тогрул болон түүний цусан ах, одоогийн овгийн ахлагч Жамуха нараас тусламж хүсчээ.Тэд тээж байгаад хожим Зүчийг төрүүлсэн Бөртэг амжилттай аварч түүний эцэг болох эсэх нь эргэлзээтэй байсан ч Тэмүжин өөрийн хүүхэд мэт өсгөв.Дараа жилүүдэд Тэмүжин, Бөртэ нар Чагатай, Өгөдэй, Толуй гурван хүү, дөрвөн охинтой болсон нь гэр бүлийн нэр хүнд улам бүр нэмэгдсээр байгааг онцолсон юм.

Жил хагасын турш хамтдаа буудаллаж, гэрээ хэлэлцээрээ бататгасны эцэст Тэмүжин Жамуха хоёрын хоорондын зөрчилдөөн нь Бөртэгийн хүсэл тэмүүллийн нөлөөгөөр тэднийг салгахад хүргэв.Жамуха овог аймгуудын томоохон удирдагчдын дэмжлэгийг авч байсан бол Тэмүжин дөчин нэгэн удирдагч, олон тооны дагалдагчдыг өөртөө татсан бөгөөд тэр дундаа янз бүрийн овгийн Субутай зэрэг нэр хүндтэй хүмүүс байв.Тэмүжиний дагалдагчид түүнийг Монголчуудын хан хэмээн зарласан нь Тогрулд таалагдсан ч Жамухагийн дургүйцлийг төрүүлэв.Энэхүү хурцадмал байдал нь 1187 оны орчим Далан Балжутын тулалдаанд хүргэсэн бөгөөд Рашид ад-Дин зэрэг хожмын түүхчдийн Тэмүжин ялалт байгуулсан гэж үздэгтэй зөрчилдөж байсан ч Тэмүжин Жамухагийн цэргүүдэд ялагдал хүлээв.

1187 оны Далан Балжутын тулалдаан нь Тэмүжин (ирээдүйн Чингис хаан) болон түүний нэгэн үе дотны анд Жамуха хоёрын хоорондох гол мөргөлдөөн юм.Улс төрийн үзэл суртлын зөрүүтэй байдал - Жамуха Монголын уламжлалт язгууртнуудыг дэмжсэн, Тэмүжин гавьяатыг илүүд үздэг байсан нь тэдний салан тусгаарлахыг өдөөсөн юм.Тэмүжин өргөн түшиг тулгууртай, амжилттай аян дайн хийж, 1186 онд хаан хэмээн өргөмжлөгдөж байсан ч Жамуха 30 мянган цэрэгтэй довтолсон нь Тэмүжинийг ялагдаж, улмаар арван жил сураггүй алга болоход хүргэв.Жамуха дайны дараа олзлогдогсдод харгис хэрцгий хандаж, 70 залууг амьдаар нь буцалгаж байсан нь боломжит холбоотнуудыг няцаав.Далан Балжутын тулалдааны дараа түүхч Рачневский, Тимоти Мэй нар Тэмүжинийг Хойд Хятад дахь Жүрчэн Жин улсад нэлээд хугацаагаар алба хааж байсан байх магадлалтай гэж үзсэн нь Тэмүжинийг Жинд боолчлох тухай Жао Хунгийн тэмдэглэлээр батлагджээ.Нэгэн цагт үндсэрхэг үзлийг хэтрүүлсэн гэж үгүйсгэж байсан энэ ойлголтыг өдгөө үнэмшилтэй гэж үзэж, Тэмүжиний 1195 он хүртэлх мэдэгдэж байсан үйл ажиллагааны цоорхойг нөхөж байна. Түүний амжилттай буцаж ирсэн нь Монголын түүхэн сурвалжид тус ангид байхгүй байсан ч Жинтэй ашигтай цаг үе тохиолдохыг сануулж байна. Монголын нэр хүндийг унагах чадвартай холбоотой байх.

1196 оны зуны эхээр Тэмүжин тал нутагтаа буцаж ирэхэд Жин улсын эрх ашгийг эсэргүүцэж байсан Татаруудын эсрэг Жинь улстай хүч хавсарч байсныг харав.Жин нь түүнд оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж, Журчэн дэх "зуутын командлагч"-тай адил ча-ут кури цол хүртжээ.Үүний зэрэгцээ тэрээр Тогрулд Керейтийг дахин хяналтандаа байлгахад нь тусалж, Найман овгийн дэмжлэгтэйгээр булаан авахыг эсэргүүцэв.1196 онд хийсэн эдгээр үйлдлүүд нь Тэмүжиний статусыг Тогрулын вассалаас эрх тэгш холбоотон болгон дээшлүүлж, тал нутгийн динамик дахь нөлөөг өөрчилсөн юм.1201 он хүртэлх жилүүдэд Тэмүжин, Тогрул нар Меркит, Найман, Татаруудын эсрэг хамтран болон тус тусад нь байлдааны ажиллагаа явуулж байв.Үүнд дургүйцсэн овог аймгууд, тэр дундаа Онгират, Тайчиуд, Татарууд Жамухагийн удирдлаган дор нэгдэж, Боржигин-Кэрэйтийн ноёрхлыг таслан зогсоохыг эрмэлзэж байв.Гэвч Тэмүжин, Тогрул хоёр энэ эвслийг Еди Кунан дээр шийдэмгий ялж, Жамухыг Тогрулаас өршөөл хүсэхэд хүргэв.Тэмүжин зүүн Монголыг бүхэлд нь хяналтандаа байлгахыг зорин 1202 он гэхэд Тайчиуд болон Татаруудыг байлдан дагуулж, удирдагчдыг нь цаазалж, дайчдыг нь өөрийн хүчинд нэгтгэв.Түүний шинэ дайчдын дунд өмнөх холбоотон Соркан-Шира, тулалдаанд эр зориг, ур чадвар гарган Тэмүжиний хүндэтгэлийг хүлээсэн залуу дайчин Жэбэ нар онцгой байв.

Татарууд ууссанаар тал нутгийн хүч чадал Найман, Монгол, Керейтүүдийн эргэн тойронд төвлөрч байв.Тэмүжин өөрийн хүү Зүчийг Тогрулын охидын нэгтэй гэрлэх санал тавьсан нь Тогрулын хүү Сэнгүм тэргүүтэй Керэйтийн элитүүдийн дунд хардлага төрүүлж, түүнийг хяналтандаа авах арга гэж үзэж, Зүчийг эцэг болох эсэхэд эргэлзэж байв.Жамуха цааш нь Тэмүжин энгийн ард түмнийг дэвшүүлж, уламжлалт шатлалыг эвдэж, тал нутгийн язгууртны эсрэг тэмцэж байсныг онцлон тэмдэглэв.Эдгээр санаа зовнилын нөлөөнд автсан Тогрул Тэмүжингийн эсрэг отолт хийхээр төлөвлөж, урьдаас анхааруулсан малчид түүнийг таслан зогсоов.Тэмүжин хэдэн хүчээ дайчилсан хэдий ч Калакалжидын элсний тулалдаанд ихээхэн ялагдал хүлээв.Бүтэлгүйтлийн дараа Тэмүжин цэргээ дахин цуглуулахаар Балжуна руу ухарчээ.Боорчу явган явж, хүү Өгэдэй нь шархадсан боловч Борохулагийн тусламжтайгаар Тэмүжин бүх холбоотнуудыг цуглуулж, Балжунагийн гэрээг байгуулав.Тэмүжинд үнэнч байх, онцгой байдал, нэр хүндийг амласан энэхүү тангаргийг Христ, Лалын шашинтнууд, Буддын шашинтнууд зэрэг есөн овгийн олон янзын бүлгүүд Тэмүжинд үнэнчээр нэгтгэсэн.

Монголчууд Касараар удирдуулсан тактикийн заль мэхийг ашиглан Жэжэрийн өндөрлөг дэх Керейт рүү гэнэт довтлов.Гурван өдөр үргэлжилсэн тулалдаан Тэмүжиний ялалтаар өндөрлөв.Тогрул, Сэнгүм хоёр хоёулаа албадан зугтав;Сэнгүм Түвд рүү зугтсан бол Тогрул өөрийг нь таньж чадаагүй найман хүний ​​гарт амиа алдсан байна.Дараа нь Тэмүжин Керейтүүдийн удирдлагыг эгнээндээ нэгтгэж, Ибака гүнжтэй гэрлэж, эгч Сорхагтани, зээ охин Докуз нарыг бага хүү Толуйтай гэрлүүлэв.Монголчуудад ялагдсан Жамуха болон бусад хүмүүсээр бэхлэгдсэн Найманы цэргүүд мөргөлдөөнд бэлтгэж байв.Онгудын овгийн захирагч Алакушийн мэдээлснээр Тэмүжин 1204 оны 5-р сард Алтайн нурууны Чакирмаутад найманчуудтай тулалдаж, тэд бут ниргэж ялагдал хүлээсэн;Таянг хан алагдаж, хүү Хүчлуг баруун тийш зугтав.Мөн оны сүүлээр Меркитүүд ихээхэн суларсан.Жамуха Чакирмаутын үед найманчуудыг орхиж явсан тул өөрийн хүмүүс нь Тэмүжинд урваж, урвасан хэргээр цаазлуулжээ.Жамуха бага насны найзаасаа нэр төртэй цаазлахыг хүссэн тухай Нууц товчоонд дурдсан байдаг бол бусад эх сурвалжууд түүнийг салгасан гэж бичжээ.

1204-1209 он хүртэл Чингис хаан Монголын нөлөөг өргөжүүлсэн.Тэрээр 1207 онд Зүчийг хойд зүг рүү илгээж, Сибирийн овог аймгуудыг байлдан дагуулж, ойрадуудтай гэрлэж, Енисейн Киргизүүдийг бут ниргэснээр үр тариа, үслэг эдлэл, алт зэрэг үнэт баялагтай болсон.Монголчууд мөн баруун зүгт нүүж, Найман-Мэркитийн эвслийг ялж, Уйгурын үнэнч байдлыг баталгаажуулсан нь Монголчууд суурьшмал нийгмээс анх удаа дагаар орж ирснийг тэмдэглэв.Чингис 1205 онд Баруун Шиа улс руу довтолж эхэлсэн нь Сэнгүмд хоргодсоны хариуг авах, Монголын эдийн засгийг довтолгооноор ахиулах зорилготой юм.Шиагийн умардын хамгаалалт сул байсан нь 1207 онд Уухайн цайзыг эзлэн авах зэрэг монголчуудын ялалтад хүргэсэн бол 1209 онд Чингис биечлэн түрэмгийллийг удирдан Уухайг дахин эзлэн авч, Сягийн нийслэл рүү давхижээ.Анхны бүтэлгүйтэл, тоног төхөөрөмж хангалтгүйн улмаас бүслэлт бүтэлгүйтсэн ч Чингис тактикийн ухралт хийж, Ся-г эмзэг байдалд оруулж, ялагдал хүлээв.Монголчууд бүслэлт хийх технологигүй байсан тул Шиа хотын бүслэлт зогсонги байдалд орсон бөгөөд хотыг усанд автуулах оролдлого бүтэлгүйтсэн нь далан хагарсны дараа монголчууд ухрахад хүргэсэн.Эцэст нь довтолгоог зогсоосны хариуд Шиа Монголын захиргаанд захирагдаж, Шиа хаан Чингист охиноо оролцуулан алба гувчуур илгээснээр энх тайван тогтжээ.

1206 онд Онон мөрний эрэгт болсон их чуулган дээр Тэмүжинийг Чингис хаан хэмээн өргөмжилсөн нь маргаантай гарал үүсэлтэй цол — зарим нь хүч чадал, бүх нийтийн засаглалыг илэрхийлдэг гэж үздэг бол зарим нь уламжлалт цол хэргэмээсээ тасрахаас өөр утгагүй гэж үздэг.Өдгөө нэг сая гаруй хүн амыг захирч буй Чингис хаан овог аймгуудын үнэнч байдлыг устгах нийгмийн шинэчлэлийг эхлүүлж, зөвхөн өөртөө болон түүний гэр бүлд үнэнч байхыг эрхэмлэн, улмаар төвлөрсөн улсыг байгуулжээ.Уламжлалт овог аймгуудын удирдагчид ихэвчлэн байхгүй болсон нь Чингист өөрийн гэр бүлээ нийгмийн бүтцийн дээгүүр "Алтан гэр бүл" болгож, доор нь шинэ язгууртан, үнэнч гэр бүлүүдийг бий болгох боломжийг олгосон.Чингис Монголын нийгмийг цэргийн аравтын систем болгон өөрчлөн, арван таваас далан насны эрчүүдийг мянгат, цаашлаад зуу, аравт хуваасан.Энэхүү бүтэц нь Чингист шууд үнэнч байх, овог аймгуудын бослого гарахаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд цэргийн болон нийгмийн чиг үүргийг үр дүнтэй хослуулсан гэр бүлүүдийг нэгтгэсэн.Боорчу, Мукали зэрэг ахлах командлагч нар буюу нөкод нарыг цэргийн томоохон үүрэг гүйцэтгэдэг байсан нь Чингисийн гавъяат арга барилыг харуулсан юм.Даруухан угсаатай хүмүүст хүртэл тушаал өгсөн нь Чингисийн үнэнч, гавъяа төрүүлэхийг чухалчилдаг байсныг харуулсан.Зарим командлагчдад овог аймгаа хадгалахыг зөвшөөрсөн нь үнэнч байсных нь хувьд буулт байв.Түүнчлэн хааны бие хамгаалагч кешиг өргөсгөх нь чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.Эхэндээ жижиг харуул байсан бөгөөд тэдний тоо 10,000 хүртэл нэмэгдэж, хувийн хамгаалалтаас эхлээд захиргаа хүртэл янз бүрийн үүрэг гүйцэтгэж, ирээдүйн удирдагчдыг сургах талбар болж байв.Энэхүү элит бүлэглэл эрх ямба эдэлж, Чингис хаантай шууд холбогдож, үнэнч байдлаа баталгаажуулж, дээд тушаалд бэлтгэж байв.

1209 онд Ваньян Юнжи Жин улсын хаан ширээг булаан авчээ.Тэрээр өмнө нь хээрийн хилд алба хааж байсан бөгөөд Чингис түүнд их дургүй байв.1210 онд Юнжи алба гувчуур шаардахад Чингис түүнийг илт эсэргүүцэж, дайны эхлэлийг тавьсан.600,000 Жин цэргээр наймаас нэгээр илүү байх магадлалтай байсан ч Чингис Жингийн эмзэг байдлаас болж 1206 оноос эхлэн довтолгоонд бэлтгэж байжээ.Чингис хоёр зорилготой байсан: Жин нарын урьд үйлдсэн буруу үйлдлийнхээ өшөөг авах, тэр дундаа 12-р зууны дунд үед Амбагай хаан нас барсан явдал байсан бөгөөд түүний хүлээгдэж буй их хэмжээний цэргийг болон вассалуудыг дээрэмдүүлэх болно.1211 оны 3-р сард Их хуралдай зохион байгуулсны дараа Чингис хаан Жинь Хятад руу довтлох санаачилга гаргаж, 6-р сард Онгуд овгийн тусламжтайгаар Жин улсын хилийн хамгаалалтад түргэн хүрч, тойрч гарч ирэв.Түрэмгийллийн стратеги нь Жингийн нөөц ба хууль ёсны байдлыг алдагдуулахын тулд өргөн хэмжээний дээрэм, шатаахад чиглэгдэж, цаашдын ахиц дэвшилд хүрэхийн тулд стратегийн уулын давааг хянах зорилготой байв.Жинь улс газар нутгаа ихээхэн хохирол амсаж, урвах давалгаатай тулгарсан нь 1211 оны сүүлээр Хуан'эржуйд Мукалигийн чухал ялалтад ихээхэн хувь нэмэр оруулсан. Гэвч Чингис Шижинийг бүслэх үеэр суманд шархадсаны улмаас 1212 онд аян дайн түр зогссон.Энэхүү бүтэлгүйтэл нь түүнийг цэргийн чадавхийг нэмэгдүүлэхийн тулд 500 Жин мэргэжилтнүүдийг нэгтгэсэн тусгай бүслэлтийн инженерийн анги байгуулахад хүргэсэн.1213 он гэхэд Жэбэгийн удирдсан Жүён давааны хамгаалалтыг монголчууд даван туулж, Жунду (одоогийн Бээжин) хүрэх зам тавьжээ.Киданчууд бослого гаргаж, Шижин дэх цэргийн удирдагч Хушаху төрийн эргэлт хийж, Юнжиг устгаж, Сюан Цзунг утсан хүүхэлдэйн удирдагч болгох үед Жин улсын улс төрийн бүтэц мэдэгдэхүйц суларсан.Анхны амжилтаа үл харгалзан Чингисийн арми өвчин эмгэг, хоол хүнсний хомсдол зэрэг хүндрэлтэй тулгарсан нь хүнд нөхцөл байдал, энхийн хэлэлцээрт хүргэв.Чингис Жингээс морь, боол, гүнж, үнэт эд зүйлс зэрэг их хэмжээний алба гувчуур авч чадсан бөгөөд 1214 оны 5-р сард ухарчээ.Хойд Жинь мужууд сүйрсний дараа Сюан Цзун нийслэлээ Кайфэн рүү нүүлгэсэн нь Чингис хаан тэдний энх тайвны гэрээг зөрчсөн үйлдэл гэж үзэн Жунду руу дахин дайралт хийхээр төлөвлөжээ.Түүхч Кристофер Этвуд энэ шийдвэр нь Чингисийн хойд Хятадыг байлдан дагуулах амлалтыг харуулсан гэж тэмдэглэжээ.1214–15 оны өвлийн турш Мукали олон хотыг амжилттай эзлэн авсан нь 1215 оны 5-р сард Жундуг бууж өгөхөд хүргэсэн боловч хотыг дээрэмдүүлсэн.Чингис 1216 онд Монголд эргэн ирж, Мукали Хятад дахь үйл ажиллагааг удирдан чиглүүлж, 1223 онд нас барах хүртлээ Жинь улстай тэмцсээр байв.

Жундугийн тулаан (одоогийн Бээжин) нь 1215 онд Хятад улсын хойд хэсгийг захирч байсан ЖүрчэнЖин гүрний хооронд болсон тулаан юм.Монголчууд ялж, Хятадыг байлдан дагуулах ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв.Бээжингийн төлөөх тулалдаан удаан бөгөөд уйтгартай байсан ч Монголчууд 1215 оны 6-р сарын 1-нд хотыг эзлэн, оршин суугчдыг нь устгаснаар илүү хүчтэй болохоо харуулсан.Энэ нь Жинь хаан Сюан Цзунг нийслэлээ өмнөд Кайфэн рүү нүүлгэхэд хүргэсэн ба Шар мөрний хөндийг нээж, монголчуудыг сүйрүүлэхэд хүргэв.Кайфэн мөн 1232 онд бүслэлтэд орсны дараа монголчуудын мэдэлд оржээ.

Чингис хаан 1204 онд Наймануудыг ялсны дараа Найманы хунтайж Кучлуг Хар Китайд орогнож байжээ.Гурхан Елү Жилугу угтан авсан Кучлуг эцэст нь төрийн эргэлт хийх замаар эрх мэдлийг булаан авч, 1213 онд Жилугуг нас барах хүртлээ шууд бусаар захирч, дараа нь шууд хяналтдаа авсан.Эхэндээ несториан христийн шашинтай байсан Кучлуг Кара-Хитай нарын дунд гарч ирэхдээ Буддын шашинд орж, лалын шашинтнуудын эсрэг шашны хавчлагыг эхлүүлсэн нь өргөн хүрээний дургүйцлийг төрүүлэв.1218 онд Чингис хаан Хүчлугын өсөн нэмэгдэж буй аюул заналхийллийг сөрөн зогсохын тулд Чингис хааны хүргэн Уйгурын Барчук, магадгүй Арслан хаан зэрэг 20 мянган цэргийн хамт Жебэ жанжныг илгээж, харин Субутай Меркитүүдийн эсрэг өөр нэг хүчийг удирдан явуулав.Субутай салан бутарч, Меркитүүдийг онилсноор Монголын цэрэг Алмалик руу уулсаар давшив.Дараа нь Жэбэ Кара Хитай руу довтлохоор хөдөлж, Баласагунд их цэргийг бут цохиж, Кучлуг Кашгар руу дүрвэхэд хүргэв.Жебе шашны хавчлагыг зогсоосон тухай мэдэгдэл нь орон нутгийн дэмжлэгийг авч, Кашгар дахь Кучлугын эсрэг бослогод хүргэв.Кучлуг зугтсан боловч анчдад баригдаж, монголчуудад цаазлуулсан.Монголчууд Кучлугийг ялснаар Хар Хитайн нутаг дэвсгэрт хяналтаа бэхжүүлж, Төв Азид нөлөөгөө өргөжүүлж, хөрш зэргэлдээх Хоразмын эзэнт гүрэнтэй цаашид мөргөлдөөн гарах үндэс суурийг тавьсан.

Чингис хаан зүүн Торгоны зам болон түүний зэргэлдээх нутаг дэвсгэрт хяналтаа тогтоож, өргөн уудам Хоразмын эзэнт гүрэнтэй хиллэдэг байв.Кучлуг хааны үед худалдаа зогссон нь түүнийг дахин сэргээх хүсэл эрмэлзэлд хүргэв.Гэвч Хоразмын талын хардлага сэрдлэгийн үр дүнд Отраар дахь Монголчуудын худалдааны цувааг амбан Иналчук ​​устгасан нь Хоразмын хаан II Мухаммед шууд дэмжсэн эсвэл үл тоосон үйлдэл нь Чингис хааны уур хилэнг бадрааж, дайн зарлахад хүргэсэн юм.Хоразмын эзэнт гүрэн хэдий том боловч 2-р Мухаммедын үед хуваагдмал, нэгдмэл байдал тааруу байсан нь Монголчуудын явуулын байлдааны тактикт өртөмтгий болгожээ.Монголчуудын анхны бай нь Отрар хот байсан бөгөөд 1220 онд удаан бүслэгдсэний эцэст унасан. Чингис дараа нь цэргээ хувааж, бүс нутаг даяар нэгэн зэрэг дайралт хийснээр Бухара, Самарканд зэрэг гол хотуудыг хурдан эзлэн авахад хүргэв.II Мухаммед 1220-21 онд нас барах хүртлээ монгол жанжны араас зугтсан.Монгол жанжин Жэбэ, Субутай нар Каспийн тэнгисийг тойрон 4700 миль довтолсон нь монголчуудын Европтой хийсэн анхны чухал харилцааг харуулсан хөдөлгөөн, цэргийн эр зоригийг гайхшруулжээ.Энэ хооронд Чингис хааны хөвгүүд Хоразмын нийслэл Гурганж хотыг бүслэн эзлэн авч, Мухаммедын залгамжлагч Жалал ад-Дин хэд хэдэн ялагдал хүлээсний дараа Энэтхэг рүү зугтав.Толуйн Хорасан дахь кампанит ажил нь Нишапур, Мерв, Герат зэрэг томоохон хотуудыг сүйрүүлсэн нь Чингис хааны өршөөлгүй байлдан дагуулагчийн өвийг бататгасан харгис хэрцгий байсан юм.Хэдийгээр орчин үеийн эрдэмтэд амиа алдагсдын тоог хэтрүүлсэн гэж үзэж байгаа ч кампанит ажил нь хүн ам зүйд ихээхэн нөлөөлсөн гэдгийг үгүйсгэх аргагүй юм.

Монголчууд Хорезм руу довтолсоны дараа Жалал ад-Дин Хинду Куш руу дүрвэхээс өөр аргагүйд хүрч, тэндээ монголчуудтай тулгарахын тулд нэмэлт цэрэг цуглуулж эхлэв.30,000 гаруй афган дайчид ирсэн.Түүний хүч чадал 30,000-60,000 хүн байсан гэж мэдэгджээ.Чингис хаан өөрийн ерөнхий шүүгч Шихихутаг Жалал ад-Диныг агнахаар илгээсэн боловч шинэ цэрэг жанжинд ердөө 30 мянган цэрэг өгчээ.Шихихутаг монголчуудын тасралтгүй амжилтын дараа өөртөө хэт итгэлтэй байсан бөгөөд тэрээр маш олон тооны Хорезмын хүчний эсрэг хөл дээрээ зогсов.Тулалдаан Монголын морин цэрэгт тохиромжгүй нарийн хөндийд болсон.Жалал ад-Дин морьтон харваачид байсан бөгөөд тэднийг мориноос буулгаж, монголчууд руу буудахыг тушаажээ.Нарийн газар нутагтай учир монголчууд ердийн тактикаа ашиглаж чадахгүй байв.Шихихутаг Хорезмчуудыг хууран мэхлэхийн тулд сэлбэсэн дайчдыг нөөц онгоцон дээр суулгасан нь түүнийг алах аюулаас хамгаалсан байж магадгүй ч цэргийнхээ талаас илүүг нь алдсанаар ялагдал хүлээсээр байв.

Жалал ад-Дин гучин мянгаас доошгүй хүнтэй армиа монголчуудын эсрэг хамгаалалтын байрлалд байрлуулж, нэг жигүүрийг нь уулсын эсрэг байрлуулж, нөгөө жигүүр нь голын тахираар хучигдсан байв. Тулалдааны эхлэлийг тавьсан Монголын анхны дайралт буцаж цохигдов.Жалал-ад-Дин сөрөг довтолгоонд орж, монгол цэргийн төвийг нэвтлэх шахсан.Дараа нь Чингис 10 000 хүний ​​бүрэлдэхүүнтэй багийг уулын эргэн тойронд Жалал ад-Диний армийн жигүүрт илгээв.Түүний арми хоёр талаас довтолж, эмх замбараагүй байдалд орсноор Жалал ад-Дин Инд мөрнийг гатлан ​​зугтав.

1221 онд Чингис хаан Төв Азийн аян дайнаа зогсоож, эхэндээЭнэтхэгээр дамжин буцаж ирэхээр төлөвлөж байсан ч цаг уурын хувьд тохиромжгүй, тааламжгүй шинж тэмдгүүдийн улмаас дахин бодолцож байв.1222 онд Хорасан дахь бослогыг ялан дийлсэн ч монголчууд хэт тэлэхгүйн тулд ухарч, Амударьяа голыг шинэ хил болгон байгуулжээ.Дараа нь Чингис хаан эзлэгдсэн нутаг дэвсгэрийн засаг захиргааны зохион байгуулалтад анхаарлаа хандуулж, дарухачи, баскак гэгддэг түшмэдүүдийг томилж, хэвийн байдлыг сэргээжээ.Тэрээр мөн Таоист патриарх Чанчуньтай харилцаж, эзэнт гүрний дотор Даоизмд чухал давуу эрх олгосон.Кампанит ажил зогсонги байдалд орсон нь Баруун Шиа монголчуудыг дэмжээгүй, улмаар Монголын хяналтыг эсэргүүцсэн бослого гаргасантай холбон тайлбарладаг.Чингис хаан 1225 оны эхээр Монголд буцаж ирэхдээ дипломат арга барилаар оролдсон ч Баруун Шиагийн эсрэг дайнд бэлтгэж байсан. Энэ аян 1226 оны эхээр эхэлж Хара-Хотог эзлэн, Ганьсу мөрний дагуух хотуудыг системтэйгээр цөлмөсөн замаар хурдан амжилтад хүрчээ. Коридор.Дараа нь монголчууд Ся хотын ойролцоох Линвуг бүслэн авчээ.Арванхоёрдугаар сарын 4-нд Чингис хаан Шиагийн цэргийг бут ниргэсний дараа бүслэлтийг жанжиндаа үлдээж, цаашдын газар нутгийг хамгаалахаар Субутайтай хамт урагш хөдөлжээ.

Монголчууд Гүржийн эзэмшилд анх удаагаа энэ хаант улс Кавказын ихэнх хэсэгт ноёрхож байсан үе нь оргил үедээ гарч байсан.1220 оны намрын эхээр Субутай, Жебе тэргүүтэй 20 000 орчим монголчууд Хоразмын хаант улсын шахаас зайлуулсан II Мухаммедыг мөшгиж Каспийн тэнгис хүртэл хөөцөлдөх үед анхны холбоо үүссэн юм.Чингис хааны зөвшөөрснөөр хоёр монгол жанжин баруун зүгт тагнуулын үүрэг гүйцэтгэжээ.Тэд Гүржийн захиргаанд байсан Армен руу цөмрөн орж, Гүржийн хаан IV Георг "Лаша" болон түүний атабег (багш), амирспасалар (ерөнхий командлагч) Иване Мхаргрдзели нарын тушаалаар 10,000 орчим гүрж, армянчуудыг Хунаны тулалдаанд ялав. Котман гол.Жорж цээжиндээ хүнд шархаджээ.

Ши Шиагийн Тангут гүрэн Монголчуудын эрхшээлд орсон хэдий ч Хварзин гүрний эсрэг аян дайнд цэргийн дэмжлэг үзүүлэхээс татгалзаж, ил тод бослого гаргажээ.Чингис хаан Хварзинчуудыг бут ниргэсний дараа тэр даруй цэргээ Си Шиа руу буцаан авчирч, Тангудуудыг ялан дийлж эхлэв.Ялалтын дараа тэрээр Тангудуудыг цаазлахыг тушааж, улмаар тэдний хаант улсыг эцэс болгов.Чингис жанжнууддаа хот, гарнизонуудыг явахдаа системтэйгээр устгахыг тушаав.

1226-27 оны өвөл Чингис хаан ан хийж яваад мориноосоо унаж, өвчлөх нь ихэсчээ.Түүний өвчин нь Шиагийн эсрэг бүслэлтийн явцыг удаашруулжээ.Гэртээ буцаж, эдгэрэхийг зөвлөсөн ч тэрээр үргэлжлүүлэхийг шаардав.Чингис 1227 оны наймдугаар сарын 25-нд нас барсан боловч түүний үхлийг нууцалж байжээ.Түүний үхсэнийг мэдээгүй Ся хот дараагийн сард унав.Хүн ам нь ширүүн харгислалд өртөж, Сягийн соёл иргэншил бараг мөхөхөд хүргэсэн.Чингис хэрхэн үхсэн тухай таамаг байдаг.Зарим эх сурвалжид хумхаа, тахал гэх мэт өвчин гэж үздэг бол зарим нь түүнийг суманд буудсан эсвэл аянгад цохиулсан гэж үздэг.Чингисийг нас барсных нь дараа өмнө нь сонгосон Хэнтийн нурууны Бурхан Халдун оргилын ойролцоо оршуулжээ.Түүний оршуулгын талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг нууцалсан байна.Түүний хүү Өгэдэйг 1229 онд хаан болоход булшийг тахил өргөж, гучин хатагтайн тахил өргөв.Зарим онолууд түүнийг задралаас сэргийлэхийн тулд Ордос мужид оршуулсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна.