Таърихи Озарбойчон

Асри санг дар Озарбойҷон ба давраҳои палеолит, мезолит ва неолит гурӯҳбандӣ шудааст, ки рушди инсоният ва дигаргуниҳои фарҳангиро дар тӯли ҳазорсолаҳо инъикос мекунад.Бозёфтҳои назарраси археологӣ дар мавзеъҳои гуногун, аз қабили Қарабоғ, Ғазах, Лерик, Гобустон ва Нахчивон ин давраҳоро равшан карданд.Давраи палеолитПалеолит, ки то ҳазораи 12 то милод давом кардааст, ба марҳилаҳои палеолити поён, миёна ва боло тақсим мешавад.Палеолити поён: Дар ин марҳилаи барвақт, ҷоғи поёнии намоёни Азихантроп дар ғори Азих кашф карда шуд, ки аз мавҷудияти намудҳои аввали инсон шаҳодат медиҳад.Водии Гуручай як макони назаррасе буд, ки сокинони он аз сангҳои маҳаллӣ асбобҳо месохтанд, ки “фарҳанги гуручай”-ро нишон медиҳад, ки бо фарҳанги Олдувай шабоҳат дорад.Палеолити миёна: Аз 100,000 то 35,000 сол пеш, ин давра бо фарҳанги Мустерӣ хос аст, ки бо асбобҳои тези худ қайд карда мешавад.Ҷойҳои асосии бостоншиносӣ ғорҳои Тағлар, Азоҳ ва Зар дар Қарабоғ ва ғорҳои Дамҷили ва Қазма мебошанд, ки дар онҳо олоти васеъ ва устухонҳои ҳайвонот ёфт шудаанд.Палеолити боло: Тақрибан 12,000 сол пеш давом дошт, дар ин давра одамон дар лагерҳои ғор ва берунӣ истиқомат мекарданд.Шикор бештар махсус гардид ва нақшҳои иҷтимоӣ байни мардон ва занон ба таври возеҳтар фарқ карданд.Давраи мезолитГузариш аз палеолити боло тақрибан дар соли 12,000 пеш аз милод, давраи мезолит дар Озарбойҷон, махсусан дар Гобустон ва Дамҷилӣ нишон дода шудааст, асбобҳои микролитӣ ва пайвастан ба шикорро бо нишонаҳои аввали ҳомикунонии ҳайвонот нишон медод.Моҳидорӣ низ ба фаъолияти назаррас табдил ёфт.Давраи неолитДавраи неолит, ки тақрибан аз ҳазораи 7 то 6 то пеш аз милод оғоз мешавад, пайдоиши кишоварзиро нишон медиҳад, ки боиси васеъшавии аҳолинишин дар минтақаҳои барои кишоварзӣ мувофиқ гардид.Маҷмааи бостоншиносии Ғойтеппа дар Ҷумҳурии Мухтори Нахчиван аз ҷойҳои намоён иборат аст, ки дар он маводҳо аз қабили сафол ва олоти обсидианӣ аз мукаммалии афзояндаи фарҳангӣ шаҳодат медиҳанд.Давраи энеолит (халколит).Тақрибан аз ҳазораи 6 то 4-уми пеш аз милод давраи энеолит фарқияти байни асри санг ва асри биринҷро бартараф кард.Кӯҳҳои аз мис бойи минтақа ба рушди барвақти коркарди мис мусоидат карданд.Ҷойҳои аҳолинишин ба монанди Шомутепа ва Култеппа пешрафтҳои кишоварзӣ, меъморӣ ва металлургиро нишон медиҳанд.

Асри биринҷӣ дар Озарбойҷон, ки аз нимаи дувуми ҳазораи IV то милод то нимаи дуввуми ҳазораи 2 пеш аз милодро дар бар мегирад, дар кулолгарӣ, меъморӣ ва металлургия пешрафтҳои назаррасро нишон дод.Он ба асрҳои аввал, миёна ва охири биринҷӣ тақсим карда мешавад, ки дар ҳар марҳила пешрафтҳои фарҳангӣ ва технологӣ мушоҳида мешаванд.^[1]Асри биринҷӣ (3500-2500 то милод)Асри биринҷӣ бо пайдоиши фарҳанги Кур-Аракс хос аст, ки дар Закавказье, Анатолияи Шарқӣ, шимолу ғарби Эрон ва берун аз он таъсири васеъ дошт.Дар ин давра навъхои нави ахолинишин, ба мисли нишебихои куххо ва сохилхои дарёхо ба вучуд омада, техникаи металлурги инкишоф ёфт.Дигаргунихои чиддии ичтимой, аз чумла аз сохти матриархалй ба патриархалй гузаштан, аз чорводорй чудо шудани хочагии кишлок ба амал омаданд.Мавқеъҳои калидии бостоншиносӣ Кул-теппаи I ва II дар Нахчивон, Бободарвеш дар Қазоқ ва Ментештеппа дар Товуз мебошанд, ки аз онҷо осори зиёде ба мисли табақҳои сайқалёфта, нақшҳои сафолӣ ва ашёи биринҷӣ ёфт шудаанд.Асри биринҷии миёна (охири ҳазораи 3 то ибтидои ҳазораи 2 то милод)Дар давраи гузариш ба асри биринҷии миёна, афзоиши ҳаҷми аҳолинишин ва мураккабии сохторҳои иҷтимоӣ бо нобаробарии моликият ва иҷтимоӣ ба назар мерасад.Ин давра бо маданияти «саули рангоранг»-и худ, ки дар бокимондахои аз Нахчувон, Гобустон ва Карабог ёфтшуда дида мешавад, кайд карда мешавад.Ин давра инчунин оғози парвариши токпарварӣ ва шаробсозиро нишон медиҳад, ки аз бозёфтҳои археологӣ дар Узарликтеппа ва Нахчивон маълум аст.Сохтмони посёлкадои мустадкам бо истифода аз масоледи сиклопедй чавоби мудофиавй ба мураккабии рузафзуни ичтимой буд.Асри охири биринҷӣ то асри оҳан (асрҳои 15-7 то милод)Дар давраи охири биринҷӣ ва асри оҳани баъдӣ васеъшавии шаҳракҳо ва истеҳкомҳо хос буд, ки аз қалъаҳои сиклопедӣ дар минтақаи Кавкази Хурд шаҳодат медиҳанд.Тартиби дафн қабрҳои дастаҷамъӣ ва инфиродӣ, ки аксар вақт бо ашёҳои ғании биринҷӣ ҳамроҳӣ мекарданд, аз мавҷудияти элитаи ҳарбӣ шаҳодат медиҳанд.Дар ин давра инчунин аҳамияти доимии асппарварӣ, як ҷанбаи муҳими тарзи ҳаёти бодиянишин дар минтақа паҳн шудааст.Боқимондаҳои асосии фарҳангӣ осори фарҳангии Талиш-Муғон мебошанд, ки малакаҳои пешрафтаи коркарди металлро нишон медиҳанд.

Гумон меравад, ки Албанияи Қафқозӣ, як минтақаи бостоние, ки дар қаламрави имрӯзаи Озарбойҷон ҷойгир аст, аз асрҳои 7 ё 6-уми пеш аз милод зери таъсири империяҳои бузургтар қарор гирифта ё ба он шомил шудааст.Тибқи як фарзия, ин ҳамроҳшавӣ ба империяи Мидия ^[2] шояд дар ин давра ҳамчун як қисми кӯшишҳои дифоъ аз ҳамлаҳои бодиянишин, ки ба сарҳадҳои шимолии Форс таҳдид мекунад, рух дода бошад.Ҷойгиршавии стратегии Албанияи Қафқоз, махсусан аз нуқтаи назари гузаргоҳҳои Кавказ, барои ин тадбирҳои мудофиавӣ аҳамияти калон медод.Дар асри VI пеш аз милод, пас аз забт кардани Империяи Мидия, Куруши бузурги Форс Озарбойҷонро ба империяи Ҳахоманишиҳо ҳамроҳ кард ва ба ҳайати сатрапии Ҳахоманишиёни Мидия дохил шуд.Ин боиси паҳн шудани дини зардуштӣ дар минтақа гардид, ки дар байни бисёре аз албаниҳои қафқозӣ одати оташпарастӣ шаҳодат медиҳад.Ин назорат як давраи афзоиши нуфузи форсӣ дар минтақаро нишон медиҳад, ки эҳтимолан ҳамгироии ҳарбӣ ва маъмуриро ба чаҳорчӯби императории форсӣ дар бар мегирад.

Дар соли 330 пеш аз милод Искандари Мақдунӣ бар Ҳахоманишиён шикаст хӯрд, ки ба манзараи сиёсии минтақаҳои монанди Озарбойҷон таъсир расонд.Тақрибан дар ин вақт дар бораи Албанияи Қафқоз бори аввал муаррихи юнонӣ Арриан дар ҷанги Гаугамела ёдовар мешавад, ки дар он ҷо онҳо дар якҷоягӣ бо Мидияҳо, Кадусҳо ва Сакае, Атропатҳо фармондеҳӣ мекарданд.^[3]Пас аз суқути Империяи Селевкиён дар Форс дар соли 247 пеш аз милод, қисматҳои Озарбойҷони имрӯза таҳти ҳукмронии Шоҳигарии Арманистон қарор гирифтанд, ^[4] аз соли 190 то милод то соли 428 мелодӣ.Дар давраи ҳукмронии Тиграни Бузург (95-56 то милод) Албания ҳамчун давлати тобеи империяи Арманистон қайд карда мешуд.Дар ниҳоят, Шоҳигарии Албания ҳамчун як сохтори муҳим дар Қафқози шарқӣ дар асри 2 ё 1 пеш аз милод пайдо шуда, бо гурҷиҳо ва арманиҳо ҳамчун миллатҳои калидии Қафқози Ҷанубӣ як сегона ташкил дод ва зери таъсири назарраси фарҳангӣ ва динии арманиҳо қарор гирифт.Ахолии аслии сохили рости дарёи Кура пеш аз истилои арманихо гуруххои гуногуни автохтониро, аз кабили утихо, микихо, каспиён, гаргархо, сакониён, гелияхо, содихо, люпениён, баласаканиён, парсихо ва паррасиёнро дар бар мегирифт.Муаррих Роберт Ҳевсен қайд кард, ки ин қабилаҳо аслан арман набуданд;дар ҳоле ки бархе аз мардумони эронӣ шояд дар замони ҳукмронии форсу Мидия муқим шуда бошанд, бештари мардуми бумӣ ҳиндуаврупоӣ набуданд.^[5] Бо вуҷуди ин, таъсири ҳузури тӯлонии арманиҳо боиси арманишавии назарраси ин гурӯҳҳо гардид ва бо мурури замон бисёре аз онҳо ба таври норавшан арманӣ шуданд.

Атропатена як салтанати бостонии Эрон буд, ки тақрибан дар соли 323 пеш аз милод аз ҷониби Атропат, сатрапи форсӣ таъсис дода шудааст.Ин салтанат дар шимоли Эрони ҳозир воқеъ буд.Насли Атропатҳо дар ин минтақа то ибтидои асри 1 пеш аз милод, вақте ки онро сулолаи Арсокии Парфия забт карданд, ҳукмронӣ карданд.Дар соли 226 милодӣ Атропатена аз ҷониби империяи Сосониён забт карда шуд ва ба музофоте табдил ёфт, ки зери назорати марзбон ё «марграв» қарор дорад.Атропатена аз замони Ҳахоманишиҳо то истилои арабҳо қудрати муттасили зардуштиро нигоҳ дошт ва танҳо бо қатъи кӯтоҳе дар замони ҳукмронии Искандари Мақдунӣ аз соли 336 то 323 пеш аз милод.Номи минтақа, Атропатен низ дар номгузории минтақаи таърихии Озарбойҷон дар Эрон саҳм гузоштааст.ЗаминаДар соли 331 пеш аз милод, дар ҷараёни ҷанги Гаугамела, гурӯҳҳои мухталифи этникӣ, аз ҷумла Мидияҳо, Албанҳо, Сакасенҳо ва Кадусиҳо таҳти фармондеҳи Ҳахоманишиҳо Атропат, дар баробари Дориюши III бар зидди Искандари Мақдунӣ меҷангиданд.Пас аз ғалабаи Искандар ва суқути баъд аз империяи Ҳахоманишиҳо Атропат ба Искандар содиқ будани худро эълон кард ва дар солҳои 328-327 пеш аз милод ҳокими Мидия таъин шуд.Пас аз марги Искандар дар соли 323 пеш аз милод, империяи ӯ дар байни сарбозони ӯ дар тақсимоти Бобил тақсим карда шуд.Медиа, ки қаблан як сатрапии Ҳахоманишиҳо буд, ба ду тақсим шуд: Медиа Магна, ки ба Пейтон дода шудааст ва минтақаи шимолӣ, Медиа Атропатен, ки аз ҷониби Атропатҳо идора мешуд.Атропат, ки бо регенти Искандар Пердикка робитаи хешутаборӣ дошт, пас аз сарпечӣ аз байъат ба Селевк, яке аз сарлашкари Искандар тавонист Мидиатропатенаро ба унвони як салтанати мустақил таъсис диҳад.То соли 223 пеш аз милод, вақте ки Антиохи III дар империяи Селевкиён ба қудрат расид, вай ба Мидиатропатена ҳамла кард, ки ин боиси мутеъи муваққатии он дар зери назорати Селевкиён гардид.Бо вуҷуди ин, Мидиатропатена як дараҷа истиқлолияти дохилиро нигоҳ дошт.Вақте ки империяи Рум ҳамчун як қувваи муҳим дар баҳри Миёназамин ва Шарқи Наздик ба вуҷуд омад, манзараи сиёсии минтақа тағир ёфт.Ин ба як қатор муноқишаҳо, аз ҷумла Ҷанги Магнезия дар соли 190 то пеш аз милод оварда расонд, ки дар он румиён Селевкиёнро мағлуб карданд.Иттиҳодҳои стратегӣ аз нав иваз шуданд, вақте ки дар соли 38 пеш аз милод, пас аз ҷанги байни Рум ва Парфия сарлашкари румӣ Антоний бо вуҷуди муҳосираи тӯлонӣ шаҳри Атропатении Фрааспаро забт карда натавонист.Ин низоъ ва таҳдиди пайваста аз Парфия Атропатенаро ба Рум наздиктар кард ва Ариобарзани II, подшоҳи Атропатена дар соли 20 пеш аз милодро водор сохт, ки тақрибан даҳ солро дар Рум сипарӣ кунад ва бо манфиатҳои румӣ зичтар шавад.Вақте ки империяи Парфия ба таназзул шурӯъ кард, ашрофон ва деҳқонони Атропатена дар шоҳзодаи Сосонии Форс Ардашири I ҳампаймони нав пайдо карданд.Атропатена маъракаҳои ӯро бар зидди ҳокимони баъдии Парфия дастгирӣ намуда, дар болоравии империяи Сосониён нақш бозид.Дар соли 226 мелодӣ, пас аз он ки Ардашири I дар ҷанги Ҳурмуздгон Артабани IV-ро мағлуб кард, Атропатена бо муқовимати камтарин ба Сосониён итоат кард, ки ин давраи гузариш аз ҳукмронии Парфия ба Сосониёнро нишон дод.Эҳтимол, ин иттиҳод бо хоҳиши ашрофони маҳаллӣ ба субот ва тартибот ва инчунин бартарии рӯҳониён ба иртиботи қавии Сосониён бо дини зардуштӣ асос ёфтааст.

Пас аз суқути империяи Селевкиён дар Форс дар соли 247 пеш аз милод, Подшоҳии Арманистон бахшҳоеро, ки имрӯз Озарбойҷон аст, назорат кард.^[6]

Муносибати Албанияи Қафқоз бо Империяи Рум мураккаб ва гуногунҷанба буд, ки пеш аз ҳама бо мақоми он ҳамчун давлати муштарӣ хос буд, на як вилояти комилан муттаҳидшуда ба монанди Арманистони ҳамсоя.Муносибатҳо тақрибан дар асри 1 пеш аз милод оғоз ёфта, марҳилаҳои гуногуни ҷалбро то тақрибан соли 250-и мелодӣ бо эҳёи кӯтоҳи император Диоклетиан тақрибан дар соли 299 пеш аз милод аз сар гузарониданд.ЗаминаДар соли 65 пеш аз милод сарлашкари румӣ Помпей Арманистон, Иберия ва Колхидро мутеъ карда, ба Албанияи Қафқоз ворид шуд ва зуд шоҳ Ороезесро мағлуб кард.Ҳарчанд Албания қариб ба баҳри Каспий зери назорати румӣ расида бошад ҳам, таъсири империяи Парфия ба зудӣ шӯришро барангехт.Дар соли 36 пеш аз милод Марк Антони маҷбур шуд, ки ин шӯришро пахш кунад, ки баъд аз он Албания номиналӣ ба протекторати Рум табдил ёфт.Таъсири Рум дар зери император Август, ки сафирони подшоҳи албаниро қабул кард, мустаҳкам карда шуд, ки ин аз равобити дипломатӣ идома дорад.То соли 35 пеш аз милод, Албанияи Кавказ, ки бо Иберия ва Рум иттифоқ дошт, дар муқобила бо қудрати Парфия дар Арманистон нақш бозид.Нақшаҳои император Нерон дар соли 67-и мелодӣ барои васеъ кардани нуфузи Рум ба Қафқоз бо марги ӯ қатъ карда шуданд.Бо вуҷуди ин кӯшишҳо, Албания бо Форс робитаҳои мустаҳками фарҳангӣ ва тиҷоратӣ дошт.Дар зери ҳукмронии император Траян дар соли 114-и эраи мо, назорати румӣ қариб ба итмом расид ва румизатсияи назаррас дар сатҳҳои болоии ҷомеа буд.Бо вуҷуди ин, минтақа бо таҳдидҳо, аз қабили ҳамлаи Аланҳо дар давраи ҳукмронии император Адриан (117-138 милодӣ) дучор омад, ки боиси мустаҳкам шудани иттифоқи байни Рум ва Албанияи Қафқоз гардид.Дар соли 297-и милодӣ, шартномаи Нисибиҳо нуфузи Румро бар Албанияи Қафқоз ва Иберия барқарор кард, аммо ин назорат зуд буд.Дар миёнаҳои асри 4, ин минтақа зери назорати Сосониён афтод ва то охири асри 6 боқӣ монд.Дар давоми Ҷанги сеюми форсу турк дар соли 627, император Гераклиус бо хазарҳо (Гоктуркҳо) иттифоқ кард, ки дар натиҷа як пешвои Хазар соҳибихтиёрӣ бар Албанияро эълон кард ва андозбандиро мувофиқи баҳодиҳии заминҳои форсӣ ҷорӣ кард.Дар ниҳоят, Албанияи Қафқоз ба империяи Сосониён дохил карда шуд ва подшоҳони он тавонистанд бо пардохти хироҷ ҳукмронии худро нигоҳ доранд.Ин минтақа ниҳоят аз ҷониби нерӯҳои арабӣ дар соли 643 ҳангоми забти мусулмонони Форс забт карда шуд, ки ба поёни мақоми салтанати қадимии он ишора мекунад.

Солҳои 252-253-и милодӣ Албанияи Қафқоз таҳти назорати империяи Сосониён қарор дошт ва монархияи худро нигоҳ дошт, вале асосан ҳамчун давлати тобеи худ бо мухторияти маҳдуд амал мекард.Подшоҳи Албания қудрати номиналӣ дошт, дар ҳоле ки аксари ҳокимияти шаҳрвандӣ, динӣ ва ҳарбӣ аз ҷониби марзбон (ҳокими ҳарбӣ) аз ҷониби Сосониён таъин карда мешуд.Аҳамияти ин ҳамроҳшавӣ дар катибаи сезабони Шопури I дар Нақши Ростам таъкид шудааст.Дар давраи ҳукмронии Шопури II (309-379 мелодӣ), подшоҳи Албания Урнайр (343-371 мелодӣ) як дараҷаи истиқлолиятро нигоҳ дошт, ки бо Шопури II ҳангоми маъракаҳои ҳарбӣ бар зидди румиён, бахусус муҳосираи Амида дар соли 359 мелодӣ.Пас аз таъқиби Шопури II ба масеҳиён пас аз пирӯзӣ, Урнайр, иттифоқчии ҷанг, захмӣ шуд, аммо дар амалиёти низомӣ нақши ҳалкунанда бозид.Дар соли 387-и мелодӣ, пас аз як қатор низоъҳо, шартномаи байни Рум ва Сосониён чанд музофотро, ки дар набардҳои қаблӣ гум шуда буданд, ба Албания баргардонд.Дар соли 450-и мелодӣ, шӯриши масеҳиён бар зидди зардуштияи форсӣ таҳти сарварии шоҳ Яздиҷерди II пирӯзиҳои назаррасеро мушоҳида кард, ки Албанияро муваққатан аз гарнизонҳои форсӣ озод кард.Аммо дар соли 462-и мелодӣ, пас аз задухӯрдҳои дохилӣ дар сулолаи Сосониён, Перози I Ҳунҳои Ҳайландур (Онокур)-ро ба муқобили Албания сафарбар кард, ки дар соли 463-и мелодӣ шоҳи Албания Ваче II аз тахт даст кашид.Ин давраи бесуботй 30 сол бе хукмрон буд, чунон ки муаррихи албанй Моисей Каланкатли кайд кардааст.Ниҳоят монархия дар соли 487-и милодӣ барқарор карда шуд, вақте ки Вачаган III аз ҷониби шоҳи Сосонӣ Балаш (484-488 милодӣ) ба сари қудрат омад.Вачаган III, ки бо эътиқоди масеҳии худ маъруф буд, озодиҳои насрониро барқарор кард ва ба дини зардуштӣ, бутпарастӣ, бутпарастӣ ва ҷодугарӣ мухолифат кард.Аммо дар соли 510-уми милодӣ Сосониён ниҳодҳои мустақили давлатиро дар Албания аз байн бурданд, ки ин оғози давраи тӯлонии ҳукмронии Сосониён то соли 629 мелодӣ буд.Дар охири асри 6 то аввали асри 7 дид, ки Албания ба майдони ҷанги байни Форсҳои Сосонӣ, Империяи Византия ва Хонии Хазор табдил ёфт.Дар соли 628-и мелодӣ, дар ҷараёни ҷанги сеюми форсу турк, хазарҳо ҳуҷум карданд ва пешвои онҳо Зибел худро Худованди Албания эълон карда, бар асоси таҳқиқоти заминҳои форсӣ андоз ситонд.Сулолаи Меҳрониён дар солҳои 630-705 милодӣ дар Албания ҳукмронӣ карда, пойтахти он Партав (ҳоло Барда) буд.Вараз Григор (628-642 мелодӣ), ҳокими барҷаста, дар аввал Сосониёнро дастгирӣ кард, аммо баъдтар бо Империяи Византия мувофиқат кард.Бо вуҷуди талошҳои ӯ барои нигоҳ доштани мухторият ва равобити дипломатӣ бо хилофат, Ҷавоншир, писари Вараз Григор, соли 681 мелодӣ кушта шуд.Ҳукмронии Миҳрониён дар соли 705 пеш аз милод, вақте ки охирин вориси дар Димишқ аз ҷониби нерӯҳои араб ба қатл расонида шуд, ба поён расид, ки ин ба анҷоми истиқлолияти дохилии Албания ва оғози ҳукмронии мустақими хилофат ишора мекунад.

Сулолаи Арсакиён, ки аз Парфия сарчашма мегирад, аз асри 3 то 6-уми милод дар Албанияи Қафқоз ҳукмронӣ мекард.Ин сулола як шохаи арсакиҳои Парфия буд ва як қисми федератсияи васеътари оилаи панарсацид буд, ки ҳокимони Арманистон ва Иберияи ҳамсояро дар бар мегирифт.ЗаминаАлбанияи Қафқоз дар сиёсати минтақавӣ тақрибан дар охири асри 2 то пеш аз милод аҳамияти калон пайдо кард, ки эҳтимол аз сабаби муноқишаҳои шоҳи Парфия Митридат II (ҳукмронии 124–91 пеш аз милод) ва шоҳи арман Артавасдес I (ҳукмронии 159–115 то милод).Ба гуфтаи муаррихи муосир Муртазалӣ Гаҷиев, маҳз дар охири асри 3 милодӣ буд, ки Арсакиёнро румиён ба ҳайси подшоҳони Албания таъин карданд ва ҳадафи он барои назорати бештаре бар Қафқоз буд.Ба сари қудрат расидани онҳо боиси бартарии унсурҳои фарҳангии эронӣ ва забони парфия дар байни табақаи таҳсилкардаи Албания гардид.Дар давоми солҳои 330-уми мелодӣ шоҳи Сосониён Шопури II (ҳукмронии 309–379) қудрати худро бар подшоҳи Албания Вачаган I, ки баъдтар дар соли 375-и мелодӣ ҷойгузини Вачаганы II шуд, тасдиқ кард.Дар соли 387-и мелодӣ бо найрангҳои Сосониён музофотҳои Арманистон – Арсах, Утик, Шакашен, Гардман ва Колт ба Албания дода шуданд.Бо вуҷуди ин, тақрибан дар соли 462-и милодӣ шоҳигарии Сосонӣ Перӯзи 1 дар пайи як шӯриш таҳти сарварии Ваче II ҳукмронии Арсокиро барҳам дод, ҳарчанд ин ҳукмронӣ дар соли 485-и мелодӣ бо ба қудрат расидани Вачаган III ба шарофати бародари Пероз ва вориси Балаш (ҳукмронии 484–488) барқарор шуд. ).Вачаган III як масеҳии оташин буд, ки баргардонидани ашрофони муртади албаниро ба дини насронӣ фармуд ва бар зидди зардуштӣ, бутпарастӣ, бутпарастӣ ва ҷодугарӣ мубориза бурд.Хокимони Арсокии Албания бо оилаи шохони Сосониён робитаи амихи никох ва оилави доштанд, ки нуфузи Сосониёнро дар ин минтака пуркувват мекарданд.Ин робитаҳо издивоҷи ҳокимони Арсокӣ ва аъзои хонаводаи шоҳии Сосониро дар бар мегирифт, ки шуҳрати забон ва фарҳанги форсии миёнаро дар Албания афзоиш медод.Ин робитаҳо барҳамхӯрии мураккаби равобити сиёсӣ, хонаводагӣ ва фарҳангии Албанияи Қафқоз ва Эрони Сосониро таъкид карда, таърих ва ҳувияти минтақаро ба таври қобили мулоҳиза ташаккул доданд.

Пас аз он ки Арманистон дар соли 301-и милодӣ масеҳиятро ҳамчун дини давлатии худ қабул кард, Албанияи Қафқоз низ таҳти фармони шоҳ Урнайр дини насрониро қабул кард.Ӯро муқаддас Григорий равшангар, аввалин католикоси Арманистон таъмид додааст.Пас аз марги Урнайр албанони Қафқоз хоҳиш карданд, ки набераи Григорий муқаддас Григорий калисои онҳоро сарварӣ кунад.Вай дар паҳн кардани дини насронӣ дар саросари Албанияи Қафқоз ва Иберия саҳм гузоштааст ва аз ҷониби бутпарастон дар Албанияи шимолу шарқии Қафқоз кушта шудааст.Ҷасади ӯ дар наздикии дайри Амарас, ки бобояш дар Артсах сохта буд, ба хок супурда шуд.Дар ибтидои асри 5 усқуфи маҳаллӣ бо номи Ҷереми Библияро ба Уди қадим, забони албаниҳои қафқозӣ тарҷума кард, ки ин як пешрафти назарраси фарҳангиро нишон медиҳад.Ин тарҷума асосан ба нусхаҳои қаблии арманӣ асос ёфтааст.Дар асри 5 подшоҳи Сосониён Яздиҷери II кӯшиш кард, ки дини зардуштро ба сарони Албанияи Қафқоз, Арманистон ва Гурҷистон маҷбур созад.Сарфи назар аз ризоияти аввала дар Ктесифон, ашрофиён пас аз бозгашт ба хона муқовимат нишон доданд ва ба шӯриши ноком бо роҳбарии генерали арман Вардан Мамиконян дар соли 451 мелодӣ хотима ёфт.Бо вуҷуди мағлуб шудани ҷанг, албаниҳо эътиқоди масеҳии худро нигоҳ медоштанд.Эътиқоди масеҳӣ дар замони подшоҳ Вачагани тақводор дар охири асри 5 ба авҷи аъло расид, ки вай дар тӯли ҳукмронии худ ба бутпарастӣ сахт муқобилат мекард ва масеҳиятро тарғиб мекард.Соли 488-и мелодӣ ӯ Шӯрои Агуенро даъват кард, ки сохтори калисо ва муносибатҳои онро бо давлат ба расмият медаровард.Дар асри VI дар замони хукмронии Чавоншир Албанияи Кавказ бо хуннхо то кушта шудани Чавоншир дар соли 669 муносибатхои осоишта дошт, ки ин боиси тачовузи хунинхо гардид.Барои ба масеҳият табдил додани Ҳунҳо кӯшишҳо ба харҷ дода шуданд, аммо инҳо дар ниҳоят кӯтоҳмуддат буданд.Дар асри 8, пас аз истилои арабҳо , минтақа ба фишорҳои ҷиддӣ дучор шуд, ки боиси исломишавии аҳолии маҳаллӣ гардид.Дар асри 11, масҷидҳои барҷаста дар марказҳои собиқи насронии албанӣ ҷойгир буданд ва бисёре аз албаниҳо ба гурӯҳҳои мухталифи этникӣ, аз ҷумла озариҳо ва эрониҳо ассимилятсия шуданд.

Дар давраи хучуми арабхо ба Кавказ дар миёнахои асри VII мелод Албанияи Кавказ тобеи кушунхои араб гардид, вале монархияи махаллии худро нигох дошт.Ҳаракатҳои ибтидоии низомии арабҳо, ки Салмон ибни Рабиаҳ ва Ҳабиб ибни Рабиё буданд.Маслама дар соли 652-и милодӣ ба бастани шартномаҳо ба вуҷуд омад, ки андоз, ҷизя (андоз аз ғайримусулмонон) ва хараж (андози замин) ба аҳолии маҳаллии Нахчевон ва Бейлаган муқаррар карда мешуд.Арабҳо экспансияро идома дода, бо ҳокимони дигар минтақаҳои муҳим, аз қабили Габала, Шеки, Шакашен ва Ширвон шартнома бастанд.То соли 655-и милодӣ, пас аз ғалабаи худ дар Дарбанд (Боб ал-Абвоб), арабҳо бо шикастҳои ҳазорҳо, аз ҷумла марги Салмон дар ҷанг рӯбарӯ шуданд.Хазорхо аз чанги гражданин якуми мусулмонон ва банд будани арабхо бо дигар фронтхо истифода бурда, ба Закавказье хучумхо cap карданд.Гарчанде ки дар аввал дафъ карда шуда буданд, хазарҳо дар як ҳамлаи васеъмиқёс тақрибан дар солҳои 683 ё 685-и мелодӣ бомуваффақият ғанимати назаррасро ба даст оварданд.Ҷавоби арабҳо дар ибтидои асри 8, бахусус дар солҳои 722-723-и мелодӣ, вақте ки ал-Ҷарроҳ ал-Ҳакамӣ бомуваффақият ҳазарҳоро дафъ кард ва ҳатто пойтахти онҳо, Баланҷарро забт кард.Бо вуҷуди ин амалиёти низомӣ, аҳолии маҳаллӣ дар манотиқи Албанияи Қафқоз, Арманистон ва Гурҷистон аксар вақт ба ҳукмронии арабҳо муқовимат мекарданд, ки зери таъсири эътиқоди масеҳии онҳо буданд.Ин муқовимат махсусан дар соли 450-и мелодӣ, вақте шоҳ Яздиҷери II аз Империяи Сосониён кӯшиш кард, ки ин минтақаҳоро ба дини зардуштӣ табдил диҳад, ки боиси ихтилофоти густурда ва савгандҳои пинҳонӣ барои ҳимоят аз дини насронӣ гардид.Ин давраи мураккаби муносибатҳои арабӣ, форсӣ ва маҳаллӣ ба сохторҳои маъмурӣ, динӣ ва иҷтимоии минтақа таъсири назаррас расонд.Дар замони Умавиён ва баъдан Аббосиён , маъмурият аз нигоҳ доштани низоми Сосонӣ то ҷорӣ кардани низоми аморат, тақсими минтақа ба маҳалҳо (ноҳияҳо) ва мантагҳо (ҷазираҳо), ки аз ҷониби амирони таъинкардаи халифа идора карда мешаванд, инкишоф ёфт.Дар ин муддат манзараи иктисодиёт низ тагьир ёфт.Ҷорӣ намудани зироатҳо, аз қабили шолӣ ва пахта, ки бо такмил додани техникаи обёрӣ тақвият дода шуда буд, боиси пешрафти назарраси кишоварзӣ гардид.Тавсеаи тиҷорат ба рушди соҳаҳои шутурпарварӣ ва бофандагӣ мусоидат кард, махсусан дар шаҳрҳои Барда, ки бо истеҳсоли абрешим машҳур буд, қайд карда шуд.Ҳукмронии араб дар ниҳоят тағйироти амиқи фарҳангӣ ва иқтисодиро дар Албанияи Қафқоз ва васеътари Қафқози ҷанубӣ ба вуҷуд оварда, таъсири исломиро дар бар гирифт, ки траекторияи таърихии минтақаро дар тӯли садсолаҳо ташаккул медоданд.

Вакте ки иктидори харбию сиёсии Хилофати Араб дар асрхои IX—X паст шуд, якчанд музофотхо ба истицлолияти худ аз хукумати марказй шуруъ карданд.Дар ин давра дар сарзамини Озарбойчон давлатхои феодалй ба монанди Ширвоншоххо, Шаддодиён, Саллариён ва Сочихо ба вучуд омаданд.Ширвоншоҳҳо (861-1538)Ширвоншоҳҳо, ки аз соли 861 то 1538 ҳукмронӣ карда буданд, ҳамчун яке аз сулолаҳои пойдортарин дар ҷаҳони ислом фарқ мекунанд.Унвони "Ширвоншоҳ" таърихан бо ҳокимони Ширвон алоқаманд буд, ки тибқи гузоришҳо аз ҷониби аввалин императори Сосонӣ Ардашири I дода шудааст. Онҳо дар тӯли таърихи худ дар байни империяҳои ҳамсоя дар байни истиқлолият ва вассаломӣ мепардохтанд.Дар ибтидои асри 11 Ширвон ба таҳдидҳои Дарбент дучор шуда, дар солҳои 1030 ҳамлаҳои Русҳо ва Аланҳоро дафъ намуд.Дар ниҳоят сулолаи Мазядидҳо дар соли 1027 ҷои худро ба Касрониён дод, ки то ҳуҷумҳои Салҷуқӣ дар соли 1066 мустақилона ҳукмронӣ мекарданд. Ширвоншоҳи Фарибурзи I сарфи назар аз эътирофи ҳукмронии Салҷуқӣ тавонист автономияи дохилиро нигоҳ дорад ва ҳатто қаламрави худро васеъ кард, то Арронро дар бар гирад ва ба Ғунҷон як ҳоким таъин кард. солҳои 1080.Дарбори Ширвон, бахусус дар асри 12 ба як пайванди фарҳангӣ табдил ёфт, ки шоирони маъруфи форсӣ ба мисли Хоқонӣ, Низомии Ганҷавӣ ва Фалаки Ширвонӣ ба худ ҷалб шуда, давраи ғании шукуфоии адабиро фароҳам овард.Дар ин сулола дар соли 1382 бо Иброҳими I оғоз шуда, хати дарбандии Ширвоншоҳҳоро оғоз кард.Қуллаи нуфуз ва шукуфоии онҳо дар асри 15, бахусус дар замони ҳукмронии Халилуллоҳи I (1417-1463) ва Фаррухи Ясор (1463-1500) буд.Аммо таназзули сулола бо шикаст ва марги Фаррухи Ёсор аз дасти пешвои Сафавиён Исмоили I дар соли 1500 сар шуд ва боис шуд, ки Ширвоншоххо тобеи Сафавихо гарданд.Соҷид(889–929)Сулолаи Соҷид, ки солҳои 889 ё 890 то 929 ҳукмронӣ мекард, яке аз сулолаҳои муҳими Озарбойҷони асримиёнагӣ буд.Муҳаммад ибни Аби'л-Саҷ Дивдод, ки дар соли 889 ё 890 аз ҷониби хилофати Аббосиён ба ҳайси ҳоким таъин шуд, оғози ҳукмронии Соҷидҳо буд.Падари ӯ дар назди шахсиятҳои калидии низомӣ ва хилофат хидмат карда, ҳамчун мукофот барои хидматҳои низомии худ волии Озарбойҷонро ба даст овард.Суст шудани хокимияти марказии Аббосиён ба Мухаммад имкон дод, ки дар Озарбойчон давлати гайримустакил таъсис кунад.Дар замони њукмронии Муњаммад сулолаи Сољидї ба номи ў танга сикка мезад ва њудуди худро дар Ќафќози Љанубї хеле васеъ кард ва Мараѓа аввалин пойтахти он буд, ки баъдтар ба Барда гузашт.Ҷонишини ӯ Юсуф ибни Абил-Саҷ минбаъд пойтахтро ба Ардабил интиқол дод ва деворҳои Марағро вайрон кард.Давраи раёсати ӯ бо ташдиди равобит бо хилофати Аббосиён буд, ки боиси бархӯрди низомӣ шуд.То соли 909, пас аз созишномаи сулҳ, ки вазир Абулҳасан Алӣ ибни ал-Фурат мусоидат кард, Юсуф эътирофи халифа ва волии расмии Озарбойҷонро таъмин кард, ки ҳукмронии ӯро мустаҳкам ва нуфузи Соҷидро васеъ кард.Ҳукмронии Юсуф инчунин бо амалҳои ӯ барои ҳифз ва таҳкими марзҳои шимолии мулки Соҷидҳо бар зидди ҳамлаҳои Русия аз Волга дар солҳои 913–914 назаррас буд.Вай девори Дарбентро таъмир карда, участкахои ба бахр нигаронидаи онро аз нав сохт.Маъракаҳои низомии ӯ то Гурҷистон паҳн шуда, дар он ҷо ӯ якчанд қаламравҳо, аз ҷумла Кахети, Ужарма ва Бочормаро забт кард.Сулолаи Сочиён бо охирин ҳоким Дейсам ибни Иброҳим, ки соли 941 аз ҷониби Марзбон ибни Муҳаммад аз Дайлам шикаст хӯрд, хотима ёфт.Ин шикаст ба поёни ҳукмронии Соҷиён ва болоравии сулолаи Саллариён бо пойтахти он дар Ардабил ишора кард, ки тағироти назаррас дар манзараи сиёсии минтақаро нишон дод.Салларид (941-979)Сулолаи Саллариён, ки дар соли 941 аз ҷониби Марзубон ибни Муҳаммад таъсис ёфтааст, то соли 979 бар Озарбойҷон ва Озарбойҷони Эрон ҳукмронӣ мекард. Марзубон, ки аз авлоди мусафириён буд, аввал дар Дайлам падарашро сарнагун кард ва сипас назорати худро дар шаҳрҳои муҳими Озарбойҷон, аз ҷумла Ардабил, Табриз, Барда, Дарбент.Дар тахти рохбарии у ширвоншоххо тобеи Саллариён шуда, ба додани хироч розй шуданд.Солҳои 943–944 як ҳамлаи шадиди русҳо ба минтақаи Каспий ҳамла карда, ба Барда таъсири назаррас расонд ва эътибори минтақаро ба Ганҷа интиқол дод.Нерӯҳои Салларид шикастҳои зиёдеро аз сар гузарониданд ва Барда дар зери тасарруфи Русия бо ғорати зиёд ва талабҳои фидия азоб мекашид.Аммо ишғоли русҳо дар натиҷаи сар задани бемории дизентерия халалдор шуд ва ба Марзубон имкон дод, ки пас аз ақибнишинӣ дубора назоратро ба дасти худ гирад.Сарфи назар аз комёбиҳои аввал, дар соли 948 аз ҷониби ҳокими Ҳамадон Рукнуддавла асир шудани Марзубон як нуқтаи гардиш буд.Зиндагии ӯ боиси низоъҳои дохилӣ дар байни хонаводаи ӯ ва дигар қудратҳои минтақавӣ, аз қабили Раводидҳо ва Шаддодиён гардид, ки онҳо имкони ба даст овардани назорат дар манотиқи атрофи Табрез ва Двинро истифода карданд.Сарварӣ ба дасти Иброҳим, писари хурдии Марзубон гузашт, ки аз соли 957 то 979 Двинро ҳукмронӣ мекард ва то ба охир расидани давраи дуюмаш дар соли 979 ба таври фосилавӣ Озарбойҷонро назорат мекард. Ба ӯ тавонист дубора қудрати Салларидро бар Ширвон ва Дарбанд тасдиқ кунад.То соли 971, Салларидҳо болоравии Шаддадиёнро дар Ганҷа эътироф карданд, ки динамикаи тағирёбандаи қудратро инъикос мекунад.Дар ниҳоят, нуфузи сулолаи Саллариён коҳиш ёфт ва онҳо дар охири асри 11 аз ҷониби туркҳои Салҷуқӣ азхуд карда шуданд.Шаддодиён (951-1199)Шаддодиён як сулолаи маъруфи мусалмонон буданд, ки аз соли 951 то 1199 милодӣ дар байни дарёҳои Кура ва Аракс ҳукмронӣ мекарданд.Муҳаммад ибни Шаддод сулоларо бо истифода аз сулолаи заифшудаи Салларидҳо барои ба даст овардани назорати Двин таъсис дод ва ба ин васила ҳукмронии худро барқарор кард, ки шаҳрҳои калон ба монанди Барда ва Ганҷаро фаро гирифт.Дар охири солҳои 960 Шаддодиён таҳти сарварии Ласкарӣ ибни Муҳаммад ва бародараш Фадл ибни Муҳаммад мавқеъи худро бо забт кардани Ганҷа ва барҳам додани нуфузи Мусофириён дар Аррон дар соли 971 боз ҳам мустаҳкамтар карданд. Фадл ибни Муҳаммад, ки аз соли 985 то 1031 ҳукмронӣ мекард, дар густариши Сарзамини Шаддодиён, алалхусус бо роди сохтани купрукдои Ходаафарин дар болои дарьёи Арас барои пайваст кардани содили шимолу чануб.Шаддодиён бо душвориҳои зиёд, аз ҷумла ба ҳамлаи назарраси нерӯҳои рус дар соли 1030 дучор шуданд. Дар ин давра низоъҳои дохилӣ низ ба вуқӯъ пайваст, масалан, шӯриши писари Фадли I Аскуя дар Бейлаган, ки бо кумаки русҳо, ки аз ҷониби писари дигари Фадли I ташкил карда шуда буд, пахш карда шуд. Мусо.Қуллаи даврони Шаддодиён ба зери ҳукмронии Абуласвар Шовур расид, ки охирин амири мустакили Шаддодиён маҳсуб мешуд.Ҳукмронии ӯ бо субот ва иттифоқҳои стратегӣ, аз ҷумла эътирофи ҳокимияти султони Салҷуқӣ Тоғрул ва ҳамкорӣ бо Тифлис бар зидди таҳдидҳои Византия ва Алан қайд карда шуд.Аммо баъди марги Шовур дар соли 1067 қудрати Шаддодиён суст шуд.Фадли III ҳукмронии сулоларо то соли 1073 идома дод, вақте ки Алп Арслони Империяи Салҷуқӣ дар соли 1075 сарзаминҳои боқимондаи Шаддодиёнро ҳамроҳ карда, онҳоро ҳамчун фифҳо ба пайравонаш тақсим кард.Ин ҳукмронии мустақили Шаддодиёнро ба таври муассир хотима дод, гарчанде ки як шоха ҳамчун вассал дар аморати Анӣ таҳти сарварии Салҷуқиён идома дошт.

Дар асри XI аз Осиёи Миёна сулолаи Салчукхои туркии огуз ба вучуд омада, аз дарёи Араз гузашта, ба сарзамини Гилон ва баъдан Аррон пешравихои назаррас ба даст овард.Онхо то соли 1048 бо хамкорй бо феодалхои Озарбойчон коалицияи насронихои давлатхои Византия ва Кавкази Чанубиро бомуваффакият торумор карданд.Тоѓрулбек, њокими Салљуќї, то соли 1054 њукмронии худро дар Озарбойљон ва Аррон мустањкам кард, бо пешвоёни мањаллї, ба мисли њокими Равводид дар Тебриз Вањсудон ва баъдтар Абуласвар Шовур дар Ганља, соњибихтиёрии ўро пазируфтанд.Пас аз марги Туғрулбек, ворисони ӯ Алп Арслон ва вазири ӯ Низом ул-Мулк қудрати Салҷуқро идома доданд.Талаботи он[о аз [окимони ма[аллb хироx[ои зиёдеро дар бар мегирифт, ки дар муомила[ои эшон бо Фазл Му[аммади II аз Шаддодиён ша[одат меди[ад.Ҳарчанд маъракаи пешбинишудаи зидди аланҳо бинобар шароити зимистон қатъ карда шуда бошад ҳам, Алп Арслон то соли 1075 сарзаминҳои Шаддодиёнро пурра ба худ дароварда буд.Шаддодиён то соли 1175 дар Ани ва Тбилиси вассал ҳузури номиналӣ доштанд.Дар ибтидои асри 12 кушунхои Гурчистон бо сардории шох Давиди IV ва генерали у Деметриуси I ба Ширвон хучумхои зиёде карда, мавзеъхои стратегиро ишгол намуда, ба таносуби куввахои минтакавй таъсир расонданд.Аммо, пас аз марги шоҳ Довуд дар соли 1125, нуфузи Гурҷистон коҳиш ёфт.Дар нимаи асри 12 Ширвоншоҳҳо таҳти фармони Манучеҳри III пардохти хироҷҳои худро қатъ карданд, ки боиси низоъ бо Салҷуқиён гардид.Бо вуҷуди ин, дар пайи задухӯрдҳо, онҳо тавонистанд, то як дараҷаи мухториятро нигоҳ доранд, ки дар набудани номи султон дар сиккаҳои баъдӣ инъикос ёфта, аз суст шудани нуфузи Салҷуқиён шаҳодат медод.Дар соли 1160, пас аз марги Манучеҳри III, дар дохили Ширвон мубориза барои қудрат ба амал омад ва Тамари Гурҷистон кӯшиш кард, ки тавассути писаронаш нуфуз пайдо кунад, гарчанде ки ин дар ниҳоят нобарор буд.Динамикаи қудрат дар минтақа таҳаввулро идома дод ва Ширвоншоҳҳо бо коҳиши қудрати Салҷуқӣ истиқлолияти бештар пайдо карданд.Дар тӯли тамоми давраи Салҷуқӣ дар Озарбойҷон таҳаввулоти назарраси фарҳангӣ ва меъморӣ ба вуқӯъ пайваст, ки дар адабиёти форсӣ ва услуби хоси меъмории Салҷуқӣ саҳми намоён дошт.Симоҳое чун Низомии Ганҷавӣ ва меъморони Аҷамӣ Абубакр огли Нахчивонӣ дар шукуфоии фарҳангии минтақа нақшҳои ҳалкунанда бозида, ҳам дар адабиёт ва ҳам дар меъморӣ осори пойдор гузоштанд, ки дар нишондодҳо ва саҳмҳои адабии он давра аён аст.

Унвони "Атабег" аз вожаҳои туркии "ата" (падар) ва "бей" (ҳоким ё роҳбар) сарчашма гирифта, нақши ҳокимиро ифода мекунад, ки дар он соҳиби тоҷ шоҳзодаи ҷавон ҳангоми роҳбарии вилоят ё вилоят ҳамчун сарпараст ва мураббӣ баромад мекунад. .Ин унвон дар давраи Империяи Салҷуқиён , махсусан дар байни солҳои 1160 ва 1181, вақте ки Отабеғҳо баъзан ҳамчун «Отабакҳои бузург»-и Султони Салҷуқиҳои Ироқ номида мешуданд, хеле муҳим буд ва бар худи султонҳо таъсири назаррас доштанд.Шамсиддини Элдигуз (1136-1175)Ба Шамсуддини Элдигуз, ғуломи Қипчак, соли 1137 аз ҷониби Султон Ғиётад-Дин Масъуд ба вилояти Салҷуқии Аррон ҳамчун иқта (як навъи мулкдорӣ) дода шуд.Вай Бардаро макони зисти худ интихоб намуда, тадриҷан ба амирони маҳаллӣ даст ёфт ва нуфузи худро то соли 1146 ба ҳокими воқеии Озарбойҷони имрӯза табдил ёфт. Издивоҷ бо Мӯъмин Хотун ва иштироки минбаъдаи ӯ дар баҳсҳои сулолаи Салҷуқӣ мавкеи худро мустахкам намуд.Элдигуз дар соли 1161 Отабегии Бузурги Арслоншоҳ эълон шуд ва ӯ ин мавқеъро ҳамчун ҳомӣ ва миёнарави муҳими қудрат дар Султоният нигоҳ дошт ва ҳокимони мухталифи маҳаллиро ҳамчун вассал назорат мекард.Маъракаҳои низомии ӯ аз дифоъ аз ҳамлаҳои Гурҷистон ва нигоҳ доштани иттифоқҳо, бахусус бо Аҳмадилия, то маргаш дар Нахчивон дар соли 1175 иборат буд.Муҳаммад Ҷаҳон Паҳлавон (1175-1186)Пас аз марги Элдигуз, писараш Муњаммадљањон Пањлавон пойтахтро аз Нахчувон ба Њамадони Эрони ѓарби интиќол дод ва њукмронии худро васеъ кард ва бародараш Ќизил Арслон Усмонро њокими Аррон таъин кард.Ба у муяссар шуд, ки бо вилоятхои хамсоя, аз чумла бо грузинхо сулху осоиш нигох дорад ва бо Хоразмшохи Текиш робитахои дустона баркарор намояд.Давраи ҳукмронии ӯ бо субот ва таҷовузҳои маҳдуди хориҷӣ хос буд, ки ин дастоварди назаррас дар даврае буд, ки бо баҳсҳои тез-тези сулолавӣ ва территориявӣ хос буд.Қизил Арслон (1186-1191)Баъди марги Муҳаммадҷаҳон Паҳлавон бародараш Қизил Арслон ба сари қудрат омад.Дар давраи коршоямии ӯ муборизаҳои давомдор бар зидди заиф шудани ҳокимияти марказии султонҳои Салҷуқӣ мушоҳида мешуд.Тавсеаи пурқуввати ӯ ҳамлаи муваффақ ба Ширвон дар соли 1191 ва сарнагунии Туғрули III, охирин ҳокими Салҷуқро дар бар гирифт.Аммо њукмронии ў кўтоњмуддат монд, зеро моњи сентябри соли 1191 аз љониби беваи бародараш Иннач Хотун кушта шуд.Саҳмҳои фарҳангӣДавраи Озарбойҷон бо дастовардҳои назарраси меъморӣ ва адабӣ буд.Аҷами Абубакр огли Нахчивонӣ барин меъморони барҷаста дар мероси меъмории минтақа саҳм гузошта, иншооти калидӣ аз қабили мақбараи Юсуф ибни Кусейир ва мақбараи Мӯъмин Хотунро тарҳрезӣ кардаанд.Ин ёдгориҳо, ки бо тарҳи мураккаб ва аҳамияти фарҳангии худ эътироф шудаанд, пешрафти санъат ва меъмориро дар ин давра нишон медиҳанд.Дар адабиёт шоирон ба мисли Низомии Ганҷавӣ ва Маҳсати Ганҷавӣ нақши ҳалкунанда бозидаанд.Осори Низомї, аз љумла «Хамса»-и машњур дар ташаккули адабиёти форсї муњим буда, аксаран сарпарастии њокимони Отабеѓњо, Салљуќиён ва Ширвоншоњиро љашн мегирифт.Маҳсати Ганҷавӣ, ки бо рубоиёти худ маъруф аст, шодии зиндагӣ ва ишқро таҷлил карда, дар гобеленҳои фарҳангии замон саҳми фаровон гузоштааст.

Ҳуҷуми муғулҳо ба Озарбойҷон , ки дар асрҳои 13 ва 14 ба вуқӯъ пайваст, ба ин минтақа таъсири амиқ расонида, боиси дигаргуниҳои ҷиддие дар манзараи сиёсии он ва ҳамгироии Озарбойҷон ба давлати Ҳулагуҳо гардид.Ин силсилаи ҳамлаҳоро метавон ба якчанд марҳилаҳои асосӣ тақсим кард, ки ҳар яки онҳо бо маъракаҳои шадиди низомӣ ва дигаргуниҳои минбаъдаи иҷтимоию сиёсӣ қайд карда мешаванд.Ҳамлаи аввал (1220–1223)Мавҷи аввали ҳамлаи муғулҳо дар соли 1220, пас аз шикасти Хоразмшоҳҳо оғоз ёфт, ки муғулҳо таҳти сарварии генералҳо Ҷебе ва Субутай як неруҳои экспедитсионии иборат аз 20 000 нафарро ба Эрон ва сипас ба Озарбойҷон мебурданд.Шаҳрҳои бузург, аз қабили Занҷон, Қазвин, Марағо, Ардабил, Байлаган, Барда ва Ганҷа ба харобиҳои зиёд дучор шуданд.Ин давра бо бесарусомонии сиёсӣ дар дохили давлати Отабеги Озарбойҷон хос буд, ки муғулҳо аз он истифода карда, зуд назорат мекарданд.Аввалин будубоши муғулҳо дар дашти Муғон дар фасли зимистон ва стратегияи беамони ҳарбии онҳо боиси талафоти зиёд ва ошӯбҳои зиёди аҳолии маҳаллӣ гардид.Ҳамлаи дуюм (1230с)Ҳуҷуми дуюм, ки Чормаган Ноён дар солҳои 1230 бо фармони Угедейхон сарварӣ мекард, Ҷалолиддини Хоразмшоҳро, ки пас аз ақибнишинии ибтидоии муғулҳо таҳти назорати худ гирифта буд, ҳадаф қарор дод.Армияи мугул, ки холо аз 30 хазор нафар иборат буд, кушунхои Чалолиддинро ба осонй торумор карда, боиси боз хам мустахкам шудани хокимияти мугулхо дар шимоли Эрон ва территорияхои Озарбойчон гардид.Шаҳрҳои монанди Марағо, Ардабил ва Табриз забт карда шуданд ва Табриз баъдтар бо пардохти хироҷҳои зиёд розӣ шуд, ки аз харобии кулл пешгирӣ кард.Ҳамлаи сеюм (1250с)Ҳамлаи сеюми бузург аз ҷониби Ҳулагухон пас аз дастури бародараш Мунгкехон барои забт кардани хилофати Аббосиён сарварӣ мекард.Пас аз он ки дар аввал бо Чини Шимолӣ вазифадор карда шуд, таваҷҷӯҳи Ҳулагу ба Шарқи Наздик равона шуд.Солҳои 1256 ва 1258 ӯ на танҳо давлати Исмоили Низорӣ ва Хилофати Аббосиро сарнагун кард, балки худро Илхон эълон кард ва давлати муғулро таъсис дод, ки Эрон, Озарбойҷон ва қисматҳои Туркия ва Ироқро дар бар мегирифт.Ин давра бо кӯшишҳои ислоҳи харобиҳое, ки дар натиҷаи ҳамлаҳои қаблии муғул ба амал омада буданд, қайд карда мешуд.Рушди минбаъдаПас аз Ҳулагу, нуфузи муғулҳо дар баробари ҳокимон ба мисли Ғазонхон, ки соли 1295 худро ҳокими Табрез эълон кард ва кӯшиш кард, муносибатҳоро бо ҷамоатҳои ғайримусулмонӣ барқарор кунад, ҳарчанд бо муваффақиятҳои гуногун.Қабули Ғазон ба исломи суннӣ тағйироти назаррас дар манзараи динии Илхониро нишон дод.Ҳукмронии ӯ дар соли 1304 ба охир расид ва ба ҷои бародараш Олҷайту гузашт.Дар соли 1335 марги Абусаид бе ворисон боиси пароканда шудани давлати Илхон гардид.Дар ин минтақа зуҳури сулолаҳои маҳаллӣ, аз қабили Ҷалоириҳо ва Чобониён мушоҳида шуд, ки то нимаи асри 14 қисматҳои гуногуни Озарбойҷон ва атрофи онро зери назорат доштанд.Мероси муғулҳо дар Озарбойҷон ҳам бо харобшавӣ ва ҳам таъсиси чаҳорчӯби нави маъмурӣ хос буд, ки ба рушди минтақа дар асрҳои минбаъда таъсир расониданд.

Дар давоми солҳои 1380-ум Темур, ки бо номи Темурлан маъруф аст, империяи бузурги Авруосиёи худро ба Озарбойҷон паҳн карда, онро ҳамчун як қисми домени васеъи худ муттаҳид кард.Ин давра фаъолияти назарраси ҳарбӣ ва сиёсӣ буд, ки ҳокимони маҳаллӣ, аз қабили Иброҳими 1-и Ширвонӣ тобеи Темур шуданд.Иброҳими I махсусан ба Темур дар юришҳои ҳарбии худ бар зидди Тӯхтамиши Ордаи тиллоӣ мусоидат намуда, сарнавишти Озарбойҷонро бо истилоҳои Темуриён ба ҳам мепайвандад.Ин давра инчунин бо нооромиҳои назарраси иҷтимоӣ ва низоъҳои динӣ тавсиф карда шуд, ки аз пайдоиш ва паҳншавии ҷараёнҳои гуногуни динӣ, аз қабили Ҳуруфӣ ва Тартиби Бектошӣ афзоиш ёфт.Ин ҷунбишҳо аксар вақт ба низоъҳои мазҳабӣ оварда, ба сохтори ҷамъиятии Озарбойҷон таъсири амиқ мерасонданд.Пас аз марги Темур дар соли 1405 империяи ӯро писараш Шоҳрух ба мерос гирифт, ки то соли 1447 ҳукмронӣ кард. Шоҳрух то андозае муътадил шудани мулкҳои Темуриро мушоҳида кард, аммо пас аз марги ӯ, ин минтақа шоҳиди болоравии ду сулолаи туркҳои туркӣ гардид. ба гарбии собик территорияхои Темуриён.Қаройқуюнлуҳо, ки дар атрофи кӯли Ван мустақар буданд ва Оққоюнлуҳо, ки дар атрофи Диёрбақир воқеъ буданд, дар минтақа ба унвони қудратҳои қобили мулоҳиза баромад карданд.Ин сулолаҳо, ки ҳар кадоме дорои қаламравҳо ва ғаразҳои худ буданд, парокандагии ҳокимият дар ин минтақаро нишон доданд ва барои низоъҳо ва таҷдиди оянда дар Озарбойҷон ва минтақаҳои атрофи он замина гузоштанд.

Оққоюнлуҳо, ки бо номи туркманҳои гӯсфанди сафед низ маъруфанд, як конфедератсияи қабилаҳои туркманҳои суннӣ буд, ки дар охири асри 14 ва ибтидои асри 15 шуҳрат пайдо кардааст.Онҳо аз лиҳози фарҳангӣ форсизабон буданд ва бар қаламрави васеъе, ки қисматҳои шарқи имрӯзаи Туркия , Арманистон , Озарбойҷон, Эрон , Ироқро дар бар мегирифтанд ва ҳатто то охири асри 15 нуфузи худро ба Уммон паҳн карданд.Империяи онҳо таҳти сарварии Узун Ҳасан ба авҷи худ расид, ки тавонист ҳудуди худро ба таври қобили мулоҳиза васеъ кунад ва Оққоюнлуро ҳамчун як қудрати бузурги минтақавӣ таъсис диҳад.Замина ва болоравии қудратОққоюнлуҳо дар вилояти Диёрбақир аз ҷониби Қарияи Юлук Усмонбек таъсис ёфта, дар ибтидо як ҷузъи ноҳияи Бойбурти ҷануби кӯҳҳои Понтӣ буданд ва бори аввал дар солҳои 1340 тасдиқ карда шуданд.Онҳо дар ибтидо ҳамчун вассал дар зери Илхон Ғазан хидмат мекарданд ва дар минтақа тавассути маъракаҳои низомӣ, аз ҷумла муҳосираҳои бемуваффақият ба монанди Требизонд шӯҳрат пайдо карданд.Васеъшавӣ ва низоъТо соли 1402 Темур ба Оққоюнлуҳо тамоми Диёрбакирро дод, аммо танҳо то роҳбарии Узун Ҳасан онҳо ба васеъ кардани қаламрави худ шурӯъ карданд.Маҳорати ҷангии Узун Ҳасан дар шикасти туркманҳои сиёҳпӯст (Қара Қоюнлу) дар соли 1467 нишон дода шуд, ки ин як гардишест, ки ба Оққоюнлу имкон дод, ки дар бисёре аз Эрон ва манотиқи атрофи он ҳукмронӣ кунад.Кӯшишҳо ва муноқишаҳои дипломатӣҲукмронии Узун Ҳасан на танҳо бо забтҳои ҳарбӣ, балки бо кӯшишҳои назарраси дипломатӣ, аз ҷумла иттифоқҳо ва низоъҳо бо қудратҳои бузург, аз қабили Империяи Усмонӣ ва Карамониён қайд карда шуд.Бо вуҷуди ваъдаи кӯмаки низомӣ аз Венетсия бар зидди Усмонӣ, дастгирӣ ҳеҷ гоҳ ба амал наомад ва ба шикасти ӯ дар ҷанги Отлукбели дар соли 1473 оварда расонд.Идоракунй ва гул-гулшукуфии маданиятДар замони Узун Ҳасан Оққоюнлу на танҳо аз ҷиҳати ҳудудӣ васеъ шуд, балки эҳёи фарҳангиро низ аз сар гузаронидааст.Узун Ҳасан урфу одатҳои эрониро барои маъмурият қабул карда, сохтори бюрократии сулолаҳои пешинро нигоҳ дошт ва фарҳанги дарбориро, ки инъикосгари фарҳанги подшоҳии Эрон буд, инкишоф дод.Ин давра сарпарастии санъат, адабиёт ва меъмориро мушоҳида кард, ки ба манзараи фарҳангии минтақа саҳми назаррас гузошт.Пастшавӣ ва меросМарги Узун Ҳасан дар соли 1478 боиси пайдо шудани ҳокимони камтаъсир гардид, ки дар ниҳоят бо низоъҳои дохилӣ ва заиф шудани давлати Оққоюнлуҳо авҷ гирифт.Ин ошӯбҳои дохилӣ ба болоравии Сафавиён имкон дод, ки онҳо аз таназзули Оққоюнлу истифода карданд.То соли 1503 пешвои Сафавиён Исмоили I Оққоюнлуро ба таври қатъӣ шикаст дод ва ин ба поёни ҳукмронии онҳо ва оғози ҳукмронии Сафавӣ дар минтақа ишора кард.Мероси Оққоюнлу бо нақши худ дар ташаккули динамикаи сиёсӣ ва фарҳангии Ховари Миёна дар асри 15 назаррас аст.Намунаи идоракунии онҳо, ки суннатҳои бодиянишини туркманиро бо равишҳои маъмурии муқими форсӣ омехта карда буд, барои империяҳои ояндаи минтақа, аз ҷумла Сафавиён замина гузошт, ки барои бунёди империяи пойдори худ аз намунаи Оққоюнлу истифода хоҳанд кард.

Қария Қоюнлу ё Қара Коюнлу, як шоҳи туркман буд, ки бар қаламравҳои иборат аз Озарбойҷони имрӯза, қисматҳои Қафқоз ва берун аз соли 1375 то 1468 ҳукмронӣ мекард. Дар ибтидо тобеони султони Ҷалоирид дар Бағдод ва Табрез ба шӯҳрат расидаанд. ва истиќлолият тањти сарварии Ќараюсуф, ки Табрезро забт карда, ба њукмронии Љалоириён хотима гузошт.Бархез ба қудратҚарой Юсуф ҳангоми ҳамлаҳои Темур барои бехатарӣ ба Императори Усмонӣ гурехт, аммо пас аз марги Темур дар соли 1405 баргашт. Сипас ӯ бо шикаст додани ворисони Темур дар набардҳо, аз қабили ҷанги муҳими Нахчувон дар соли 1406 ва Сардруд дар соли 1408, ҳудудҳоро аз худ кард ва дар он ҷо ғалабаи худро таъмин кард. ва Мироншоҳ, писари Темурро куштанд.Консолидация ва низоъҳоДар аҳди Қария Юсуф ва ворисони ӯ Қария Қоюнлу қудрат дар Озарбойҷонро муттаҳид намуда, нуфузи худро ба Ироқ , Форс ва Кирмон паҳн карданд.Ҳукмронии онҳо бо манёврҳои сиёсӣ ва амалиёти низомӣ барои нигоҳ доштан ва васеъ кардани қаламрави худ хос буд.Ҷаҳоншоҳ, ки соли 1436 ба сари қудрат омад, қаламрав ва нуфузи Қарақоюнлуҳоро ба таври назаррас васеъ кард.Вай бомуваффақият гуфтушунид кард ва ҷангҳо кард, Кара Коюнлуро ба унвони як қудрати бартаридошта дар минтақа муаррифӣ кард, ҳатто ба фишору таҳдидҳои давлатҳои ҳамсоя ва сулолаҳои рақиб, аз қабили Оқ Коюнлу муқовимат мекард.Пастшавӣ ва фурӯпошӣМарги Ҷаҳоншоҳ дар соли 1467 дар набард бо Узун Ҳасани Оққоюнлуҳо оғози таназзули Қарақоюнлуҳо буд.Империя барои нигоҳ доштани ҳамбастагӣ ва қаламравҳои худ дар шароити низоъҳои дохилӣ ва фишорҳои беруна мубориза мебурд, ки дар ниҳоят ба парокандашавии он оварда расонд.ИдоракунӣСохтори идоракунии Қария Қоюнлуҳо аз ҷониби пешгузаштагони онҳо - Ҷалоириҳо ва Илхониён таъсири зиёд дошт.Онҳо системаи иерархиии маъмуриро нигоҳ медоштанд, ки дар он вилоятҳо аз ҷониби губернаторони ҳарбӣ ё бекҳо идора мешуданд, ки аксар вақт аз падар ба писар мегузаранд.Ба ҳайати ҳукумати марказӣ мансабдороне шомил буданд, ки бо номи "даруҳо" маъруфанд, ки корҳои молӣ ва маъмуриро идора мекарданд ва қудрати назарраси сиёсиро дар ихтиёр доштанд.Султон, хон, падишоҳ барин унвонҳо истифода мешуданд, ки соҳибихтиёрӣ ва ҳукмронии онҳоро инъикос мекарданд.Ҳукмронии Қарияи Қоюнлу як давраи ноором, вале таъсирбахш дар таърихи Озарбойҷон ва минтақаи васеътар аст, ки бо истилоҳои низомӣ, муборизаҳои сулолавӣ ва таҳаввулоти назарраси фарҳангӣ ва маъмурӣ қайд карда шудааст.

Тартиби Сафавӣ, ки аслан як гурӯҳи мазҳабии сӯфӣ аз ҷониби Сафи-ад-дини Ардабилӣ дар солҳои 1330 дар Эрон ташкил шуда буд, бо мурури замон ба таври қобили мулоҳиза таҳаввул ёфт.Дар охири асри 15, тартибот ба исломи дувоздаҳ шиа табдил ёфт, ки тағироти амиқ дар траекторияи идеологӣ ва сиёсии онро нишон дод.Ин таѓйирот барои ба сари ќудрат расидани сулолаи Сафави ва таъсири амиќи он ба манзараи динї ва сиёсии Эрон ва манотиќи атрофи он асос гузошт.Ташаккул ва тағйироти динӣТартиби Сафавиён, ки аз ҷониби Сафӣ-ад-дини Ардабилӣ асос гузошта шуда буд, дар ибтидо пайрави исломи сӯфӣ буд.Табдил додан ба як тартиботи шиъа дар охири асри 15 муҳим буд.Сафавиён даъвои авлоди Алӣ ва Фотима, духтариМуҳаммадро доштанд, ки ба онҳо барои пойдор сохтани қонунияти мазҳабӣ ва даъват дар байни пайравонашон кумак кард.Ин иддаъо бо қизилбош, як гурӯҳи ҷангҷӯи пайравон, ки дар стратегияҳои ҳарбӣ ва сиёсии Сафавӣ нақши калидӣ доштанд, ҳамоиши амиқ пайдо кард.Васеъшавӣ ва муттаҳидшавӣДар тахти рохбарии Исмоили I, ки соли 1501 шох шуд, Сафавиён аз сохти динй ба сулолаи хукмрон гузашт.Исмоили I аз ғаюри қизилбошҳо барои забт кардани Озарбойҷон, Арманистон ва Доғистон дар байни солҳои 1500-1502 истифода бурда, қаламрави Сафавиро ба таври назаррас васеъ кард.Солҳои аввали ҳукмронии Сафавӣ бо маъракаҳои таҷовузкоронаи ҳарбӣ, ки ҳамчунин минтақаҳои Қафқоз, Анатолия, Байнаннаҳра, Осиёи Марказӣ ва қисматҳои Осиёи Ҷанубиро ҳадаф қарор медоданд, қайд карда шуданд.Таъмини динӣ ва теократияи феодалӣИсмоили I ва вориси ӯ Тахмаспи I исломи шиаро бар сари аҳолии умдатан суннитабори қаламравҳои худ таҳмил карданд, бахусус дар манотиқи ба мисли Ширвон.Ин таҳмил аксаран боиси низоъ ва муқовимати ҷиддие дар байни аҳолии маҳаллӣ мешуд, вале дар ниҳоят заминаеро барои Эрони аксарияташ шиъаҳо гузошт.Давлати Сафавӣ ба теократияи феодалӣ табдил ёфт, ки шоҳ ҳамчун як пешвои илоҳӣ ва сиёсӣ ва аз ҷониби сардорони қизилбошӣ ҳамчун маъмурони музофотӣ дастгирӣ мешуданд.Муноқиша бо УсмонӣИмперияи Сафавӣ зуд-зуд бо империяи суннии Усмонӣ даргир буд, ки ин тафовути амиқи мазҳабӣ байни ду қудратро инъикос мекард.Ин низоъ на танҳо ҳудудӣ, балки мазҳабӣ низ буд, ки ба ҳамбастагии сиёсӣ ва стратегияҳои низомии минтақа таъсир расонд.Тағйироти фарҳангӣ ва иҷтимоӣ дар замони Аббоси БузургҲукмронии Аббоси Кабир (1587–1630) аксар вақт ҳамчун авҷи қудрати Сафавӣ ҳисобида мешавад.Аббос ислоҳоти назарраси ҳарбӣ ва маъмуриро ба амал оварда, қудрати қизилбошҳоро тавассути пешбарӣ кардани ғуломҳо - қафқозҳои мубаддалшуда, ки ба шоҳ содиқ буданд ва дар вазифаҳои гуногун дар дохили империя хидмат мекарданд, маҳдуд кард.Ин сиёсат ба мустадкам намудани докимияти марказй ва ба дамкории зичтар ба дайати маъмурии давлати Сафавиён ёрй расонд.Мерос дар ОзарбойчонТаъсири Сафавиён дар Озарбойҷон хеле амиқ буд ва ҳузури доимии шиъаҳоро таъсис дод, ки ба демографии динии минтақа таъсир мерасонад.Озарбойҷон яке аз кишварҳое боқӣ мемонад, ки аҳолии қобили мулоҳизаи мусулмони шиъаро дорад, ки мероси табдили он дар ибтидои асри 16 дар зери ҳукмронии Сафавӣ мебошад.Дар маҷмӯъ, Сафавиён аз як аҳкоми тасаввуфӣ ба як қудрати бузурги сиёсӣ табдил ёфт, ки исломи шиаро ҳамчун унсури муайянкунандаи ҳувияти эронӣ таъсис дод ва манзараи фарҳангӣ ва мазҳабии минтақаро бозсозӣ кард.Мероси онҳо дар идомаи равишҳои мазҳабӣ ва фарҳангӣ дар Эрон ва манотиқи монанди Озарбойҷон маълум аст.

Пас аз кушта шудани Нодиршоҳ дар соли 1747 сулолаи Афшориён пароканда шуд ва боиси пайдоиши хониҳои туркҳои мухталиф дар минтақа гардид, ки ҳар яки онҳо дараҷаҳои мухторияти гуногун доранд.Ин давра парокандагии ҳокимият буд, ки барои эҳёи Оғо Муҳаммадхони Қоҷар замина гузошт, ки ҳадафаш барқарор кардани қаламравҳои замоне ба империяҳои Сафавӣ ва Афшориён буд.Кӯшишҳои барқарорсозӣ аз ҷониби Оғо Муҳаммадхон ҚаҷарОғо Муҳаммадхони Қоҷор пас аз таҳкими қудрати худ дар Теҳрон дар соли 1795 як нерӯи қобили мулоҳизае ҷамъ кард ва ҳадафи дубора забт кардани сарзаминҳои собиқи Эрон дар Қафқоз шуд, ки зери таъсири империяи Усмонӣ ва империяи Русия афтода буд.Ба ин минтақа чанд хонигарии муҳиме, аз қабили Қарабоғ, Ганҷа, Ширвон ва Гурҷистони масеҳӣ (Гурҷистон) шомил буданд, ки ҳама дар зери ҳукмронии форсҳо буданд, вале аксаран дар низоъҳои байниҳамдигарӣ машғул буданд.Маъракаҳои ҳарбӣ ва истилоҳоОғо Муҳаммадхон дар маъракаҳои ҷангии худ дар аввал муваффақ шуда, қаламравҳоро, ки Ширвон, Эривон, Нахчивон ва ғайраро дар бар мегирифт, бозпас гирифт.Пирӯзии назарраси ӯ дар соли 1795 бо барканории Тифлис ба даст омад, ки ин ҳамгироии кӯтоҳи Гурҷистон ба зери назорати Эрон буд.Кӯшишҳои ӯ дар соли 1796 ба унвони шоҳ тоҷгузории ӯ ба анҷом расид ва ба таври рамзӣ худро ба мероси Нодиршоҳ пайваст.Маъракаи Гурҷистон ва оқибатҳои онТалаботи Оғомуҳаммадхон аз шоҳи Гурҷистон Гераклий II дар бораи даст кашидан аз аҳдномаи Георгиевск бо Русия ва қабули сузерении форсӣ мисоли муборизаи густурдаи геополитикӣ дар минтақа аст.Бо вуљуди набудани дастгирии Русия, Гераклий II муќовимат нишон дод, ки ин боиси њамлаи Оѓомуњаммадхон ва баъд аз он вањшиёнаи Тифлис гардид.Қатл ва меросОғо Муҳаммадхон дар соли 1797 кушта шуд ва маъракаҳои минбаъдаро қатъ кард ва минтақаро ноустувор гузошт.Марги ӯ ба зудӣ бо ҳамроҳшавии Гурҷистон дар соли 1801 ба вуқӯъ пайваст, зеро Русия густариши худро ба Қафқоз идома дод.Тавсеаи Русия ва поёни нуфузи форсӣДар ибтидои асри 19 ба тариќи шартномањои Гулистон (1813) ва Туркманчай (1828) пас аз як ќатор љангњои русу форсї расман аз Эрон ба Русия гузаштани сарзаминњои зиёди Ќафќозиро диданд.Ин тавофуқномаҳо на танҳо ба итмом расидани даъвоҳои муҳими сарзаминии форсӣ дар Қафқоз, балки динамикаи минтақавиро таҷдиди назар намуда, робитаҳои деринаи фарҳангӣ ва сиёсии байни Эрон ва минтақаҳои Қафқозро қатъ карданд.

Ҷангҳои Рус ва Форс (1804-1813 ва 1826-1828) дар тағир додани сарҳадҳои сиёсии Қафқоз муҳим буданд.Аҳдномаи Гулистон (1813) ва Аҳдномаи Туркманчой (1828) боиси талафоти зиёди ҳудудии Эрон гардид.Ин шартномаҳо Доғистон, Гурҷистон ва қисми зиёди қаламрави имрӯзаи Озарбойҷонро ба империяи Русия доданд.Шартномаҳо инчунин сарҳадҳои муосири байни Озарбойҷон ва Эронро муқаррар карданд ва нуфузи Эронро дар Қафқоз ба таври қобили мулоҳиза коҳиш доданд.Аннексия ба Русия идоракунии минтақаро тағир дод.Боку ва Ганҷа барин хонигариҳои анъанавӣ ё барҳам дода шуданд ё таҳти сарпарастии Русия қарор гирифтанд.Маъмурияти Россия ин территорияхоро ба вилоятхои нав, ки баъдтар кисми зиёди Озарбойчонхои хозираро ташкил медоданд, аз нав ташкил кард.Ин азнавташкилдихй ташкили округхои нави маъмурй, монанди Елисаветполь (Ганчаи хозира) ва округи Шамахиро дар бар гирифт.Гузариш аз ҳукмронии Эрон ба Русия низ боиси таҳаввулоти назарраси фарҳангӣ ва иҷтимоӣ гардид.Бо вуҷуди таҳкими қонунҳо ва низомҳои идории Русия, нуфузи фарҳангии эронӣ дар тӯли садаи 19 дар миёни доираҳои зиёии мусалмонон дар шаҳрҳои Боку, Ганҷа ва Тифлис қавӣ боқӣ монд.Дар ин давра, як ҳувияти миллии Озарбойҷон ба ҳамгироӣ шурӯъ кард, ки ҳам аз гузаштаи форсии минтақа ва ҳам чаҳорчӯби нави сиёсии Русия таҳти таъсир қарор гирифт.Кашфи нафт дар Боку дар охири асри 19 Озарбойҷонро ба як минтақаи бузурги саноатӣ ва иқтисодии дохили империяи Русия табдил дод.Афзоиши нафт сармояи хориҷиро ҷалб кард ва боиси рушди босуръати иқтисодӣ гардид.Бо вуҷуди ин, он инчунин нобаробарии шадидро байни капиталистони асосан Аврупо ва қувваи кории мусулмонони маҳаллӣ ба вуҷуд овард.Дар ин давра рушди назарраси инфрасохтор, аз ҷумла бунёди роҳҳои оҳан ва телекоммуникатсия, ки Озарбойҷонро ба соҳаи иқтисодии Русия боз ҳам муттаҳид кард, мушоҳида шуд.

Ҷанги Арманистону Озарбойҷони солҳои 1918-1920 як муноқишаи муҳиме буд, ки дар давраи нооромӣ пас аз Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ ва дар заминаи густурдаи ҷанги шаҳрвандии Русия ва пошхӯрии Империяи Усмонӣ рух дод.Ин низоъ байни Ҷумҳурии демократии Озарбойҷон ва Ҷумҳурии Арманистон ба вуҷуд омадааст, ки дар натиҷаи шикоятҳои мураккаби таърихӣ ва ғаразҳои рақобаткунандаи миллатгароӣ бар сари қаламравҳои дорои аҳолии омехта бармеангезад.Ҷанг пеш аз ҳама дар атрофи манотиқи имрӯзаи Арманистон ва Озарбойҷон, бахусус бар минтақаҳое, ба мисли волии Эриван ва Қарабоғ, ки ҳарду ҷониб бар асоси заминаҳои таърихӣ ва этникӣ иддао кардаанд, мутамарказ шудааст.Вакууми қудрате, ки пас аз фурӯпошии империяи Русия ба вуҷуд омадааст, ба ҷунбиши миллатгароӣ дар Арманистон ва Озарбойҷон имкон дод, ки ҷумҳуриҳои мувофиқи худро ташкил кунанд, ки ҳар кадоми онҳо даъвоҳои ҳудудӣ доранд, ки ба таври назаррас ба ҳам мепайванданд.Дар ин муноқиша бо задухӯрдҳои шадид ва бераҳмонаи нерӯҳои Арманистон ва Озарбойҷон ба амалҳои хушунат ва ваҳшиёна даст заданд, ки қатли ом ва поксозии этникиро дар бар мегирифт.Ҳодисаҳои фоҷиавии барҷастаи ин давра куштори рӯзҳои март ва рӯзҳои сентябр ва куштори Шушаро ​​дар бар мегирифтанд, ки ҳар кадоме ба ранҷу азобҳои зиёди ғайринизомиён мусоидат намуда, сохтори демографии минтақаро тағйир доданд.Нихоят бо пешравии Артиши Сурхи Шӯравӣ ба Қафқоз ин ҷанг қатъ шуд.Шӯравӣ кардани Арманистон ва Озарбойҷон дар соли 1920 бо ҷорӣ кардани чаҳорчӯби нави сиёсӣ дар минтақа ба амалиёти ҷангӣ хотима бахшид.Ҳукуматдорони шӯравӣ сарҳадҳоро тағйир дода, аксар вақт ба маҳалҳои аҳолинишини анъанавии қавмӣ аҳамият намедоданд, ки тухми низоъҳои ояндаро мекоранд.

Ҷумҳурии Демократии Озарбойҷон (АДР), 28 майи соли 1918 дар Тифлис таъсис ёфта, аввалин ҷумҳурии демократии дунявӣ дар ҷаҳони турк ва мусулмон буд.Он баъди пароканда шудани Республикаи Федеративии Демократии Закавказье таъсис ёфтааст.АДР то 28 апрели соли 1920, ки онро кушунхои советй ишгол карданд, вучуд дошт.АДР дар шимол бо Русия, дар шимолу ғарб бо Гурҷистон , дар ғарб бо Арманистон ва дар ҷануб бо Эрон ҳамсарҳад буд, ки тақрибан 3 миллион нафар аҳолиро дар бар мегирифт.Ганҷа ба сабаби назорати болшевикон бар Боку пойтахти муваққатии он буд.Қобили зикр аст, ки истилоҳи "Озарбойҷон" аз ҷониби ҳизби Мусават бо сабабҳои сиёсӣ барои ҷумҳурӣ интихоб шудааст, ки ин ном қаблан танҳо бо минтақаи ҳамсоя дар шимолу ғарби Эрони муосир алоқаманд буд.Сохтори идоракунии АДР Парламентро дар бар мегирифт, ки хамчун органи олии хокимияти давлатй, ки тавассути намояндагии умуми, озод ва мутаносиб интихоб мешуд.Совети Вазирон дар назди ин парламент хисобот медод.Фаталй Хон Хойский аввалин сарвазир таъин шуд.Парлумон гуногун буд, аз он ҷумла намояндагони ҳизби Мусават, Ахрор, Иттиҳод ва Ҳизби Сотсиал-Демократҳои мусулмон, инчунин намояндагони ақаллиятҳои ҷамъиятҳои арманӣ, русӣ, полякӣ, немисӣ ва яҳудӣ.Муваффақиятҳои назарраси АДР аз он иборат аст, ки ҳуқуқи овоздиҳӣ ба занон васеъ карда шуда, он ба яке аз аввалин кишварҳо ва аввалин миллати аксарияти мусалмонон табдил ёфт, ки ба занҳо баробари мардон ҳуқуқҳои сиёсӣ дод.Илова бар ин, таъсиси Донишгоҳи давлатии Боку боиси таъсиси аввалин донишгоҳи муосир дар Озарбойҷон гардид, ки дар пешрафти маорифи минтақа саҳм гузоштааст.

Пас аз таслим шудани ҳукумати Озарбойҷон 28 апрели соли 1920 ҶШС Озарбойҷон таъсис ёфт. Сарфи назар аз истиқлолияти номиналӣ, ҷумҳурӣ таҳти назорати шадиди Маскав қарор дошт ва дар моҳи марти соли ҷорӣ ба Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Федеративии Закавказье (ҶСФСР) ҳамроҳ карда шуд. 1922. Ин федерация баъдтар дар мохи декабри соли 1922 ба яке аз чор чумхурии ибтидоии Иттифоки Советй табдил ёфт. ТСФСР дар соли 1936 пароканда карда, вилоятхои худро ба республикахои алохидаи советй табдил дод.Дар солҳои 1930-ум поксозии сталинӣ ба Озарбойҷон ба таври назаррас таъсир расонд ва дар натиҷа ҳазорон нафар, аз ҷумла шахсиятҳои барҷастае ба мисли Ҳусейн Ҷовид ва Микоил Мушфиг, кушта шуданд.Дар давоми Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ , Озарбойҷон барои Иттиҳоди Шӯравӣ барои истихроҷи бузурги нафту гази худ аҳамияти ҳалкунанда дошт ва дар талошҳои ҷанг саҳми назаррас гузошт.Дар давраи баъдичангй, махсусан солхои 50-ум, Озарбойчон урбанизация ва индустрикунонии босуръатро аз cap гузаронда буд.Аммо дар солхои 60-ум саноати нефти Озарбойчон ба сабаби тагьир ёфтани истехсоли нефти советй ва кам шудани захирахои руизаминй таназзул гирифт, ки ин боиси душворихои иктисодй гардид.Танишҳои этникӣ, ба хусус байни арманиҳо ва озарбойҷонҳо, авҷ гирифт, вале дар аввал саркӯб карда шуд.Дар соли 1969 Ҳайдар Алиев котиби якуми Ҳизби коммунисти Озарбойҷон таъин шуда, вазъи иқтисодиро муваққатан беҳбуд бахшида, ба соҳаҳои пахтакорӣ диверсификатсия кард.Алиев соли 1982 дар Маскав ба мақоми Бюрои Сиёсӣ расид, ки баландтарин мақоми озарӣ дар Иттиҳоди Шӯравӣ буд.Вай соли 1987 дар замони шурӯи ислоҳоти бозсозии Михаил Горбачёв ба нафақа баромад.Охирҳои солҳои 1980-ум дар Қафқоз, бахусус дар Вилояти Мухтори Кӯҳистони Қаробоғ, афзоиши нооромиҳо мушоҳида шуд, ки боиси низоъҳои шадиди қавмӣ ва погромҳо гардид.Бо вуҷуди кӯшишҳои Маскав барои назорат кардани вазъ, нооромиҳо идома ёфтанд, ки бо пайдоиши Фронти Халқии Озарбойҷон ва бархӯрдҳои шадид дар Боку анҷом ёфт.Озарбойҷон 30 августи соли 1991 истиқлолияти худро аз СССР эълон карда, ба Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил шомил шуд.Дар охири сол Ҷанги Якуми Қарабоғи Кӯҳӣ оғоз шуд, ки боиси таъсиси Ҷумҳурии худхондаи Артсах гардид, ки давраи тӯлонии низоъ ва ноустувории сиёсиро дар минтақа нишон дод.

Муноқишаи Қарабоғи Кӯҳӣ як баҳси тӯлонии қавмиву ҳудудии байни Арманистон ва Озарбойҷон бар сари минтақаи Қарабоғи Кӯҳӣ, ки умдатан арманитабор зиндагӣ мекарданд ва манотиқи ҳамшафати умдатан озарбойҷонӣ сукунат доштанд, то замони ихроҷи онҳо дар солҳои 1990 буд.Дар сатҳи байналмилалӣ ҳамчун бахше аз Озарбойҷон эътирофшудаи Қарабоғи Кӯҳӣ даъво ва қисман аз ҷониби Ҷумҳурии худхондаи Артсах таҳти назорат буд.Дар замони Шӯравӣ сокинони армани Вилояти Мухтори Кӯҳистони Қаробоғ бо табъиз, аз ҷумла талошҳои мақомоти Озарбойҷони шӯравӣ барои саркӯб кардани фарҳанги арманӣ ва ташвиқи кӯчонидани озарбойҷонҳо рӯбарӯ шуданд, ҳарчанд арманиҳо аксариятро нигоҳ медоштанд.Соли 1988 раъйпурсӣ дар Қарабоғи Кӯҳӣ аз интиқоли ин минтақа ба Арманистони шӯравӣ пуштибонӣ карда, бо қонунҳои шӯравӣ дар бораи худмуайянкунӣ мувофиқат кард.Ин иқдом ба погромҳои зидди арманӣ дар саросари Озарбойҷон оварда расонд, ки ба хушунати байни қавмӣ афзоиш ёфт.Пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ, дар авоили солҳои 1990 низоъ ба як ҷанги густарда табдил ёфт.Ин ҷанг бо пирӯзии Артсах ва Арманистон анҷом ёфт, ки дар натиҷа сарзаминҳои атрофи Озарбойҷонро ишғол кард ва кӯчонидани аҳолии қобили мулоҳиза, аз ҷумла ихроҷи арманиҳои қавмӣ аз Озарбойҷон ва озарбойҷонҳо аз Арманистон ва манотиқи таҳти назорати арманиҳо буд.Дар посух, Шӯрои Амнияти Созмони Милали Муттаҳид дар соли 1993 қатъномаҳоеро тасвиб кард, ки тамомияти арзии Озарбойҷонро таъйид ва хуруҷи нерӯҳои арманиро аз хоки Озарбойҷон тақозо кард.Оташбас дар соли 1994 суботи нисбӣ овард, гарчанде ки ташаннуҷҳо дар ҳоли паст шуданд.Муноқишаи нав дар моҳи апрели соли 2016, ки бо номи Ҷанги чаҳоррӯза маъруф аст, боиси талафоти зиёд гардид, аммо тағйироти хурди ҳудудӣ.Вазъият бо ҷанги дуввуми Қарабоғи Кӯҳӣ дар охири соли 2020 ба таври қобили мулоҳиза бадтар шуд, ки дар натиҷаи созиши оташбас дар 10 ноябри соли 2020 Озарбойҷон ба дастовардҳои назаррас, аз ҷумла барқарорсозии қаламравҳои атрофи Қарабоғи Кӯҳӣ ва як қисми худи минтақа оварда расонд.Идомаи нақзи оташбас давраи пас аз соли 2020 буд.Моҳи декабри соли 2022 Озарбойҷон ба муҳосираи Арсах шурӯъ кард ва моҳи сентябри соли 2023 як ҳамлаи қатъии низомӣ оғоз кард, ки боиси таслим шудани мақомоти Арсах шуд.Дар пайи ин ҳодисаҳо, аксари арманиҳои этникӣ аз минтақа фирор карданд ва Артсах 1 январи соли 2024 расман пароканда карда шуд ва ба истиқлолияти воқеии худ хотима дод ва назорати Озарбойҷон бар ин қаламравро дубора барқарор кард.

Дар соли 1991 Аяз Муталлибов, раиси ҷумҳури вақти ҶШС Озарбойҷон ҳамроҳ бо раисиҷумҳури Гурҷистон Звиад Гамсахурдиа аз кӯшиши табаддулоти давлатии шӯравӣ пуштибонӣ карданд.Муталлибов ҳамчунин пешниҳод кард, ки ба Қонуни асосӣ ислоҳот ворид шавад, то интихоботи мустақими раёсати ҷумҳурии Озарбойҷонро иҷоза диҳад.Ӯ баъдан дар 8 сентябри соли 1991 дар интихобот раисиҷумҳур интихоб шуд, ки ба далели надоштани адолат ва озодӣ интиқодҳои густарда карданд.Пас аз интихоб шуданаш Шӯрои Олии Озарбойҷон 18 октябри соли 1991 истиқлол эълон кард, ки ин боиси пароканда шудани Ҳизби коммунист шуд, ҳарчанд бисёре аз аъзои он, аз ҷумла Муталлибов, мақомҳои худро ҳифз карданд.Ин эъломия дар моҳи декабри соли 1991 тавассути раъйпурсии умумихалқӣ тасвиб шуд ва Озарбойҷон ба зудӣ эътирофи байналмилалӣ пайдо кард ва Иёлоти Муттаҳида онро 25 декабр ба расмият шинохт.Муноқишаи давомдори Қарабоғи Кӯҳӣ дар авоили соли 1992 замоне шиддат гирифт, ки раҳбарияти Арманистон дар Қарабоғ ҷумҳурии мустақил эълон кард ва ин муноқишаро ба ҷанги густарда табдил дод.Арманистон бо дастгирии пинҳонии артиши Русия бартарии стратегӣ ба даст овард.Дар ин давра, ваҳшиёнаи назаррас, аз ҷумла куштори Хоҷалӣ дар 25 феврали соли 1992, ки дар он шаҳрвандони Озарбойҷон кушта шуданд, ба интиқодҳои ҳукумат барои беамалии худ кашида шуданд.Баръакс, нерӯҳои Озарбойҷон масъули куштори Марага бо иштироки мардуми осоиштаи арман буданд.Дар зери фишорҳои афзоянда, бахусус Ҳизби Ҷабҳаи Халқии Озарбойҷон ва бо интиқодҳо барои таъсиси як низомии муассир, Муталлибов 6 марти соли 1992 истеъфо дод. Аммо пас аз таҳқиқи куштори Хоҷалӣ, ки ӯро аз масъулият озод кард, истеъфо дод. бекор карда шуд ва вай 14 май ба кор баркарор карда шуд. Ин баркароркунй кутохмуддат давом кард, зеро рузи дигар, 15 май Муталлибов аз тарафи куввахои мусаллахи Фронти Халкии Озарбойчон аз тахти докимият дур карда шуд ва боиси гурези у ба Москва гардид.Дар пайи ин ҳодисаҳо Шӯрои Миллӣ пароканда ва ба ҷои он Маҷлиси Миллӣ таъсис ёфт, ки аз аъзои Фронти халқӣ ва коммунистони собиқ иборат буд.Дар пасманзари шикастҳои давомдори низомӣ, вақте ки нерӯҳои арманӣ Лочинро ишғол карданд, Исо Ғамбар рӯзи 17 май раиси Маҷлиси Миллӣ интихоб шуд ва то интихоботи оянда, ки 17 июни соли 1992 таъин шудааст, вазифаи раисиҷумҳурро бар ӯҳда гирифт. дар вилоят.

Дар интихоботи президентии Озарбойҷон дар соли 1992 коммунистони собиқ натавонистанд номзади қавӣ ироа кунанд, ки боиси интихоб шудани Абулфаз Элчибей, раҳбари Ҷабҳаи Халқии Озарбойҷон (ФҶ) ва маҳбуси собиқи сиёсӣ шуд.Элчибей бо зиёда аз 60% овозҳо пирӯз шуд.Дар давраи раёсати ӯ мавзеъгирии рӯшан алайҳи узвияти Озарбойҷон дар Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, талош барои равобити наздик бо Туркия ва манфиатдор ба беҳбуди равобит бо мардуми озарбойҷон дар Эрон буд.Дар ҳамин ҳол, Ҳайдар Алиев, як чеҳраи муҳими сиёсӣ ва пешвои собиқ дар низоми шӯравӣ, ба далели маҳдудияти синну сол дар ғаразҳои президентӣ бо маҳдудият рӯбарӯ шуд.Бо вуҷуди ин маҳдудиятҳо, ӯ дар Нахчивон, як эксклави Озарбойҷон, ки таҳти муҳосираи Арманистон қарор дошт, нуфузи назаррас дошт.Дар посух ба муноқиша бо Арманистон бар сари Қарабоғи Кӯҳӣ, Озарбойҷон аксари иртиботи заминии Арманистонро бо қатъи ҳаракати роҳи оҳан қатъ кард, ки ба вобастагии иқтисодӣ дар минтақаи Закавказз таъкид мекунад.Дар давраи президентии Элчибей ба зудӣ бо мушкилоте, ки пешгузаштаи ӯ Муталлибов рӯбарӯ шуда буд, дучор омад.Муноқишаи Қарабоғи Кӯҳӣ бештар ба манфиати Арманистон буд, ки тавонист тақрибан панҷяки қаламрави Озарбойҷонро тасарруф кунад ва беш аз як миллион нафарро дар дохили Озарбойҷон овора кунад.Вазъияти бадтаршуда дар моҳи июни соли 1993 ба шӯриши низомӣ оварда расонд, ки сарварии Сурат Ҳусейнов дар Ганҷа буд.Бо муборизаи PFA бо сабаби нокомиҳои низомӣ, иқтисоди сустшавӣ ва афзояндаи мухолифат, аз ҷумла гурӯҳҳои бо Алиев муттаҳидшуда, мавқеи Элчибей ба таври назаррас заиф шуд.Дар пойтахти Боку Ҳайдар Алиев аз фурсат истифода бурда, қудратро ба даст гирифт.Пас аз таҳкими мавқеъаш, як раъйпурсии моҳи август раҳбарии Алиевро тасдиқ кард ва амалан Элчибейро аз курсии президентӣ барканор кард.Ин як тағйироти муҳим дар сиёсати Озарбойҷонро нишон дод, зеро боло рафтани Алиев ҳам идома ва ҳам тағйири манзараи сиёсиро муаррифӣ карда, кишварро дар замонҳои ноором, ки бо низоъ ва тағирот нишон медиҳад, пеш мебарад.

Илҳом Алиев, писари Ҳайдар Алиев, дар интихоботи соли 2003 дар интихоботи президентии Озарбойҷон ҷойгузини падараш шуд ва аз сӯи нозирони байналмилалӣ барои қонуншиканиҳо дар интихобот интиқод шуд.Муқовимат бо маъмурияти Алиев доимӣ буд ва мунаққидон хостори таъсиси сохтори демократии бештари ҳукумат буданд.Бо вуҷуди ин ихтилофҳо, Алиев дар соли 2008 дар интихоботе, ки аҳзоби умдаи мухолифин бойкот карда буданд, бо касби 87 дарсади оро дубора интихоб шуд.Дар соли 2009 як раъйпурсии конститутсионӣ маҳдудиятҳои мӯҳлати президентиро амалан лағв кард ва ба озодии матбуот маҳдудиятҳо ҷорӣ кард.Интихоботи порлумонии соли 2010 назорати Алиевро боз ҳам мустаҳкам кард ва дар натиҷа Маҷлиси Миллӣ бидуни намоянда аз аҳзоби аслии мухолиф, Ҷабҳаи Халқии Озарбойҷон ва Мусават баргузор шуд.Ин боиси он шуд, ки Озарбойҷон аз ҷониби The Economist дар Index Democracy 2010 ҳамчун авторитарӣ тавсиф карда шуд.Дар соли 2011 Озарбойҷон бо нооромиҳои ҷиддии дохилӣ рӯбарӯ шуд, зеро тазоҳурот бо талаби ислоҳоти демократӣ шурӯъ шуд.Ҳукумат бо як амалиёти шадиди амниятӣ посух дод ва беш аз 400 нафарро, ки дар эътирозҳои моҳи март шурӯъ шуда буданд, боздошт кард.Сарфи назар аз саркӯби пулис, раҳбарони мухолифин ба мисли Исо Ғамбар, аз Мусават, ваъда доданд, ки тазоҳуроти худро идома хоҳанд дод.Дар пасманзари ин чолишҳои дохилӣ Озарбойҷон 24 октябри соли 2011 узви ғайридоимии Шӯрои Амнияти Созмони Милали Муттаҳид интихоб шуд. Муноқишаи давомдор бо Арманистон бар сари Қарабоғи Кӯҳӣ дар моҳи апрели соли 2016 дубора бо даргириҳои шадид аланга гирифт.Илҳом Алиев муҳлати раёсати худро боз тамдид кард. Дар моҳи апрели соли 2018, як давраи чаҳоруми пайдарпай дар интихоботе, ки аз ҷониби мухолифин бойкот карда шуда буд, ки онро тақаллуб унвон кард.