Ордаи тиллоӣ

Ҳангоми марги худ дар соли 1227, Чингизхон империяи Муғулистонро байни чаҳор писараш ҳамчун илова тақсим кард, аммо империя дар зери хони олӣ муттаҳид монд.Ҷочӣ калонӣ буд, вале шаш моҳ пеш аз Чингиз вафот кард.Ғарбитарин заминҳои ишғолкардаи муғулҳо, ки имрӯз ҷануби Русия ва Казокистонро дар бар мегирифт, ба писарони калонии Ҷочӣ Ботухон, ки ниҳоят ҳокими Ордаи Кабуд шуд ва Ордахон, ки роҳбари Ордаи Сафед гардид, дода шуд.Гуфта мешавад, ки номи Ордаи Тиллоӣ аз ранги тиллоии хаймаҳои муғулҳо дар замони ҷанг, ё хаймаи тиллои воқеъие, ки Ботухон ё Ӯзбекхон истифода мекарданд, ё аз ҷониби шохобҳои славянӣ барои тавсифи он илҳом гирифта шудааст. сарвати бузурги хон.

Истилои муғулҳо дар Хоразмия дар байни солҳои 1219-1221, вақте ки аскарони Империяи Муғул таҳти сарварии Чингизхон ба сарзаминҳои империяи Хоразмиён дар Осиёи Миёна ҳамла карданд, сурат гирифт.Маърака, ки пас аз ишғоли хонии Қарахитой ба вуқӯъ пайваст, харобиҳои васеъ, аз ҷумла ҷиноятҳои сершумори ҷангиро мушоҳида кард ва ба анҷом расидани истилои муғулҳо дар Осиёи Миёна ишора кард.Ҳарду ҷангҷӯён, гарчанде ки калон буданд, ба наздикӣ ташкил шуда буданд: сулолаи Хоразмиён аз ватани худ васеъ шуда, дар охири солҳои 1100 ва аввали солҳои 1200 ба ҷои империяи Салҷуқӣ ҷой гирифтанд;кариб дар як вакт Чингизхон халкхои мугулро муттахид намуда, сулолаи Ся Гарбиро забт кард.Ҳарчанд дар аввал муносибатҳо самимӣ буданд, аммо Чингиз аз як қатор иғвоҳои дипломатӣ хашмгин шуд.Вақте ки дипломати баландпояи муғул аз ҷониби Хоразмшоҳ Муҳаммади II ба қатл расонида шуд, хон қувваҳои худро сафарбар кард, ки тахминан аз 90 000 то 200 000 нафарро ташкил медод ва ҳуҷум кард.Қувваҳои Шоҳ ба таври васеъ пароканда буданд ва эҳтимолан шумораашон зиёдтар буданд - камбудии худро дарк карда, ӯ тасмим гирифт, ки шаҳрҳои худро ба таври инфиродӣ гарнизон кунад, то муғулҳоро ғарқ кунад.Аммо ба воситаи ташкил ва банақшагирии аъло онҳо тавонистанд, ки шаҳрҳои Мовароуннаҳр — Бухоро, Самарқанд ва Гургонҷро ҷудо ва забт кунанд.Сипас Чингиз ва писари хурдиаш Толуй Хуросонро хароб карда, Хирот, Нишопур ва Марвро, ки се шахри калонтарини чахон буданд, хароб карданд.Дар ҳамин ҳол, Муҳаммади II аз ҷониби генералҳои муғул Субутай ва Ҷебе маҷбур шуд, ки ба гурез афтад;ба ягон калъаи дастгирй расида натавониста, дар чазирае дар бахри Каспий дар холати бенаво вафот кард.Писар ва вориси ӯ Ҷалолиддин тавонист, ки қувваҳои зиёдеро сафарбар кунад ва дар ҷанги Парвон як генерали муғулро шикаст дод;вале баъди чанд мох дар чанги дарьёи Хинд аз тарафи худи Чингиз торумор карда шуд.

Ҳуҷуми муғулҳо ба Булғорияи Волга аз соли 1223 то 1236 давом кард. Давлати Булғористон, ки марказаш дар Волгаи Поён ва Кама буд, дар тӯли тамоми таърихи худ маркази тиҷорати курку дар Авруосиё буд.Пеш аз истилои мугулхо русхои Новгород ва Владимир ба ин район борхо горат карда, хучум карда, бо хамин иктисодиёт ва иктидори харбии давлати Булгорияро суст мекарданд.Дар байни солҳои 1229-1234 якчанд задухӯрдҳо ба амал омаданд ва империяи Муғулистон дар соли 1236 Булғорҳоро забт кард.

Пас аз ҳуҷуми муғулҳо ба Осиёи Марказӣ ва фурӯпошии империяи Хоразмӣ, як қувваи муғул таҳти фармондеҳии генералҳо Ҷебе ва Субутай ба Ироқи Аҷам ворид шуд.Ҷебе аз императори Муғулистон Чингизхон иҷоза хост, то забтҳои худро барои чанд сол идома диҳад, то ба артиши асосӣ тавассути Қафқоз баргардад.Ҷанги дарёи Калка дар байни империяи Муғулистон, ки лашкарҳояшро Ҷебе ва Субутайи Далер сарварӣ мекарданд ва эътилофи якчанд князиҳои Русия , аз ҷумла Киев ва Халич ва куманҳо меҷангиданд.Онҳо таҳти фармондеҳии муштараки Мстислави Болд ва Мстислав III Киев буданд.Ҷанг 31 майи соли 1223 дар соҳили дарёи Калка дар вилояти Донетски имрӯзаи Украина ҷараён гирифт ва бо пирӯзии қатъии муғулҳо анҷом ёфт.

Империяи Муғулистон дар асри 13 ба Русияи Киев ҳамла карда, забт карда, шаҳрҳои сершуморро, аз ҷумла Рязань, Коломна, Москва, Владимир ва Киевро хароб кард ва ягона шаҳрҳои азиме, ки аз харобшавӣ наҷот ёфта буданд, аз Новгород ва Псков буданд.Ин маъракаро ҷанги дарёи Калка дар моҳи майи соли 1223 эълон карда буд, ки дар натиҷа муғулҳо бар қувваҳои якчанд князии Рус ғалаба карданд.Мугулхо маълу-моти разведкавии худро, ки максади разведкачиён буд, чамъ карда, акибнишинй карданд.Пас аз солҳои 1237 то 1242 ҳамлаи васеъмиқёси Ботухон ба Русия ба амал омад. Ин ҳамла бо раванди вориси муғулҳо пас аз марги Огедейхон хотима ёфт.Тамоми князихои Рус мачбур шуданд, ки ба хукмронии Мугулистон итоат кунанд ва тобеи Ордаи Тилло шуданд, ки як кисми онхо то соли 1480 давом карданд. Хучум, ки бо огози пошхурии Руси Киев дар асри 13 мусоидат кард, барои хокимияти Рус таъсири амик дошт. таърихи Аврупои Шарқӣ, аз ҷумла тақсимоти халқи славянии Шарқӣ ба се миллати алоҳида: Русия, Украина ва Белоруссия, ва болоравии Герцогии Бузурги Маскав .

Тирамохи соли 1237 Ордаи Мугулистон бо сардории Батухон ба князии Руси Рязань хучум кард.Князи Рязань Юрий Игоревич аз князи Владимир Юрий Всеволодович ёрй пурсид, вале ёрй нагирифт.Рязань, пойтахти князии Рязань, аввалин шахри русест, ки дар тахти фармондихии Ботухон аз тарафи истилогарони мугул дар мухосира карор гирифт.Нависандаи хроникаи рус окибати чангро бо чунин суханон тасвир кардааст, ки «Касе намонд, ки нола ва гиря кунад».

Пас аз он ки муғулҳо пойтахти ӯ Владимирро забт карданд, Юрий ба шимоли Волга, ба Ярославл гурехт ва дар он ҷо саросема лашкар ҷамъ кард.Пас аз он ӯ ва бародаронаш ба сӯи Владимир баргаштанд, то шаҳрро пеш аз гирифтани муғулҳо озод кунанд, аммо онҳо хеле дер шуданд.Юрий дар назди Дорож барои разведка кардани кучо будани мугулхо кувваи 3000 нафарро фиристод;Пас аз он Дорож баргашта гуфт, ки Юрий ва қувваи ӯ аллакай ихота шудааст.Вақте ки ӯ кӯшиш кард, ки қувваҳои худро ҷамъ кунад, ба ӯ ҳамлаи неруҳои муғул дар назди Бурундай дучор шуд ва фирор кард, аммо дар дарёи Сит пеш гирифта шуд ва дар он ҷо ҳамроҳи ҷиянаш, княз Всеволоди Ярославл ҷон дод.Ҷанги дарёи Сит дар қисмати шимолии ноҳияи Сонковскийи вилояти Твери Русия, дар наздикии сели Божонка, 4 марти соли 1238 дар байни лашкарҳои Муғулистони Ботухон ва Рус дар зери фармондеҳии Рус ба амал омад. Шоҳзода Юрий II дар Владимир-Суздалӣ ҳангоми ҳамлаи муғулҳо ба Русия .Ин ҷанг хотимаи муқовимати муштарак ба муғулҳоро нишон дод ва ҳукмронии ду қарни муғулҳоро дар Русия ва Украинаи имрӯза оғоз кард.

Муғулҳо 5 марти соли 1238 шаҳри Торжокро ишғол намуда, пас аз муҳосираи дуҳафтаина ба сӯи Новгород идома доданд.Аммо, онҳо ба шаҳр расида натавонистанд, асосан аз он сабаб, ки дар ҷангал ҳаракат кардан душвор буд ва пас аз тай кардани тақрибан 100 километр дар ҷои номаълуме, ки дар солномаҳо салиби Игнач нишон дода шудааст, онҳо нақшаи забт кардани Новгородро тарк карда, ба ҷануб баргаштанд ва ба ду гурух таксим мешавад.Як кисми кушунхо бо сардории Кадан ва Стормс аз рохи Шаркй аз хоки Рязань гузаштанд.Қувваҳои асосӣ таҳти роҳбарии Батюхон аз Долгомост 30 километрии шарқтари Смоленск гузашта, баъд ба Князии Чернигов дар Гумси боло ворид шуданд, Вщижро сӯзонданд, вале баъд ногаҳон ба шимолу шарқ табдил ёфта, аз Брянск ва Карачёв гузашта, дар охири моҳи марти соли 1238 рафтанд. ба Козельск дар дарьёи Жиздра.Дар он вақт шаҳр пойтахти Князьият дар сари шоҳзодаи дувоздаҳсола Василий, набераи Мстислав Святославич Чернигов буд, ки соли 1223 дар ҷанги Калка кушта шуда буд. Шаҳр хеле мустаҳкам буд: гирду атрофи деворҳо иҳота карда шуда буд. дар болои онхо девор месохт, вале мугулхо техникаи пуриктидори мухосира доштанд.Муҳосираи Козельск яке аз рӯйдодҳои асосии марти ғарбии (қыпчакии) муғулҳо (1236–1242) ва ҳамлаи муғулҳо ба Рус (1237–1240) дар охири ҳамлаи муғулҳо дар Русияи Шимолу Шарқӣ (1237–1240) буд. 1237–1238).Муғулҳо дар баҳори соли 1238 муҳосира карда, дар ниҳоят шаҳри Козельскро, ки яке аз марказҳои ёрирасони князии Чернигов буд, забт карда, хароб карданд.

Ҳуҷуми муғулҳо ба Русро метавон ба ду марҳила тақсим кард.Дар зимистони солхои 1237—38 онхо ба гайр аз Республикаи Новгород сарзаминхои шимолии Руссияро (князьхои Рязань ва Владимир-Суздаль) забт карданд, вале дар бахори соли 1238 боз ба сахрохои вахшй акибнишинй карданд.Маъракаи дуюм, ки ба сарзаминхои чанубии Руссия (князьхои Чернигов ва Киев) нигаронида шуда буд, соли 1239 cap шуд. Халтаи Чернигов як кисми хучуми мугулхо ба Рус буд.

Вакте ки мугулхо барои талаби таслим шудан ба Киев чанд нафар фиристоданд, онхоро Михаил Чернигов ва баъдтар Дмитро ба катл расониданд. Соли оянда лашкари Батухон бо фармондехии тактикии сарлашкари бузурги мугул Субутай ба Киев расид.Дар он вакт шахрро князии Галич-Волыния идора мекард.Фармондеҳи асосӣ дар Киев Воевод Дмитро буд, дар ҳоле ки Данило аз Халич он вақт дар Маҷористон буд ва дар ҷустуҷӯи иттиҳоди низомӣ барои пешгирии ҳамла буд.Муҳосираи Киев аз ҷониби муғулҳо пирӯзии муғулҳоро ба даст овард.Ин як зарбаи вазнини маънавӣ ва низомӣ ба Халич-Волыния буд ва ба Батхон имкон дод, ки ба ғарб ба Аврупо равад.

Ҳамлаҳои муғулҳо ба Анатолия дар замонҳои гуногун рух дода, аз маъракаи солҳои 1241–1243 сар карда, дар ҷанги кӯседағ ба анҷом расиданд.Ҳокимияти ҳақиқӣ бар Анатолияро муғулҳо пас аз таслим шудани Салҷуқиён дар соли 1243 то фурӯпошии давлати Илхонӣ дар соли 1335 ба даст оварданд. Азбаски султони Салҷуқиён борҳо шӯриш кард, дар соли 1255 муғулҳо қисмати марказӣ ва шарқии Анатолиро пахш карданд.Гарнизони Илхониён дар наздикии Анкара ҷойгир буд.

Муғулҳо куманҳоро ба қудрати худ итоат карданд, вале куманҳо ба ғарб гурехта, дар ҳудуди Шоҳигарии Маҷористон паноҳгоҳ хостанд.Пас аз он ки подшоҳи Маҷористон Бела IV ултиматуми Батухонро дар бораи таслим кардани куманҳо рад кард, Субутай ба нақша гирифтани ҳамлаи муғулҳо ба Аврупо оғоз кард.Бату ва Субутай бояд ду лашкарро сарварӣ карда, ба худи Маҷористон ҳамла мекарданд, дар ҳоле ки сеюмӣ таҳти фармони Байдар, Ордахон ва Кадан ба Лаҳистон ҳамла мекарданд, то ки қувваҳои шимолии Аврупоро ишғол кунанд, ки метавонанд ба кӯмаки Венгрия оянд.Кушунхои Орда шимоли Польша ва сархади чануби гарбии Литваро хароб карданд.Байдар ва Кадан кисми чанубии Польшаро валангор карданд: аввал онхо Сандомиерзро ба кор андохтанд, то ки кушунхои Европаи Шимолиро аз Венгрия дур кунанд;баъд 3 март дар мухорибаи Турско кушунхои полякро торумор карданд;баъд 18 март дар Чмиельник боз як кушуни Польшаро торумор карданд;24 март Краковро забт карда сузонданд ва баъд аз чанд руз барои забт кардани пойтахти Силезия Вроцлав барор нагирифтанд.Ҷанги Легника ҷанги байни Империяи Муғулистон ва қувваҳои муттаҳидаи аврупоӣ буд, ки дар деҳаи Легницки Поле (Валстатт) дар Герцогии Силезия рух дод.Нерӯҳои муштараки полякҳо ва моравиён таҳти фармондеҳии Герсоги Ҳенри 2-и диндори Силезия, ки аз ҷониби ашрофони феодалӣ ва чанд рыцарҳо аз фармонҳои низомии Папа Григорий IX фиристода шуда буданд, кӯшиш карданд, ки ҳамлаи муғулҳоро ба Полша боздорад.Ин ҷанг ду рӯз пеш аз ғалабаи муғулҳо бар венгерҳо дар ҷанги хеле калонтар дар Моҳи сурат гирифт.

Муғулҳо бо панҷ лашкари алоҳида ба тарафи шарқии Аврупои Марказӣ ҳамла карданд.Ду нафари онҳо тавассути Полша ҳамла карданд, то флангро аз амакбачаҳои полякии Бела IV аз Маҷористон муҳофизат кунанд ва якчанд ғалаба ба даст оварданд.Муҳимтар аз ҳама, онҳо дар Легника артиши герцог Ҳенри II-и Пионери Силезияро мағлуб карданд.Артиши ҷанубӣ ба Трансилвания ҳамла кард, воеводро мағлуб кард ва лашкарҳои Трансилванияро торумор кард.Артиши асосӣ бо сардории Хон Бату ва Субутай тавассути ағбаи мустаҳками Вереке ба Маҷористон ҳамла карда, лашкари таҳти роҳбарии Денис Томай, граф палатинро 12 марти соли 1241 несту нобуд кард, дар ҳоле ки артиши ниҳоӣ таҳти роҳбарии бародари Бату Шибан дар як камон дар шимоли қисми асосӣ ҳаракат мекард. кувва.Пеш аз истило, шоҳ Бела шахсан ба сохтмони монеаҳои зичи табиии сарҳади шарқии Венгрия назорат карда, ният дошт, ки пешравии муғулҳоро суст кунад ва ба ҳаракати онҳо халал расонад.Бо вуҷуди ин, муғулҳо дорои қисмҳои махсус буданд, ки роҳҳоро бо суръат тоза мекарданд ва монеаҳоро дар тӯли 3 рӯз бартараф мекарданд.Якҷоя бо суръати аз ҳад зиёди пешравии муғулҳо, ки онро як нозири аврупоӣ "барқ" номидааст, венгерҳо барои дуруст гурӯҳбандӣ кардани қувваҳои худ вақт надоштанд.

Огедейхон дар синни панҷоҳу шашсолагӣ пас аз нӯшидани машруботи спиртӣ дар як сафари шикорӣ даргузашт, ки аксари артиши Муғулистонро маҷбур кард, ки ба Муғулистон баргарданд, то шоҳзодаҳои хун дар интихоби хони нави бузург ҳузур дошта бошанд. .Кушунхои мугул баъди гирифтани хабари марги Угедейхон акибнишинй мекунанд;Ботухон дар соҳили дарёи Волга мемонад ва бародараш Ордахон ба Муғулистон бармегардад.Дар нимаи соли 1242 муғулҳо аз Аврупои Марказӣ комилан хориҷ шуданд.

Ҳангоми ҳамлаи муғулҳо ба Аврупо, туманҳои муғул бо сарварии Батухон ва Кадан дар баҳори соли 1242 пас аз шикаст додани венгерҳо дар ҷанги Моҳи ва хароб кардани минтақаҳои Маҷористон, Хорватия, Далматия ва Босния ба Сербия ва сипас ба Булғористон ҳамла карданд.Дар аввал кушунхои Кадан ба чануби кад-кади бахри Адриатик ба территорияи Сербия харакат карданд.Баъд ба тарафи шарк ру оварда, аз маркази мамлакат гузашта — дар баробари рох горат кардан — ба Булгория дохил шуд ва дар он чо бо хамрохии бокимондаи кушунхои тахти Бату хамрох шуданд.Эҳтимол, маъракаи таблиғотӣ дар Булғористон асосан дар шимол сурат гирифтааст, ки археология далелҳои харобшавии ин давраро медиҳад.Бо вуҷуди ин, муғулҳо аз Булғористон гузаштанд, то ба Империяи Лотинӣ ба ҷануби он ҳамла кунанд, пеш аз он ки пурра хуруҷ кунанд.Булгория мачбур шуд, ки ба мугулхо хироч дихад ва ин минбаъд хам давом кард.

Пас аз марги Ботухон писараш Сартоќхон ба љои ў хони Ордаи Тиллої нишаст, вале ин кўтоњмуддат буд.Вай соли 1256 пеш аз бозгашт аз дарбори Хони Бузурги Муғулистон дар Муғулистон вафот кард, камтар аз як сол пас аз падараш, эҳтимолан аз дасти тағоҳояш Берке ва Берхчир заҳролуд шуда бошад.Сартоқ дар соли 1257, пеш аз он ки амаки ӯ Берке ба тахт нишаст, ба Улақчӣ ба муддати кутоҳ нишаст.Улағчӣ мемирад ва ба ҷои ӯ Берке мусулмон мешавад.

Ҳуҷуми муғулҳо ба Литва дар солҳои 1258-1259 ба таври умум ҳамчун як ғалабаи муғулҳо ҳисобида мешавад, зеро қаламравҳои Литва пас аз ҳамлаи муғулҳо ҳамчун "вайроншуда" тавсиф шудаанд, ки дар он "эҳтимолан даҳшатноктарин ҳодисаи асри XIII" барои Литва буд. .Дар пас аз ин ҳамла, Литва шояд дар тӯли якчанд сол ё даҳсолаҳо як шохоб ё протекторат ва иттифоқчии Орда гардад.Эҳтимол чунин сарнавиштро ҳамсояҳои Литва, Йотвингиён ҳам дучор омада буданд.Баъзе ҷанговарони Литва ё Йотвингия эҳтимолан дар ҳуҷуми муғулҳо ба Лаҳистон дар соли 1259 ширкат карда буданд, гарчанде ҳеҷ ҳуҷҷати таърихӣ барои мушаххас кардани он, ки онҳо ин корро бо иҷозаи роҳбаронашон анҷом додаанд, ё ҳамчун зархаридони озод ё ҳамчун нерӯҳои маҷбурӣ.Бо вуҷуди ин, ин ҳамла барои Литва оқибатҳои ҷиддӣ ва дарозмуддат надошт, махсусан, зеро он мустақиман ба империяи Муғулистон дохил карда нашудааст ва ба маъмурияти Дорухачиҳои Муғул итоат намекард.Бо вуҷуди ин, шикасти Литва қудрати подшоҳи Литва Миндаугасро, ки дар ниҳоят дар соли 1263 кушта шуд, суст кард, ки ин ҳам ба поёни салтанати кӯтоҳмуддати насронии Литва ишора кард.Муваќќатан ба муќобили муѓулњо ва ё њадди аќал аз Аврупои насронї дур шудани ваќти вориси он - Гертсогии бузурги Литва низ пирўзии кўтоњмуддати муѓулњо буд.

Ҳамлаи дуюми муғулҳо ба Полша аз ҷониби генерал Боролдай (Бурундай) солҳои 1259—1260 анҷом дода шуд.Дар ин ҳамла шаҳрҳои Сандомие, Краков, Люблин, Завичост ва Битомро муғулҳо бори дуюм забт карданд.Ҳамла дар охири соли 1259, пас аз он ки лашкари пурқудрати муғул ба Шоҳигарии Галисия-Волиния фиристода шуд, то подшоҳи Даниэли Галисияро барои аъмоли мустақилаш ҷазо диҳад.Шоҳ Даниел маҷбур шуд, ки талабҳои муғулҳоро иҷро кунад ва дар соли 1258 қувваҳои ӯ дар ҳамла ба Гертсогии Бузурги Литва бо муғулҳо ҳамроҳ шуданд.Барои суст кардани мавқеъи Дониёл Ордаи тиллоӣ тасмим гирифт, ки ба иттифоқчиёни худ, подшоҳи Маҷористон Бела IV ва герцоги Краков, Болеслав V покдоман ҳамла кунад.Ҳадафи ҳамла ғорат кардани Шоҳигарии тақсимшудаи Лаҳистон (ниг. Васиятномаи Болеслав III Крживустӣ) ва заиф кардани герцоги Краков Болеслав V покдоман буд, ки музофоти он Полшаи Хурд раванди рушди босуръатро оғоз кард.Мувофики накшаи мугулхо истилогарон мебоист ба Польшаи Хурд дар шарки Люблин дохил шуда, ба суи Завичост равон мешуданд.Артиши муғул пас аз гузаштан аз Висла мебоист ба ду сутун шикаста, дар шимол ва ҷануби кӯҳҳои Салиби муқаддас амал мекард.Колоннахо мебоист дар наздикии Чечиний муттахид шуда, баъд ба тарафи чануб, ба Краков мерафтанд.Дар маҷмӯъ, нерӯҳои муғул таҳти сарварии Боролдай 30 000 нафар буданд, ки бо қисмҳои рутении шоҳ Даниэли Галисия, бародараш Василко Романович, Қипчоқҳо ва эҳтимолан Литва ё Йотвингиён буданд.

Ҷанги шаҳрвандии Толуид ҷанги ворисоние буд, ки байни Хубилайхон ва бародари хурдии ӯ Ариқ Боке, аз соли 1260 то 1264 меҷангид. Мунгкехон дар соли 1259 даргузашт, ки вориси эълон нашуда буд ва ин ҷанги байни аъзои насли Толуй барои унвони бузургро ба вуҷуд овард. Хон, ки ба ҷанги шаҳрвандӣ табдил ёфт.Ҷанги шаҳрвандии Толуид ва ҷангҳои баъд аз он (аз қабили ҷанги Берке-Ҳулагӣ ва ҷанги Кайду-Қублай) қудрати Хони Бузургро бар Империяи Муғулистон суст карда, империяро ба хониҳои автономӣ тақсим кард.

Муҳосира ва халтаи дуюми Сандомие дар солҳои 1259-1260 ҳангоми ҳамлаи дуввуми муғулҳо ба Полша сурат гирифт.Шахр валангор ва сокинон катл карда шуданд.Сандомиерз, муҳимтарин шаҳри ҷанубу шарқии Шоҳигарии асримиёнагии Полша ва дуввумин шаҳри калонтарини Лаҳистон, 2 феврали соли 1260 аз ҷониби истилогарон забт карда шуд. Артиши муғулҳо ва рутениён шаҳрро комилан хароб карда, қариб ҳамаи сокинон, аз ҷумла 49 нафарро куштанд. Рӯҳони Доминикан бо аббаташон Садок, ки дар калисои Сент Яъқуб пинҳон шуда буданд.

Берк хост, ки бо Байбарс ҳамлаи муштарак кунад ва бомамлюкҳо бар зидди Ҳулагу иттифоқ баст.Ордаи тиллоӣ шоҳзодаи ҷавони Нӯғоиро барои ҳамла ба Илхонӣ фиристод, аммо Ҳулагу ӯро дар соли 1262 маҷбуран баргардонид. Баъд лашкари Илхониён аз дарёи Терек гузашта, як ӯрдугоҳи холии Ҷочидро забт кард.Дар соҳили Терек ӯ ба лашкари Орди Тиллоӣ таҳти фармони Нӯғойҳо камин гирифт ва лашкари ӯ дар ҷанги дарёи Терек (1262) шикаст хӯрд ва ҳазорон нафар ҳангоми яхбандии дарё бурида ё ғарқ шуданд. рох дод.Хулегу баъдан ба Озарбойчон акибнишинй кард.

Султони СалчукхоиРум Кайкубоди II ба хони Ордаи тиллой Берке мурочиат кард, ки барои озод кардани бародараш Кайкоси II ба империяи Византия хучум кунад.Муғулҳо дар зимистони соли 1263/1264 аз дарёи яхбастаи Дунай гузаштанд.Онҳо дар баҳори соли 1264 лашкари Михаэли VIII-ро мағлуб карданд. Дар ҳоле ки аксари лашкари мағлубшуда гурехт, императори Византия бо кумаки тоҷирони итолиёвӣ гурехт.Пас аз он Фракия ғорат карда шуд.Михаэли VIII мачбур шуд, ки Кайкаусро озод кунад ва бо Берке шартнома имзо кард, ки дар он розй шуд, ки яке аз духтаронаш Евфросин Палаиогинаро ба ногай ба шавхар дихад.Берке Қримро ба Кайкаус ба сифати замима дод ва розӣ шуд, ки бо зани муғул издивоҷ кунад.Майкл инчунин ба Орда хироҷ фиристод.

Иттифоқи Византия ва Муғулистон дар охири асри 13 ва ибтидои асри 14 байни Империяи Византия ва Империяи Муғул ба вуҷуд омад.Византия воқеан кӯшиш мекард, ки ҳам бо Ордаҳои тиллоӣ ва ҳам бо мулкҳои Илхонӣ , ки аксар вақт бо ҳамдигар дар ҷанг буданд, муносибатҳои дӯстона нигоҳ дорад.Иттиҳод мубодилаи сершумори тӯҳфаҳо, ҳамкории ҳарбӣ ва робитаҳои издивоҷро дар бар мегирифт, аммо дар миёнаҳои асри 14 пароканда карда шуд.Чанде пас аз ҷанги Косе Дағ дар соли 1243, империяи Требизонд ба империяи Муғулистон таслим шуд, дар ҳоле ки дарбори Никей қалъаҳои худро ба тартиб овард.Дар ибтидои солҳои 1250 императори лотинии Константинопол Болдуини II ба Муғулистон дар симои рыцарь Баудойн де Ҳайнаут сафорат фиристод, ки пас аз бозгашт дар Константинопол бо Вилями Рубруки рафтанд.Вилям Рубрук инчунин қайд кард, ки ӯ дар соли 1253 бо фиристодаи Ҷон III Дукас Вататсес, императори Никей дар дарбори Монгкехон вохӯрд.Император Михаэли VIII Палайологос пас аз барқарор кардани ҳукмронии императории Византия, бо муғулҳо, ки худашон ба масеҳият хеле мусоид буданд, иттифоқ баст, зеро ақаллияти онҳо насрониҳои несторианӣ буданд.Вай соли 1266 бо хони муғули Қипчоқ (Ордаи Тиллоӣ) шартнома баст ва ду духтари худро (аз тариқи хонумаш Дипловататзина таваллуд шудааст) ба подшоҳони муғул: Евфросин Палайологина, ки бо хони Нӯғайи Ордаи Тиллоӣ издивоҷ кардааст. , ва Мария Палайологина, ки бо Абакахони Форси Илхониён издивоҷ кардааст.

Дар охири асри 13 тоҷирон аз Ҷумҳурии Генуя омада, шаҳрро аз Ордаи Тиллоӣ ҳукмронӣ карданд.Онҳо як шаҳраки шукуфони тиҷоратӣ бо номи Каффа барпо карданд, ки он тиҷоратро дар минтақаи Баҳри Сиёҳ амалан монополия мекард ва ҳамчун бандари калон ва маркази маъмурии шаҳракҳои генузаҳо дар атрофи баҳр хидмат мекард.Он ба яке аз бузургтарин бозорҳои ғуломии Аврупо омад.Каффа дар истгоҳи ғарбии Роҳи бузурги Абрешим қарор дошт ва дар соли 1204 аз ҷониби салибдорон аз Константинопол забт карда, холигии Венетсияҳо ва Генуяҳо пур карда шуд.Ибни Баттута аз ин шаҳр дидан карда, қайд кард, ки он "шаҳри бузурге дар соҳили баҳр аст, ки дар он насрониён , аксарияташон генузаҳо зиндагӣ мекунанд".Ӯ дар идома гуфт: "Мо ба бандари он фуруд омадем ва дар он ҷо бандари аҷиберо дидем, ки дар он ҳудуди дусад киштии ҳам киштиҳои ҷангӣ ва ҳам киштиҳои тиҷоратӣ, хурду бузург, зеро он яке аз бандарҳои машҳури ҷаҳон аст."

Берке писаре надошт, бинобар ин набераи Батю Менгу-Тимурро Хубилай пешбарӣ кард ва ба ҷои амаки худ Берк гузашт.Дар соли 1267 Менгу-Тимур барои озод кардани рӯҳониёни Рус аз ҳама гуна андозҳо диплом – ҷарлик дод ва ба генузаҳо ва венетсияҳо дар Каффа ва Азов ҳуқуқи истисноии тиҷоратӣ дод.Менгу-Тимур ба князи бузурги Рус фармон дод, ки ба тоҷирони немис иҷозат диҳад, ки аз сарзамини худ озодона сафар кунанд.Ин декрет инчунин ба савдогарони Новгород имкон дод, ки дар тамоми сарзамини Суздаль бе махдудият сафар кунанд.Менгу Темур ба ваъдаи худ вафо кард: вақте ки даниҳо ва рыцарҳои Ливонӣ дар соли 1269 ба Ҷумҳурии Новгород ҳамла карданд, басқоқи бузурги хон (даругачӣ), Амрағон ва бисёре аз муғулҳо ба артиши Русия, ки аз ҷониби Герцог Ярослав ҷамъоварӣ шуда буд, кӯмак карданд.Немисхо ва Данияхо чунон говчуш буданд, ки ба мугулхо тухфахо фиристода, минтакаи Нарваро партофта рафтанд. Хокимияти хони Мугул дар тамоми князьхои Рус пахн шуда, дар солхои 1274—75 дар хамаи шахрхои Руссия, аз чумла дар Смоленск баруихатгирии ахолй cap шуд. ва Витебск.

Кайду бо ёрии Менгу-Темур, хони Ордаи Тилло, ки се маротиба дар назди амаки худ Берхе-чир буд, Баракро дар наздикии Хучанд торумор кард.Пас аз он Мовароуннахрро Кайду хароб кард.Барак ба Самарканд, сипас Бухоро гурехта, шахрхои рохро горат карда, барои аз нав сохтани лашкари худ кушиш кард.Барак сеяки Мовароуннаҳрро аз даст медиҳад.

Ҷанги Кайду-Қублай ҷанги байни Кайду, пешвои хонадони Огедей ва хони воқеъии хонии Чагатой дар Осиёи Миёна ва Хубилайхон, асосгузори сулолаи Юан дарЧин ва вориси ӯ Темурхон буд, ки давом кард. чанд дахсола аз 1268 то 1301. Он пас аз чанги граждании Толуидхо (1260—1264) давом кард ва дар натича ба таксимоти доимии империяи Мугулистон.То замони марги Хубилай дар соли 1294, Империяи Муғулистон ба чаҳор хонӣ ё империяи ҷудогона тақсим шуд: хонии Ордаи тиллоӣ дар шимолу ғарб, хонии Чагатой дар миёна, Илхонӣ дар ҷанубу ғарб ва сулолаи Юан дар шарқ. дар Пекини муосир.Ҳарчанд Темурхон баъдтар дар соли 1304 баъд аз марги Кайду бо се хонии ғарбӣ сулҳ баста буд, чаҳор хонӣ рушди алоҳидаи худро идома дода, дар замонҳои гуногун фурӯ рехтанд.

Дар соли 1281 ба ҷои Менгу-Темур бародараш Тёде Мёнке, ки мусулмон буд, ба курсӣ нишаст.Аммо хони Ноғай акнун ба қадри кофӣ тавоно буд, ки худро ҳамчун ҳокими мустақил эълон кунад.Ордаи Тиллоиро хамин тавр ду хон идора мекард.Тоде Монгке бо Хубилай сулҳ баста, писаронашро ба ӯ баргардонд ва бартарии ӯро эътироф кард.Ногай ва Кочу, хони Орди Сафед ва писари Ордахон низ бо сулолаи Юань ва Илхони сулх баста буданд.Ба гуфтаи муаррихонимамлюк , Тӯде Мунгке ба мамлюкҳо нома фиристода, пешниҳод кардааст, ки ба муқобили душмани умумии онҳо, яъне давлати Илхонии кофир мубориза баранд.Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки ӯ шояд ба Озарбойҷон ва Гурҷистон, ки ҳарду аз ҷониби Илхонҳо ҳукмронӣ мекарданд, манфиатдор буд.

Шӯриши куманҳои соли 1282 метавонад ҳамлаи муғулҳоро ба вуҷуд оварад.Ҷанговарони куман, ки аз Маҷористон ронда шуда буданд, хидматҳои худро ба Ноғайхон, воқеъан сардори Ордаи тиллоӣ пешниҳод намуда, ба ӯ дар бораи вазъи хатарноки сиёсии Венгрия нақл карданд.Нӯғой инро як фурсат дида, тасмим гирифт, ки бар зидди подшоҳии зоҳиран заиф як маъракаи васеъ оғоз кунад.Натичахои хучум бо хучуми соли 1241 ба таври чиддитар мукобил гузошта наметавонистанд.Истило ба осонӣ дафъ карда шуд ва муғулҳо аз сабаби гуруснагии чандмоҳа, ҳуҷумҳои сершумори хурд ва ду шикасти калони ҳарбӣ қисми зиёди қувваҳои истилогари худро аз даст доданд.Ин асосан ба шарофати шабакаи нави мустаҳкам ва ислоҳоти низомӣ буд.Пас аз нокомии маъракаи соли 1285 ягон ҳамлаи ҷиддие ба Маҷористон оғоз нахоҳад шуд, гарчанде ки ҳуҷумҳои хурд аз Ордаи тиллоӣ то асри 14 зуд-зуд рух медоданд.;

Дар муқоиса бо ду ҳамлаи аввал, ҳамлаи солҳои 1287–88 кӯтоҳ ва хеле харобиовар буд.Муғулҳо ягон шаҳр ё қалъаи назаррасро забт накарданд ва шумораи зиёди мардони худро талаф доданд.Онҳо инчунин назар ба ҳамлаҳои қаблӣ камтар асир ва ғорат гирифтанд.Муаррихи Лаҳистон Стефан Краковски нокомии нисбии ҳамлаи муғулҳоро ба ду сабаби асосӣ марбут медонад.Аввалан, дар ҳоле ки 30 000 нафар аз ҳамлаҳои қаблӣ ба Полша зиёдтар буданд, рақобати байни Талабуга ва Ноғай маънои онро дошт, ки ин ду сутун хуб ҳамкорӣ накарданд ва вақте ки онҳо ба Полша ворид шуданд, аввалӣ аз он хориҷ шуданд.Дуюм, истеҳкомҳои аз ҷониби полякҳо такмилдодашуда истихроҷи онҳоро хеле душвортар карданд, ки ин ба Лешек ва ашрофони ӯ имкон дод, ки нақшаи оддии мудофиавии семарҳиларо ба амал бароранд.Мархилаи якум мудофиаи пассивии гарнизонхо, дуюм муборизаи зидди отрядхои хурди мугулхо аз тарафи кушунхои махаллии салли-конй ва мархилаи сеюм зарбаи чавобии армияи калони Венгрияю Польша ба мукобили мугулхои пароканда ва камшуда буд.Ин бо ҳуҷуми аввал комилан фарқ мекард.

Ногай ва Талабуга хеч гох муомила накарда буданд.Тирамохи соли 1290 Талабуга бо гумони он ки Нӯғой бар зидди ӯ тавтиъа мекунад, тасмим гирифт, ки лашкар ҷамъ кунад ва ба муқобили сарлашкари худ ҳаракат кунад.Ноғай тасмим гирифт, ки худро нодонӣ кунад, ҳарчанд бадбинии Талабугаро нисбат ба ӯ хуб медонист;вай инчунин ба модари Талабуга мактуб фиристода, гуфт, ки вай маслиҳати шахсӣ дорад, ки ба хон танҳо метавонад танҳо кунад ва аслан мулоқоти расмии шоҳзодаҳоро талаб кунад.Модари Талабуга ба ӯ маслиҳат дод, ки ба ноғайҳо бовар кунад ва ба дунбол, Талабуга қисми зиёди қувваҳои худро пароканда кард ва танҳо бо як ҳайати хурд ба мулоқот бо ноғойҳо ҳозир шуд.Бо вучуди ин ногай ду-руст буд;вай бо хамрохии гурухи калони аскарон ва Тохта, инчунин се писари Менгу-Темур ба чои таъиншуда омада буд.Вакте ки ногайхо ва Талабуга вомехуранд, мардони ногай ба камин баромаданд ва зуд Талабуга ва тарафдорони уро асир гирифтанд;Ногай бо ёрии протежхо Талабугаро бугй карда куштааст.Пас аз ин ба Тоќтаи љавон рў оварда гуфт: «Талабуга тахти падаратро тасарруф кардааст ва бародаронат, ки бо ў њастанд, розї шудаанд, ки туро дастгир ва ба ќатл расонанд, ман онњоро ба дасти ту месупорам ва ту метавонї бо онҳо ҳамон тавре ки хоҳед, кунед».Тоқта баъдан онҳоро куштанд.Ноғай барои нақши худ дар ба тахт нишастани Тоқта даромади шаҳрҳои тиҷоратии Қримро ба даст овард.Пас аз он ноғайҳо барои таҳкими ҳукмронии хони лухтакии худ бисёре аз ашрофони муғулро, ки тарафдорони Талабуга буданд, сар буриданд.Тоқта дар ибтидои соли 1291 хон эълон карда шуд.

Гурӯҳи Муғул (тотор)-и Нӯғайхони, як қисми Ордаи Тиллоии калонтар, дар солҳои 1280 ва 1290 дар Шоҳигарии Сербистон сахт ҷалб карда шуд.Дар соли 1292 ҳамлаи ҷиддӣ таҳдид карда шуд, аммо вақте ки Сербистон ҳукмронии муғулҳоро қабул кард, пешгирӣ карда шуд.Дар Балкан фишори гурӯҳи Ноғайҳо васеътар аз Сербистон буд.Дар соли 1292, он боиси тахдид ва бадарға шудани шоҳи Булғористон Георгий I гардид.Муноқишаи пароканда бо Ордаи тиллоӣ дуввумин бархӯрди бузурги сербҳо бо муғулҳо пас аз ҳамлаи муғулҳо ба Сербистон дар соли 1242 буд.

Дере нагузашта Ногай ва Тохта худро дар як ракобати марговар диданд;ки онхо дар юришхо ба мукобили князьхои исьёнгари Руси хамкорй мекарданд, дар ракобат монданд.Хусуру зани Тӯхта зуд-зуд шикоят мекарданд, ки ноғой худро аз Тӯхта болотар медонад ва Ноғай ҳар як талаби Тохтаро дар бораи ҳузур дар додгоҳи ӯ аз ӯ рад мекард.Онҳо инчунин дар бораи сиёсати ҳуқуқи тиҷоратии шаҳрҳои Гену ва Венетсия дар Қрим ихтилофи назар доштанд.Ду сол пас аз он ки Ноғайҳо Тӯхтаро ба кор андохтанд, рақобати онҳо ба авҷ расид ва Тохта тарафдорони худро барои ҷанги зидди Ноғой ҷамъ кард.

Тохта, бо назорати бештари қисматҳои шарқии империя, тавонист як қувваи азимеро ҷамъ кунад, ки аз нуғойҳо бузургтар аст, аммо тибқи гузоришҳо, ба туфайли таҷрибаи мардони ноғайҳо дар ҷангҳои худ дар Аврупо, қобилияти камтари силоҳро дорад.Ин ду ҳоким соли 1297 дар дашти Нергӣ, ки дар нимаи байни заминҳои Нӯғой ва Тӯхта буд, 10 фарсах дуртар аз ҳамдигар қароргоҳ карданд.Баъди як руз дамгирй задухурди сахте ба амал омад, ки дар он ногай ва Тохта шахсан дар чанг (ба синну соли пештарааш нигох накарда) фарк ме-карданд.Дар нихояти кор ногай бо вучуди камбудни шуморааш галаба кард.Бино ба гузоришҳо, 60 000 нафар аз мардони Тӯхта кушта шуданд (қариб сеяки лашкари ӯ), аммо худи Тохта тавонист фирор кунад.

1313 йилда Ўзбекхон тахтга ўтгач, Ислом динини давлат дини сифатида қабул қилди.Вай дар соли 1314 дар шахри Солхати Крим масчиди калон сохта, дар байни мугулхо дар Ордаи тиллой дини буддой ва шоманиро манъ кард.То соли 1315 Озбег Ордаро бомуваффақият исломӣ кард ва шоҳзодаҳои Ҷочид ва ламаҳои буддоиро, ки ба сиёсати динии ӯ мухолиф буданд, кушт.Дар замони ҳукмронии Озбек корвонҳои тиҷоратӣ бетаъсир мерафтанд ва дар Ордаи тиллоӣ тартиботи умумӣ ҳукмфармо буд.Вақте ки Ибни Баттута дар соли 1333 ба Сарай сафар кард, вай як шаҳри калон ва зебое буд, ки кӯчаҳои васеъ ва бозорҳои зебое дорад, ки дар он муғулҳо, аланҳо, қипчоқҳо, черкесҳо, русҳо ва юнониҳо ҳар як макони худро доранд.Тоҷирон як қисми махсуси девори шаҳрро барои худ доштанд.Оз Бегхон манзили худро ба Мухша кучонд.

Оз Бег аз соли 1320 то 1332 бо Булғористон ва Империяи Византия дар ҷангҳо ширкат дошт. Ӯ борҳо ба Фракия ҳуҷум кард, ки қисман барои ҷанги Булғористон бар зидди Византия ва Сербистон, ки соли 1319 оғоз шуда буд. Артиши ӯ Фракияро 40 рӯз ва дар соли 1124 дар тӯли 40 рӯз ғорат кард. дар соли 1337 300 000 асир гирифт.Баъди марги Озбег дар соли 1341 ворисони ӯ сиёсати таҷовузкоронаи ӯро идома надоданд ва робита бо Булғористон қатъ гардид.Кӯшиши ӯ барои барқарор кардани назорати муғулҳо бар Сербистон дар соли 1330 бенатиҷа анҷом ёфт. Императори Византия Андроникоси III гӯё духтари ғайриқонунии худро ба Озбек ба шавҳар додааст, аммо муносибатҳо дар охири ҳукмронии Андоникос бад шуданд ва муғулҳо дар байни солҳои 1324 то соли 1324 ба Фракия ҳамла карданд. бандари Византия — Висина Макарияро мугулхо ишгол карданд.Духтари Андоникос, ки номи Баялунро ба худ гирифтааст, аз афташ аз иҷборан ба ислом қабул шуданаш тарсида, тавонист ба империяи Византия фирор кунад.Дар ҷанубу шарқи Подшоҳии Маҷористон , Валахия ва ҳокими он Басараб I пас аз соли 1324 бо дастгирии Оз Бег давлати мустақил гардиданд.

Шӯриши Твери соли 1327 аввалин шӯриши бузурги мардуми Владимир ба муқобили Ордаи Тилло буд.Он бо чидду чахди якчояи Ордахои Тилло, Москва ва Суздаль берахмона пахш карда шуд.Дар он вакт Москва ва Владимир дар мубориза барои хукмронй иштирок доштанд ва шикасти куллии Владимир муборизаи чорьяк-асраи хокимиятро амалан хотима дод.Ордаи Тилло баъдтар душмани Мусков шуд ва Русия то замони Истиқлоли Бузург дар дарёи Угра дар соли 1480, яъне беш аз як аср пас аз таъсири муғулҳо озод нашуд.

Ҷонибек бо дастгирии модараш Тайдула Хотун дар соли 1342 бародари калонӣ ва рақиби худ Тини бекро дар Сарой-Ҷук маҳв карда, худро хон эълон кард;вай аллакай бародари дигари шӯҳратпараст Хидрбекро кушта буд.Маълум аст, ки вай ба корхои князии Руссия ва Литва фаъолона дахолат мекард.Князхои бузурги Москва Симеон Гордий ва Ивани II дар зери фишори доимии сиёсию харбии Чонибек буданд.Дар давраи хукмронии Чонибек аломатхои аввалини задухурдхои феодалй буд, ки дар нихояти кор ба бархам хурдани Ордаи Тилло мусоидат мекард.

Муғулҳо таҳти фармони Ҷонибег дар пайи задухӯрд байни итолиёвиҳо ва мусулмонон дар Тана Каффа ва анклави Итолиёро дар Тана муҳосира карданд.Тоҷирони Италия дар Тана ба Каффа гурехтанд.Муҳосираи Каффа то моҳи феврали соли 1344 давом кард, вақте ки он пас аз кушта шудани 15 000 сарбози муғул ва нест кардани мошинҳои муҳосираи онҳо, барҳам дода шуд.Ҷонибег дар соли 1345 муҳосираро аз нав барқарор кард, аммо пас аз як сол боз маҷбур шуд, ки онро бардорад, ин дафъа эпидемияи вабо, ки қувваҳои ӯро хароб кард.Итолиёиҳо бандарҳои муғулро муҳосира карда, Ҷонибегро маҷбур карданд, ки гуфтушунид кунад ва дар соли 1347 ба итолиёвӣ иҷозат дода шуд, ки мустамликаи худро дар Тана барқарор кунанд.Паҳн шудани вабо тавассути сафҳои муғул артишро рӯҳафтода кард ва қисми зиёди онҳо таваҷҷӯҳи худро ба муҳосира гум кард.Аммо, муғулҳо ба Каффа як порча азоби худашон надода, аз ин ақиб намемонданд.Онҳо ҷасади мурдаҳои худро ба катапультаҳои худ гузошта, аз болои деворҳои мудофиавии Каффа партофтанд.Сокинони Каффа диданд, ки ҷасадҳои пӯсида аз осмон афтода, ба хоки онҳо афтида, бӯи пӯсидаи онҳоро ба ҳар тараф паҳн мекунанд.Насрониён аз харобие, ки ба сари онҳо борид, на пинҳон шуда, на гурехта натавонистанд.Онҳо ба қадри имкон ҷасади пӯсидаро ба ҳаракат дароварда, ҳарчи зудтар ба баҳр партофтанд.Аммо то он вақт, хеле дер шуда буд;марги сиёҳ аллакай дар Каффа буд.Сокинони фирорӣ шояд ин бемориро ба Италия баргардонанд ва боиси паҳншавии он дар саросари Аврупо гардад.;

Бино ба гузоришҳо, вабо бори аввал ба Аврупо тавассути тоҷирони генуалӣ аз шаҳри бандарии Каффаи Қрим дар соли 1347 ворид шудааст. Ҳангоми муҳосираи тӯлонии шаҳр, дар солҳои 1345–1346 артиши Орди Тиллоии Муғулистони Ҷонибек, ки умдатан аскарони тоторҳои он аз ин беморӣ азоб мекашиданд. ин беморӣ ҷасадҳои сироятёфтаро болои деворҳои шаҳри Каффа бурда, ба сокинон сироят кардааст, гарчанде ки эҳтимоли зиёд аст, ки каламушҳои сироятшуда аз хатти муҳосира гузашта, эпидемияро ба сокинон паҳн мекарданд.Вақте ки беморӣ паҳн шуд, тоҷирони генуезӣ аз баҳри Сиёҳ ба Константинопол гурехтанд, ки беморӣ бори аввал дар тобистони соли 1347 ба Аврупо расид.

Дар давраи ҳукмронии Озбегхон (1313-1341) Ордаи тиллоӣ ба авҷи худ расид, ки аз савдои хушкӣ аз баҳри Сиёҳ то сулолаи ЮанЧин баҳра бурд.Қабули Исломи Озбег ба дастгирии калисои православӣ халал нарасонд, зеро он аз андоз озод буд.Аҳолии турку муғул дар мулки ӯ тадриҷан ба ҳуввияти тоторҳо шомил шуданд.Ҷамъоварии андоз аз князиҳои Рус , ки дар аввал аз ҷониби амалдорони Орди Тиллоӣ, ба мисли Дорухачи ё Басқоқ идора мешуд, баъдан ба князҳои Русия гузашт.Дар солҳои 1350 то 1382, системаи басқақ тадриҷан аз байн рафт, тавре ки бо истинодҳои охирини он дар князии Рязань нишон дода шудааст.Ордаи тиллоӣ бар сиёсати Русия нуфуз дошт ва аксар вақт унвони шоҳзодаи Владимирро ба князҳои дӯстдоштаи Русия ҳамчун тактика барои нигоҳ доштани назорат ва идоракунии рақобатҳо дод.Дар миёнаи асри 14, қудратҳои беруна ба монанди Алгирдас аз Литва бо сиёсати Орда машғул шуда, ба динамикаи минтақавӣ таъсир расониданд.Миёнаҳои асри 14 ба Орда мусибатҳо овард, аз ҷумла паҳншавии марги сиёҳ ва суқути якчанд хонии муғул.Шумораи кушташудагон аз пандемия ҳам дар сафи Орда ва ҳам дар байни аҳолии Рус назаррас буд.Марги Озбегхон дар соли 1341 оғози давраи бесуботӣ ва кушторҳои зуд-зуд дар дохили сулолаи ҳукмрон буд.Ин давра, ки бо номи "Мушкилоти Бузург" маъруф аст, пай дар пайи босуръати хонҳо ва низоъҳои дохилиро мушоҳида кард.Аз соли 1360 то соли 1380 Ордаи тиллой низоъхои шадиди дохилиро паси сар кард.Дар ин муддат дастаҳои гуногун минтақаҳои гуногунро зери назорат доштанд ва князиҳои Рус аксар вақт байъатро иваз мекарданд.Ҷанги Куликово дар соли 1380 як лаҳзаи муҳим буд, зеро нерӯҳои москвиҳо артиши муғулро мағлуб карданд, ки тағирёбии динамикаи қудратро нишон дод.Бо вуҷуди ин, ҳокимияти муғул аз ҷониби Тӯхтамиш, ки соли 1381 дар ҷанги дарёи Калка Мамайро мағлуб кард ва хони бебаҳс шуд.Дар соли 1382 муҳосираи Тӯхтамиш дар Маскав як чораи муҷозот алайҳи даъвати Маскав ба ҳокимияти Орда буд.Сарфи назар аз он ки Москва хамчун давлати намоёни Руссия ба вучуд омад, ин вокеа хукмронии Ордаро мустахкам намуд.Солҳои баъдӣ, ки бо ҷанги Тӯхтамишу Темур сабт шуда буд, коҳиши қудрати Ордаи Тиллоро мушоҳида карда, тавозуни минтақавиро тағйир дод.

Ҷанги Обҳои Кабуд ҷангест, ки дар баъзе вақтҳои тирамоҳи соли 1362 ё 1363 дар соҳили дарёи Синиуха, шохоби чапи Буги ҷанубӣ, байни лашкарҳои Гертсогии Литва ва Ордаи Тилло сурат гирифт.Литвахо галабаи катъй ба даст оварда, князии Киевро ба охир расонданд.

Ҷанги Куликово дар байни лашкарҳои Ордаи Тиллоӣ таҳти фармондеҳии Мамай ва князиҳои мухталифи Русия таҳти фармондеҳии муттаҳидаи князи Дмитрий Маскав сурат гирифт.Ҷанг 8 сентябри соли 1380 дар майдони Куликово дар наздикии дарёи Дон (ҳоло вилояти Тула, Русия) ба вуқӯъ пайваст ва дар он Дмитрий, ки пас аз ҷанг бо номи Донской "аз Дон" машҳур шуд, пирӯз шуд.Ҳарчанд ин пирӯзӣ бар ҳукмронии муғулҳо бар Рус хотима наёфт, аммо аз ҷониби муаррихони рус он нуқтаи гардишест, ки дар он нуфузи муғулҳо коҳиш ёфт ва қудрати Маскав боло рафт.Ин раванд дар ниҳоят ба Гертсогии Бузурги Маскав истиқлолият ва ташаккули давлати муосири Русия оварда расонд.

Ҷанги дарёи Калка дар соли 1381 байни сардорони муғул Мамай ва Тоқтамиш барои тасарруфи Ордаи тиллоӣ сурат гирифт.Тоқтамиш ғолиб омад ва ҳокими ягонаи Орда шуд.Мамай қаблан бар Орда назорати воқеӣ дошт, аммо вақте ки Тоқтамиш аз Орди Сафед ҳуҷум кард, назорати ӯ хароб шуд.Дар айни замон князхои рус ба мукобили хукмронии мугулхо шуриш бардошта, аз Мамай манбаи пурарзиши даромади андозро аз байн бурданд.Мамай ба Русия ҳамла кард, аммо дар ҷанги машҳури Куликово мағлуб шуд.Дар ҳамин ҳол, Тоқтамиш дар шарқ пойтахти Урда Саройро забт кард.Мамай пули боқимондаи худро барои ҷамъ кардани лашкари хурд сарф кард ва бо Тоқтамиш дар минтақаҳои атрофи шимоли Донетс ва дарёҳои Калка вохӯрд.Ҷузъиёти ҷанг боқӣ намондааст, вале Тӯқтамиш, ки эҳтимолан лашкари бештаре дошт, пирӯзии қатъӣ ба даст овард.Баъдан ӯ Ордаи тиллоиро ба дасти худ гирифт.

Тӯхтамиш ба як подшоҳи тавоно табдил ёфт, аввалин хоне, ки дар тӯли ду даҳсола дар ҳарду ними Ордаи тиллоӣ ҳукмронӣ кард.Вай дар муддати андаке бештар аз як сол худро устоди ҷиноҳи чап (шарқӣ), собиқ Улуси Ордо (дар баъзе маъхазҳои форсӣ Ордаи Сафед ва дар туркҳо Ордаи Кабуд) меномиданд) ва сипас устоди каноти чап (шарқӣ) кард. ҷиноҳи рост (ғарбӣ), улуси Боту (дар баъзе маъхазҳои форсӣ Ордаи Кабуд ва дар туркҳо Ордаи Сафед номида мешавад).Ин ваъда дод, ки бузургии Ордаи тиллоиро пас аз як давраи тӯлонии тақсимот ва низоъҳои байниҳамдигарӣ барқарор мекунад.

Муҳосираи Маскав дар соли 1382 ҷанги байни аскарони москвагиҳо ва Тӯхтамиш, хони Ордаи тиллоӣ буд, ки онро Темур дастгирӣ мекард.Мағлубияти русҳо ҳукмронии Ордаро бар баъзе заминҳои Русия барқарор кард, ки пас аз 98 сол ҳукмронии тоторҳоро бо мавқеи бузург дар дарёи Угра сарнагун кард.Тӯхтамиш инчунин Ордаи тиллоиро ҳамчун як қудрати бартари минтақавӣ барқарор кард, заминҳои муғулро аз Қрим то кӯли Балкаш дубора муттаҳид кард ва дар соли оянда дар Полтава литваиёнро мағлуб кард.Бо вуҷуди ин, ӯ қарори фалокатовар қабул кард, ки бар зидди оғои собиқаш Темурлан ҷанг кунад ва Ордаи тиллоӣ ҳеҷ гоҳ барқарор нашуд.

Ҷанги Тӯхтамишу Темур аз соли 1386 то 1395 дар байни хони Ордаи тиллоӣ Тӯхтамиш ва сарлашкар ва истилогар Темур , асосгузори империяи Темуриён дар минтақаҳои кӯҳҳои Қафқоз, Туркистон ва Аврупои Шарқӣ ҷараён гирифт.Муборизаи байни ду ҳокими муғул дар таназзули қудрати муғул бар князиҳои аввали Русия нақши муҳим бозид.

Ҷанги дарёи Кондурча аввалин ҷанги бузурги ҷанги Тӯхтамишу Темур буд.Он дар дарёи Кондурча, дар улуси Булғори Ордаи Тиллоӣ, ки имрӯз дар вилояти Самараи Русия воқеъ аст, сурат гирифт.Саворони Тӯхтамиш кӯшиш карданд, ки лашкари Темурро аз паҳлуҳо ихота кунанд.Аммо лашкари Осиёи Миёна ба ҳуҷум тоб овард ва пас аз он ҳамлаи ногаҳонии пешинаи он аскарони Ордаро ба гурез овард.Бо вуҷуди ин, бисёре аз аскарони Орди тиллоӣ гурехта, дубора дар Терек мубориза бурданд.Темур қаблан ба Тӯхтамиш дар гирифтани тахти Орди Сафед дар соли 1378 кумак карда буд. Солҳои баъдӣ ҳардуи онҳо қудрати калон пайдо карданд ва Тӯхтамиш Ордаи Тиллоро пурра ба дасти худ гирифт ва Темур қудрати худро дар тамоми Ховари Миёна густариш дод.Аммо Темур Озарбойҷонро гирифт, ки Тӯхтамиш онро ба таври ҳақиқӣ қаламрави Олтин Орда буд.Вай ба хоки Темуриён ҳуҷум кард ва пеш аз таъқиби Темур Самарқандро ба муддати кӯтоҳ муҳосира кард.Темур Тӯхтамишро таъқиб кард, то он даме, ки ӯ дар канори дарёи Кондурча бо ӯ ҷанг кунад.

Ҷанги дарёи Терек охирин ҷанги бузурги ҷанги Тӯхтамишу Темур буд ва дар дарёи Тереки Қафқози Шимолӣ сурат гирифт.Натижада Тимур ғалаба қозонди.

Ҷанги дарёи Ворскла дар таърихи асримиёнагии Аврупои Шарқӣ ҷанги бузурге буд.Он 12 августи соли 1399 дар байни тоторҳо, таҳти фармони Эдигу ва Темур Қутлуғ ва лашкари Тӯхтамиш ва Витаутаси Литва ҷангид.Чанг бо галабаи катъии тоторхо анчом ёфт.

Тўхтамиш њангоми ворид шудан ва тезу тунд кардани низоъ бо собиќ њомии худ Темур роњи барњам додани тамоми дастовардњои худ ва нобудии худи худро пеш гирифт.Ду ҳуҷуми бузурги Темур ба сарзаминҳои асосии Ордаи тиллоӣ дар солҳои 1391 ва 1395–1396 ба ҳокимияти Тӯхтамиш ба шикасти сахт дучор шуд.Инҳо Тӯхтамишро бо хонҳои рақиб рақобат карда, дар ниҳоят ӯро ба таври қатъӣ берун ронданд ва дар соли 1406 ӯро дар Сибир то маргаш таъқиб карданд. Нисбатан мустаҳкам шудани ҳокимияти хон аз ҷониби Тӯхтамиш танҳо дар муддати кӯтоҳ ва асосан аз таъсири душмани ӯ Эдигу зинда монд;вале баъд аз соли 1411 ба давраи боз як давраи дуру дарози чанги гражданй дод, ки бо парокандашавии Ордаи Тилло анчом ёфт.Зиёда аз он, Темур марказхои асосии шахрхои Орди Тилло, инчунин мустамликаи Итолиёи Танаро хароб карда, ба иктисодиёти тичоратии ин давлат зарбаи сахт ва пойдор зада, барои ояндаи шукуфой ва зинда мондани он окибатхои гуногуни манфй дошт.

Пас аз соли 1419 Ордаи тиллоӣ амалан мавҷудияти худро қатъ кард.Улуғ Муҳаммад расман хони Ордаи тиллоӣ буд, аммо қудрати ӯ дар соҳилҳои поёнии Волга маҳдуд буд, ки дар он ҷо писари дигари Тӯхтамиш Кепек низ ҳукмронӣ мекард.Дар Аврупои Шарқӣ нуфузи Ордаи Тиллоӣ бо Гертсогии Бузурги Литва иваз карда шуд, ки Улуғ Муҳаммад барои дастгирӣ ба он муроҷиат кард.

Истгоҳи бузург дар дарёи Угра як задухӯрди байни нерӯҳои Аҳматхони Ордаи Бузург ва шоҳзодаи бузурги Маскав Ивани III дар соли 1480 дар соҳили дарёи Угра буд, ки вақте ки тоторҳо бидуни низоъ рафтанд, анҷом ёфт.Он дар таърихшиносии Русия ҳамчун поёни ҳукмронии тоторҳо/муғулҳо бар Маскав дида мешавад.

Соли 1500 ҷанги Маскаву Литва дубора оғоз шуд.Литва бори дигар бо Ордаи Кабир иттифоқ гирифт.Соли 1501 хон Шайх Аҳмад дар наздикии Рыльск, Новгород-Сиверский ва Стародуб ба нерӯҳои москвагиҳо ҳамла кард.Герцоги бузурги Литва Александр Ягеллон бо вориси худ дар Подшоҳии Полша банд буд ва дар маърака иштирок накард.Зимистони сахт ҳамроҳ бо сӯзондани дашт аз ҷониби Менли I Гирай, хони хонии Қрим, боиси гуруснагӣ дар байни нерӯҳои Шайх Аҳмад гардид.Бисёре аз мардони ӯ ӯро тарк карданд ва боқимонда дар моҳи июни соли 1502 дар дарёи Сула мағлуб шуданд.Шайх Аҳмад маҷбур ба бадарға шуд.Вай пеш аз он ки ба Гертсогии Литва равад, дар Империяи Усмонӣ ё иттифоқ бо Гертсогии Бузурги Маскав паноҳ бурд.Герцогии Бузург ба ҷои кӯмак ба иттифоқчии собиқи худ, Шайх Аҳмадро дар тӯли зиёда аз 20 сол зиндонӣ кард.Дар гуфтушунид бо хони Қрим аз ӯ ҳамчун як савдогар истифода мешуд: агар хонӣ рафтор намекард, Шайх Аҳмад озод мешавад ва ҷанги худро бо хонӣ дубора оғоз мекунад.Баъди чанги Олшаница дар мохи январи соли 1527 Шайх Ахмад аз зиндон озод шуд.Гуфта мешавад, ки ӯ тавонист қудратро дар хонии Астрахан ба даст орад.Вай тақрибан дар соли 1529 мурд.