Таърихи Арманистон

Олимони ибтидои асри 20 тахмин мезананд, ки номи "Армания" шояд бори аввал дар катибае сабт шуда бошад, ки дар он Армани (ё Арманум) дар якҷоягӣ бо Ибла, аз қаламравҳои забткардаи Нарам-Син (2300 пеш аз милод) бо як аккад шинос шудааст. колония дар минтақаи ҳозираи Диёрбекир;аммо макони дақиқи ҳам Армани ва ҳам Ибла норавшан аст.Бархе аз муҳаққиқони муосир Армани (Арми)-ро дар минтақаи умумии Самсати муосир ҷойгир кардаанд ва тахмин мезананд, ки он ҳадди аққал қисман аз ҷониби мардуми ибтидоии ҳиндуаврупоизабон зиндагӣ мекардааст.Имрӯз ассуриёни муосир (ки одатан неоарамейӣ ҳарф мезананд, на аккадӣ) арманиҳоро бо номи Арманӣ меноманд.Эҳтимол дорад, ки номи Арманистон аз забони Арминӣ, Урарту ба маънои “сокини Арме” ё “кишвари арманӣ” сарчашма мегирад.Қабилаи Арме дар матнҳои Урарту шояд Уруму бошад, ки дар асри 12 то пеш аз милод кӯшиш карда буд, ки бо ҳампаймонони худ мушкиҳо ва каскиён ба Ашшур аз шимол ҳамла кунад.Урумуҳо зоҳиран дар наздикии Сасон маскан гирифта, номи худро ба минтақаҳои Арме ва замини наздики Урме доданд.Тутмоси 3-иМиср , дар соли 33-юми ҳукмронии худ (1446 пеш аз милод) ҳамчун мардуми "Эрменен" ном бурда, иддао мекунад, ки дар сарзамини онҳо "осмон бар чаҳор сутуни он такя мекунад".Арманистон эҳтимолан ба Маннае пайваст аст, ки он метавонад ба минтақаи Минни дар Библия зикршуда шабеҳ бошад.Аммо он чизеро, ки ҳамаи ин шаҳодатномаҳо ба он ишора мекунанд, бо итминон муайян кардан мумкин нест ва аввалин тасдиқи мушаххаси номи «Армания» аз катибаи Беҳистун (тақрибан 500 то милод) сарчашма мегирад.Шакли аввалини калимаи "Ҳаястан", эндоними Арманистон, эҳтимолан Ҳаяса-Аззи, салтанате дар кӯҳистони Арманистон бошад, ки дар сабтҳои Ҳитт аз соли 1500 то 1200 пеш аз милод сабт шудааст.

Ҳаяса-Аззи ё Аззи-Хаяса як конфедератсияи асри биринҷӣ дар кӯҳистони Арманистон ва/ё минтақаи Понтикии Осиёи Хурд буд.Конфедератсияи Ҳаяса-Аззӣ дар асри 14 то пеш аз милод бо империяи Ҳиттӣ даргир буд ва то пошхӯрии Хатти тақрибан дар соли 1190 пеш аз милод оварда расонд.Аз кайҳо боз фикр мекарданд, ки шояд Ҳаяса-Аззӣ дар этногенези арманиҳо нақши назаррас дошта бошад.Ҳама маълумот дар бораи Ҳаяса-Аззӣ аз Ҳиттҳо гирифта шудааст, аз Ҳаяса-Аззӣ сарчашмаҳои ибтидоӣ вуҷуд надоранд.Ҳамин тавр, таърихи аввали Ҳаяса-Аззи номаълум аст.Ба гуфтаи муаррих Арам Косян, эҳтимол дорад, ки ибтидои Ҳаяса-Аззӣ дар фарҳанги Триалети-Вандзор бошад, ки дар нимаи аввали ҳазораи 2-и пеш аз милод аз Закавказье ба шимолу шарқи Туркияи ҳозира паҳн шудааст.Игор Диаконоф бар ин назар аст, ки талаффузи Ҳаяса эҳтимолан ба Хаяса наздиктар буд, бо ҳиссаи саъй.Ба гуфтаи ӯ, ин иртибот ба хай (հայ)-и арманиро аз байн мебарад.Илова бар ин, вай иддао мекунад, ки -аса наметавонад пасванди забони анатолӣ бошад, зеро номҳо бо ин пасванд дар кӯҳистони Арманистон вуҷуд надоранд.Интиқодҳои Диаконоф аз ҷониби Матиоссиан ва дигарон рад карда шудаанд, ки онҳо мегӯянд, ки ҳаяса як экзоними ҳитӣ (ё ҳитӣ) аст, ки ба сарзамини бегона истифода мешавад, пасванди -аса ҳоло ҳам метавонад маънои "замини" -ро дошта бошад.Илова бар ин, Хаясаро бо Хай соз кардан мумкин аст, зеро фонемаҳои ҳ ва х ҳитӣ ивазшавандаанд, ки ин хусусият дар баъзе лаҳҷаҳои арманӣ низ мавҷуд аст.

Митанни як давлати хурризабон дар шимоли Сурия ва ҷанубу шарқии Анатолиё (Туркияи имрӯза) буд.Азбаски дар маконҳои ҳафриёти он то ҳол ягон таърих ё солномаҳои шоҳона / солномаҳо пайдо нашудааст, дониш дар бораи Митанни дар муқоиса бо дигар қудратҳои ин минтақа кам аст ва аз он чизе, ки ҳамсоягони он дар матнҳои онҳо шарҳ додаанд, вобаста аст.Империяи Митанни як қудрати пурқуввати минтақавӣ буд, ки аз ҷониби Ҳиттҳо дар шимол,Миср дар ғарб, Касситҳо дар ҷануб ва баъдтар аз ҷониби Ассуриён дар шарқ маҳдуд буданд.Дар ҳадди аксар Митанни дар ғарб то Киззуватна дар назди кӯҳҳои Таурус, Тунип дар ҷануб, Арраф дар шарқ ва шимол то кӯли Ван буд.Доираи таъсири онҳо дар номҳои маҳалҳои Ҳурриҳо, номҳои шахсӣ ва паҳншавӣ тавассути Сурия ва Леванти як навъи кулолии нузӣ нишон дода шудааст.

Найрӣ номи аккадӣ барои минтақае буд, ки дар он гурӯҳи мушаххас (эҳтимолан конфедератсия ё лигаи) князиятҳои қабилавӣ дар баландкӯҳҳои Арманистон зиндагӣ мекарданд, тақрибан дар байни Диёбакири муосир ва кӯли Ван ва минтақа дар ғарби кӯли Урмия ҷойгир аст.Найрӣ баъзан бо Ниҳрия, ки аз сарчашмаҳои Байнаннаворӣ , Ҳиттӣ ва Урарту маълум аст, баробар карда шудааст.Аммо дар доираи як матни ягона бо Ниҳрия ҳамбастагии он метавонад бар зидди ин баҳс кунад.Қабл аз пошхӯрии асри биринҷӣ, қабилаҳои Найрӣ қуввае ҳисобида мешуданд, ки ҳам бо Ашшур ва ҳам Хатти мубориза баранд.Агар Наирӣ ва Ниҳрия муайян карда шаванд, пас ин минтақа макони ҷанги Ниҳрия (тақрибан 1230 то милод), нуқтаи авҷи ҷанги байни Ҳиттҳо ва Ашшуриён барои назорат бар боқимондаҳои салтанати собиқи Митанни буд.Аввалин подшоҳони Урарту подшоҳии худро ба ҷои номи худи Бианили номи Наирӣ номиданд.Бо вуҷуди ин, муносибати дақиқи Урарту ва Найрӣ равшан нест.Бархе аз пажӯҳишгарон бар ин назаранд, ки Урарту то замони муттаҳид шудан ба унвони салтанати мустақил як ҷузъи Найрӣ буд, дар ҳоле, ки баъзеи дигар бар ин назаранд, ки Урарту ва Найрӣ давлатҳои ҷудогона буданд.Чунин ба назар мерасад, ки Ашшуриён дар тӯли даҳсолаҳо пас аз таъсиси Урарту, то он даме, ки Найрӣ дар асри 8-уми пеш аз милод аз ҷониби Ашшур ва Урарту комилан азхуд карда шуд, ба Найрӣ ҳамчун як воҳиди алоҳида муроҷиат мекарданд.

Урарту як минтақаи ҷуғрофӣ аст, ки маъмулан ҳамчун экзоними салтанати асри оҳан истифода мешавад, инчунин бо тафсири муосири эндоними он, Шоҳигарии Ван маълум аст, ки дар атрофи кӯли Ван дар кӯҳҳои таърихии Арманистон ҷойгир аст.Подшоҳӣ дар миёнаҳои асри 9 пеш аз милод ба қудрат расид, аммо тадриҷан ба таназзул даромад ва дар ниҳоят дар ибтидои асри 6 то милод аз ҷониби Мидияҳои Эрон забт карда шуд.Аз замони кашфи дубораи худ дар асри 19, Урарту, ки ба эътиқоди маъмулӣ ҳадди ақалл қисман арманизабон буд, дар миллатгароии арманӣ нақши муҳим бозидааст.

Эребуниро подшоҳи Урарту Аргишти I (ҳукмронии тақрибан 785–753 то милод) соли 782 то милод таъсис додааст.Он дар болои теппае бо номи Арин Берд, ки ба водии дарёи Арас нигаронида шудааст, сохта шудааст, то ҳамчун як қалъаи низомӣ барои ҳифзи сарҳадҳои шимолии салтанат хизмат кунад.Он ҳамчун як маркази бузурги маъмурӣ ва динӣ, пойтахти комилан шоҳона тарҳрезӣ шудааст.Ба гуфтаи Маргарит Исраилян, Аргишти баъд аз забт кардани қаламравҳои шимоли Ереван ва ғарби кӯли Севан ба сохтмони Эребунӣ шурӯъ кард, ки тақрибан ба он ҷоест, ки феълан шаҳри Абовян ҷойгир аст.Бинобар ин, маҳбусоне, ки ӯ дар ин маъракаҳо асир гирифта буд, ҳам мардон ва ҳам занон, барои кӯмак дар бунёди шаҳраш истифода мешуданд.Подшо ҳ они пайдарпайи Урарту ҳ ангоми ҳ аракат ҳ ои ҳ арбии худ бар зидди истилогарони шимол Эребуниро макони и қ омати худ гардониданд ва барои бунёди му ҳ офизати қ алъа кори сохтмонро идома медоданд.Подшоҳон Сардури II ва Руса I низ Эребуниро ҳамчун макони баргузории маъракаҳои нави истилоҳо ба самти шимол истифода бурданд.Дар ибтидои асри VI давлати Урарту, ки дар зери хучуми доимии хоричиён буд, пош хӯрд.Минтақа дере нагузашта ба зери назорати империяи Ҳахоманиён афтод.Мавқеи стратегӣ, ки Эребуни ишғол мекард, паст нашуд, вале ба маркази муҳими сатрапии Арманистон табдил ёфт.Сарфи назар аз ҳуҷумҳои сершумори қудратҳои пайдарпайи хориҷӣ, шаҳр ҳеҷ гоҳ дар ҳақиқат партофта нашуда буд ва дар тӯли садсолаҳои минбаъда доимӣ истиқомат мекард ва дар ниҳоят ба шаҳри Ереван табдил ёфт.

Соли 714 пеш аз милод Ашшуриён таҳти роҳбарии Саргони II дар кӯли Урмия подшоҳи Урарту Руса 1-ро мағлуб карданд ва маъбади муқаддаси Урартуро дар Мусосир хароб карданд.Ҳамзамон як қабилаи ҳиндуаврупоӣ бо номи киммериён аз минтақаи шимолу ғарбӣ ба Урарту ҳамла карда, боқимондаи лашкари ӯро нобуд кард.

Мидияҳо таҳти роҳбарии Киаксарес баъдтар дар соли 612 пеш аз милод ба Ашшур ҳамла карданд ва сипас то соли 585 пеш аз милод пойтахти Урарту Ванро ишғол карданд ва ба таври муассир соҳибихтиёрии Урартуро хотима доданд.Мувофики анъанаи арманихо мидияхо ба арманихо дар барпо намудани сулолаи Оронтидхо ёрй расонданд.

Пас аз суқути Урарту тақрибан дар соли 585 пеш аз милод Сатрапияи Арманистон ба вуҷуд омад, ки дар он сулолаи Оронтидҳои арманӣ ҳукмронӣ мекард, ки бо номи аслии худ Эруандид ё Ервандуни низ маъруф аст, ки давлатро дар солҳои 585-190 пеш аз милод идора мекард.Дар зери ҳукмронии Оронтидҳо, Арманистон дар ин давра як сатрапии Империяи Форс буд ва пас аз пароканда шудани он (дар соли 330 пеш аз милод) ба салтанати мустақил табдил ёфт.Дар замони хукмронии сулолаи Оронтидхо аксари арманихо дини зардуштиро кабул карданд.Оронтидҳо аввал ҳамчун подшоҳони муштарӣ ё сатрапҳои Империяи Ҳахоманишиҳо ҳукмронӣ карданд ва пас аз фурӯпошии Империяи Ҳахоманишиҳо салтанати мустақил таъсис доданд.Баъдтар, як шохаи Оронтидҳо ҳамчун подшоҳони Софена ва Коммаген ҳукмронӣ мекарданд.Онҳо аввалин се сулолаи шоҳона мебошанд, ки пай дар пай дар Шоҳигарии қадимии Арманистон ҳукмронӣ мекарданд (321 то 428 то милод).

То асри 5 пеш аз милод, подшоҳони Форс ё бар болои он ҳукмронӣ мекарданд ё ҳудудҳои тобеи он доштанд, ки на танҳо тамоми платои Форс ва тамоми қаламравҳои қаблан дар ихтиёри империяи Ашшур, аз ҷумла Арманистон буданд.Сатрапияи Арманистон, минтақае таҳти назорати сулолаи Оронтидҳо (570–201 пеш аз милод), яке аз сатрапияҳои Империяи Ҳахоманишиҳо дар асри 6 пеш аз милод буд, ки баъдтар ба салтанати мустақил табдил ёфт.Пойтахтҳои он Тушпа ва баъдтар Эребунӣ буданд.

Сатрапияи Арманистон дар соли 321 пеш аз милод дар замони ҳукмронии сулолаи Оронтидҳо пас аз забт кардани Форс аз ҷониби Искандари Мақдунӣ ба як салтанат табдил ёфт , ки он замон ба унвони яке аз салтанатҳои эллинистии Империяи Селевкиён шомил шуд .Дар зери империяи Селевкиён (312–63 пеш аз милод), тахти Арманистон ба ду тақсим шуд - Арманистон Майор (Арманистони Бузург) ва Софена - ҳардуи онҳо дар соли 189 пеш аз милод ба аъзои сулолаи Артаксиад гузашт.

Шоҳигарии Софена як сохтори сиёсии давраи эллинистӣ буд, ки дар байни Арманистон ва Сурияи қадим ҷойгир буд.Дар ҳукмронии сулолаи Оронтидҳо, салтанат бо таъсири фарҳангии юнонӣ , арманӣ, эронӣ , суриягӣ, Анадолу ва румӣ омехта буд.Малакути тақрибан дар асри 3 пеш аз милод таъсис ёфта, то асри милод истиқлолияти худро нигоҳ дошт.95 то эраи мо, вақте ки подшоҳи Артаксиад Тиграни Бузург ҳудудҳоро ҳамчун як қисми империяи худ забт кард.Софен дар наздикии Харпути асримиёнагӣ, ки имрӯз Элазиг аст, гузошта шудааст.Эҳтимол, Софен ҳамчун салтанати алоҳида дар асри 3-и пеш аз милод, ҳангоми коҳиши тадриҷии нуфузи Селевкиён дар Шарқи Наздик ва тақсимоти сулолаи Оронтидҳо ба якчанд шохаҳо ба вуҷуд омадааст.

Империяи Эллинистии Селевкиҳо Сурия, Арманистон ва дигар минтақаҳои шарқиро таҳти назорат дошт.Аммо, пас аз шикасти худ аз Рум дар соли 190 пеш аз милод, Селевкиён аз назорати ҳама гуна даъвои минтақавӣ дар кӯҳҳои Таврос даст кашиданд ва Селевкиёнро ба як минтақаи зуд коҳишёфтаи Сурия маҳдуд карданд.Соли 190 пеш аз милод давлати армании эллинистӣ таъсис ёфт.Ин як давлати вориси эллинистии империяи кӯтоҳмуддати Искандари Мақдунӣ буд, ки Артаксия аввалин подшоҳи он ва асосгузори сулолаи Артаксиад (190 то милод - 1 милод) гардид.Ҳамзамон, як қисми ғарбии салтанат ҳамчун давлати алоҳида дар зери Зариадрис тақсим карда шуд, ки он ҳамчун Арманистони Хурд маъруф шуд, дар ҳоле ки салтанати асосӣ номи Арманистони Бузургро гирифт.Ба гуфтаи ҷуғрофиё Страбон, Артаксия ва Зариадрес ду сатрапи империяи Селевкиён буданд, ки мутаносибан дар музофотҳои Арманистони Бузург ва Софен ҳукмронӣ мекарданд.Пас аз шикасти Селевкиҳо дар ҷанги Магнезия дар соли 190 пеш аз милод, табаддулоти оилаи ашрофи армани Арташҳо сулолаи Ервандуниро сарнагун кард ва истиқлолияти худро эълон кард ва Артаксия дар соли 188 пеш аз милод аввалин подшоҳи сулолаи Артаксиадҳои Арманистон шуд.Сулолаи Артаксиад ё сулолаи Ардаксиад аз соли 189 пеш аз милод то сарнагун шудани румиён аз ҷониби румиён дар соли 12 ҳукмронӣ мекард. Малакути онҳо Арманистони Бузург, Софена ва Арманистони Хурд ва қисматҳои Байнаннаҳрайнро дар бар мегирифт.Душманони асосии онҳо румиён, селевкиҳо ва парфияҳо буданд, ки арманиҳо маҷбур буданд ба муқобили онҳо ҷангҳои зиёде кунанд.Олимон бар ин боваранд, ки Артаксия ва Зариадрес генералҳои хориҷӣ набуда, балки шахсиятҳои маҳаллии марбут ба сулолаи қаблии Оронтиён буданд, зеро аз номҳои эронӣ-арманӣ (на юнонӣ) шаҳодат медиҳанд.Тибқи маълумоти Нина Гарсоян / Encyclopaedia Iranica, Артаксиадҳо як шохаи сулолаи қаблии Оронтидҳо (Эруандиён) аз эронитабор буданд, ки дар Арманистон ҳадди аққал аз асри 5 то милод ҳукмронӣ мекарданд.

Коммаген як салтанати қадимии Юнону Эрон буд, ки аз ҷониби як шохаи эллинизатсияшудаи сулолаи Оронтидони Эрон, ки бар Арманистон ҳукмронӣ мекард, ҳукмронӣ мекард.Подшоҳӣ дар шаҳри бостонии Самосата ҷойгир буд, ки пойтахти он буд.Номи асри оҳани Самосата, Куммух, эҳтимол номи худро ба Коммагене додааст.Коммаген хамчун «давлати буферй» байни Арманистон, Парфия, Сурия ва Рим тавсиф карда шудааст;маданй, мутаносибан омехта буд.Подшоҳони Шоҳигарии Коммагена даъво доштанд, ки аз Оронтес бо Дориюши 1-и Форс ҳамчун аҷдоди худ, бо издивоҷаш бо Родогун, духтари Артаксеркси II, ки насли хонаводагӣ аз шоҳ Дориюши I буд. музофотхои Адияман ва шимоли Антеп.Дар бораи минтақаи Коммаген то ибтидои асри 2 пеш аз милод маълумоти кам мавҷуд аст.Бо вуҷуди ин, чунин ба назар мерасад, ки аз он чизе ки далелҳои каме боқӣ мондаанд, Коммаген як қисми давлати калонтареро ташкил дод, ки Салтанати Софенро низ дар бар мегирад.Ин вазъият то в.Соли 163 пеш аз милод, вақте ки сатрапи маҳаллӣ Птолемейи Коммагенӣ пас аз марги подшоҳи Селевкиҳо Антиохус IV Эпифан худро ҳамчун ҳокими мустақил таъсис дод.Шоҳигарии Коммаген то соли 17-и мелодӣ, вақте ки онро император Тиберий ба вилояти Рум табдил дод, истиқлолияти худро нигоҳ дошт.Вақте ки Антиохуси IV аз Коммаген бо фармони Калигула ба тахт барқарор карда шуд, он аз ҷониби ҳамон император аз он маҳрум карда шуд ва пас аз чанд сол аз ҷониби вориси худ Клавдий ба он барқарор карда шуд, он ҳамчун салтанати мустақил дубора ба вуҷуд омад.Давлати дубора барқароршуда то соли 72-и милод давом кард, вақте ки император Веспасиан ниҳоят ва ба таври қатъӣ онро ба як қисми империяи Рум табдил дод.

Тақрибан дар соли 120 пеш аз милод шоҳи Парфия Митридат II (ҳукмронии 124–91 пеш аз милод) ба Арманистон ҳамла кард ва ба шоҳи он Артавасдес 1 водор намуд, ки ҳукмронии Парфияро эътироф кунад.Артавасдес I маҷбур шуд, ки ба Парфия Тигран, ки ё писараш буд ва ё ҷияни ӯ буд, ба гаравгон диҳад.Тигран дар дарбори Парфия дар Ктесифон зиндагӣ мекард ва дар он ҷо дар фарҳанги Парфия таҳсил кардааст.Тигран дар дарбори Парфия то с.96/95 пеш аз милод, вақте ки Митридат II ӯро озод кард ва подшоҳи Арманистон таъин кард.Тигран дар Каспий мавзеъеро, ки «ҳафтод води» ном дошт, ё ба сифати гарав ё аз сабаби талаби Митридати II ба Митридати II дод.Духтари Тигранс Ариазате низ бо писари Митридат II издивоҷ карда буд, ки онро муаррихи муосир Эдвард Даброва пешниҳод кардааст, ки чанде пеш аз нишастан ба тахти Арманистон ҳамчун кафолати садоқати ӯ сурат гирифтааст.Тигран то охири солҳои 80-уми пеш аз милод як вассали Парфия боқӣ мемонд.

Тиграни Бузург подшоҳи Арманистон буд, ки дар замони ӯ кишвар дар муддати кӯтоҳ ба давлати пурқувваттарин дар шарқи Рум табдил ёфт.Ӯ узви Хонаи шоҳонаи Артаксиад буд.Дар замони ҳукмронии ӯ салтанати Арманистон берун аз ҳудуди анъанавии худ васеъ шуд ва ба Тигран имкон дод, ки унвони Подшоҳи Бузургро соҳиб шавад ва Арманистонро дар набардҳои зиёде бар зидди мухолифон, аз қабили империяҳои Парфия ва Селевкиён ва Ҷумҳурии Рум ҷалб кард.Дар давраи ҳукмронии ӯ подшоҳии Арманистон дар авҷи қудрати худ қарор дошт ва дар муддати кӯтоҳ ба давлати тавонотарин дар шарқи Рум табдил ёфт.Артаксия ва пайравони ӯ аллакай пойгоҳеро сохта буданд, ки Тигран империяи худро бар он сохтааст.Сарфи назар аз ин, қаламрави Арманистон, ки кӯҳистон буд, аз ҷониби нахарорҳо идора мешуданд, ки асосан аз ҳокимияти марказӣ мустақил буданд.Тигранҳо онҳоро муттаҳид карданд, то амнияти дохилиро дар салтанат ба вуҷуд оранд.Сархадхои Арманистон аз бахри Каспий то бахри Миёназамин тул кашидаанд.Дар он вакт арманихо чунон васеъ шуда буданд, ки румиён ва парфияхо барои зада торумор кардан лозим омад.Тигран дар дохили домени худ пойтахти бештар марказиро пайдо кард ва онро Tigranocerta номид.

Ҷанги сеюми Митридат (73–63 пеш аз милод), охирин ва тӯлонитарин се ҷанги Митридат, байни Митридат VI аз Понтус ва Ҷумҳурии Рум ҷараён гирифт.Ба ҳарду ҷониб шумораи зиёди иттифоқчиёне ҳамроҳ шуданд, ки тамоми шарқи баҳри Миёназамин ва қисматҳои зиёди Осиёро (Осиёи Хурд, Арманистони Бузург, Месопотамияи Шимолӣ ва Левант) ба ҷанг кашиданд.Муноқиша бо шикасти Митридат анҷом ёфт, Подшоҳии Понтикӣ хотима ёфт, Империяи Селевкиён (то он вақт як давлати поп) хотима ёфт ва инчунин дар натиҷа Шоҳигарии Арманистон ба як давлати иттифоқчии муштарии Рум табдил ёфт.

Ҷанги Тиграносерта 6 октябри соли 69 пеш аз милод байни нерӯҳои Ҷумҳурии Рум ва артиши Шоҳигарии Арманистон таҳти сарварии шоҳ Тиграни Бузург буд.Нерӯҳои румӣ бо сарварии консул Лусий Лициниус Лукулл Тигранро мағлуб карданд ва дар натиҷа пойтахти Тигранс Тиграносертаро забт карданд.Ҷанг аз Ҷанги сеюми Митридатикӣ, ки дар байни Ҷумҳурии Рум ва Митридат VI аз Понтус, ки духтараш Клеопатра ба Тигран издивоҷ карда буд, ба вуҷуд омад.Митридат бо домодаш гурехта, паноҳ ёфт ва Рим ба подшоҳии Арманистон ҳамла кард.Кушунхои Рум Тиграносертаро мухосира карда, ба паси дарёи наздик афтоданд, ки лашкари зиёди арманиён наздик шуданд.Румиён худро ба ақибнишинӣ нишон дода, аз гузаргоҳ гузаштанд ва ба паҳлӯи рости артиши Арманистон афтоданд.Баъди торумор кардани румиён бар лашкари арманиҳо, тавозуни лашкари Тигран, ки аксаран аз боҷҳои хом ва аскарони деҳқонии империяи васеъаш иборат буд, ба воҳима афтода гурехт ва румиён дар ихтиёри саҳро монданд.

Аввали соли 66 трибуна Гай Манилиус пешниҳод кард, ки Помпей фармондеҳии олии ҷанги зидди Митридат ва Тигранро ба ӯҳда гирад.Вай бояд аз дасти ҳокимони музофотҳои Осиёи Хурд назорат кунад, салоҳияти таъин кардани вакилон ва салоҳияти ҷанг ва сулҳ ва ба салоҳдиди худ бастани шартномаҳоро дошта бошад.Қонун Lex Manilia, аз ҷониби Сенат ва мардум тасдиқ карда шуд ва Помпей расман фармондеҳии ҷанг дар шарқро ба ӯҳда гирифт.Ҳангоми наздик шудан ба Помпей, Митридат ба маркази салтанати худ ақибнишинӣ кард, кӯшиш кард, ки хатҳои таъминоти римиро дароз кунад ва бурад, аммо ин стратегия кор накард (Помпей дар логистика аъло буд).Дар ниҳоят Помпей шоҳро дар назди дарёи Ликус торумор кард.Вақте ки домодаш Тиграни II Арманистон, аз қабули ӯ ба ҳукмронии худ (Арманистони Бузург) саркашӣ кард, Митридат ба Колхида гурехт ва аз ин рӯ ба мулкҳои худ дар Босфори Киммерия роҳ ёфт.Помпей ба муқобили Тигран, ки подшоҳӣ ва қудрати он ҳоло хеле заиф шуда буд, зад.Баъд Тигран барои сулх даъво кард ва бо Помпей вохурда, дар бораи бас кардани чанг талаб кард.Подшоҳии Арманистон ба як давлати муштарии Рум табдил ёфт.Помпей аз Арманистон ба шимол ба муқобили қабилаҳо ва салтанатҳои Қафқоз, ки то ҳол Митридатро дастгирӣ мекарданд, ҳаракат кард.

Ҷангҳои Румӣ-Парфия (54 то милод – 217 то милод) як силсила муноқишаҳо байни Империяи Парфия ва Ҷумҳурии Рум ва Империяи Рум буданд.Ин аввалин силсилаи низоъҳо дар тӯли 682 соли ҷангҳои Рум- Форс буд.Ҷангҳо байни Империяи Парфия ва Ҷумҳурии Рум дар соли 54 пеш аз милод оғоз ёфтанд.Ин ҳамлаи аввалини зидди Парфия, махсусан дар ҷанги Каррей (53 то милод) зада гардонда шуд.Дар давраи чанги дохилии озодихохони Рим, ки дар асри 1 пеш аз милод буд, партиянхо Брут ва Кассийро фаъолона дастгирй карда, ба Сурия хучум карда, дар Левант территорияхо гирифтанд.Бо вуҷуди ин, ба охир расидани ҷанги дуюми шаҳрвандии Рум эҳёи қудрати Румро дар Осиёи Ғарбӣ овард.Дар соли 113 милодӣ императори Рум Траян забтҳои шарқӣ ва шикасти Парфияро як авлавияти стратегӣ қарор дод ва пойтахти Парфия Ктесифонро бомуваффақият забт карда, Партамаспати Парфияро ҳамчун ҳокими муштарӣ таъин кард.Бо вуҷуди ин, вай баъдтар дар натиҷаи шӯришҳо аз минтақа дур карда шуд.Ҳадриан, вориси Траян, сиёсати пешгузаштаи худро тағир дода, ният дошт, ки Фуротро ҳамчун маҳдудияти назорати Рум барқарор кунад.Аммо, дар асри 2, дар соли 161, вақте ки Вологоси IV дар он ҷо румиёнро мағлуб кард, бар зидди Арманистон ҷанг боз сар зад.Як ҳамлаи ҷавобии румӣ таҳти роҳбарии Статиус Приск дар Арманистон парфияҳоро шикаст дод ва номзади дӯстдоштаро ба тахти Арманистон гузошт ва ҳамла ба Байнаннаҳрайн бо халтаи Ктесифон дар соли 165 анҷом ёфт.Дар соли 195, ҳамлаи навбатии Рум ба Байнаннаҳрайн дар зери ҳукмронии император Септимий Северус оғоз ёфт, ки Селевкия ва Бобилро ишғол кард, аммо ӯ натавонист Хатраро гирад.

Сулолаи Арсокиён аз соли 12 то 428 дар Шоҳигарии Арманистон ҳукмронӣ мекард. Ин сулола як шохаи сулолаи Арсокиёни Парфия буд.Подшоҳони Арсакӣ дар тӯли солҳои бесарусомонӣ пас аз суқути сулолаи Артаксиадҳо то соли 62 ҳукмронӣ карданд, вақте ки Тиридат I ҳукмронии Арсакиҳои Парфияро дар Арманистон таъмин кард.Аммо вай муяссар нашуд, ки хатти худро дар тахт пойдор кунад ва намояндагони гуногуни арсокии насабҳои гуногун то омадани Вологоси II ҳукмронӣ карданд, ки вай муваффақ шуд ​​дар тахти Арманистон хатти худро таъсис диҳад, ки то барҳам хӯрдани он кишварро идора мекард. аз ҷониби империяи Сосониён дар 428.Ду рӯйдодҳои барҷастаи замони ҳукмронии Арсакиҳо дар таърихи Арманистон ин аз ҷониби Григорий Мунаввар дар соли 301 ба масеҳият табдил додани Арманистон ва дар соли 301 эҷод кардани алифбои арманӣ аз ҷониби Месроп Маштотс буданд.405. Давраи салтанати Арсокиён дар Арманистон бартарии эронигароиро дар кишвар нишон дод.

Арманистони Румӣ ба ҳукмронии қисматҳои Арманистони Бузург аз ҷониби Империяи Рум, аз асри 1-уми милодӣ то охири давраи охири антиқа ишора мекунад.Ҳангоме ки Арманистони Хурд ба як давлати муштарӣ табдил ёфт ва дар асри 1-уми милод ба империяи Рум дохил карда шуд, Арманистони Бузург ҳамчун салтанати мустақил дар зери сулолаи Арсакҳо боқӣ монд.Дар тӯли ин давра, Арманистон як устухони низоъ байни Рум ва Империяи Парфия , инчунин империяи Сосониён , ки баъд аз охирин буд ва casus belli барои якчанд ҷангҳои Рум- Форс боқӣ монд.Танҳо дар соли 114 император Траян тавонист онро забт кунад ва ба як вилояти кӯтоҳмуддат дохил кунад.Дар охири асри IV Арманистон байни Рум ва Сосониён тақсим карда шуд, ки қисми зиёди салтанати Арманистонро зери назорат гирифтанд ва дар миёнаҳои асри 5 монархияи арманиро барҳам доданд.Арманистон дар асрҳои 6 ва 7 бори дигар ба майдони ҷанги байни румҳои шарқӣ (византиҳо) ва сосониён табдил ёфт, то он даме, ки ҳарду қудрат шикаст хӯрд ва дар миёнаҳои асри 7 ба ҷои Хилофати мусалмонон таъсис ёфт.

Шопури I дар набарди Барбалиссос як лашкари римии иборат аз 60 000 нафарро нест кард.Сипас ӯ музофоти Румӣ, Сурия ва тамоми вобастагии онро сӯзонд ва хароб кард.Пас аз он Арманистонро дубора забт кард ва Анаки Парфияро ба куштани подшоҳи Арманистон Хосрови II ташвиқ кард.Анак ончунон ки Шопур талаб кард, ичро кард ва Хусровро дар соли 258 кушт;вале худи Анак дере нагузашта аз тарафи ашрофони арман кушта шуд.Сипас Шопур писараш Ҳурмизи I-ро "Шоҳи бузурги Арманистон" таъин кард.Бо мутеъ шудани Арманистон Гурҷистон ба империяи Сосониён итоат кард ва таҳти назорати як мансабдори Сосониён афтод.Ҳамин тариқ, Гурҷистон ва Арманистон зери назорат, марзҳои Сосониён дар шимол эмин шуданд.Форсҳои Сосонӣ Арманистонро то бозгашти румиён дар соли 287 нигоҳ доштанд.

Дар зери ҳукмронии Диоклетиан Рим Тиридат III-ро ҳокими Арманистон таъин кард ва дар соли 287 ӯ дар ихтиёри қисматҳои ғарбии қаламрави Арманистон буд.Вақте ки Нарсе дар соли 293 барои гирифтани тахти Форс рафт, Сосониён бархе аз ашрофзодагонро ба шӯриш андохтанд. Бо вуҷуди ин, Рум дар соли 298 Нарсеро мағлуб кард ва писари Хосрови II Тиридати III бо дастгирии сарбозони румӣ назорати Арманистонро дубора ба даст овард.

Дар соли 301 Арманистон аввалин миллате шуд, ки масеҳиятро ҳамчун дини давлатӣ қабул кард, дар ҳоле ки рақобати дарозмуддати геополитикӣ дар минтақа.Он калисоеро таъсис дод, ки имрӯз новобаста аз калисоҳои католикӣ ва православии шарқӣ вуҷуд дорад ва дар соли 451 пас аз рад кардани Шӯрои Халкедон ба ин гуна табдил ёфт.Калисои апостолии арманӣ як ҷузъи иттиҳодияи православии шарқӣ мебошад, ки онро бо иттиҳодияи православии шарқӣ омехта кардан мумкин нест.Аввалин католикоси калисои арманӣ Григорий Мунаввар буд.Аз сабаби эътиқоди худ, ӯро подшоҳи бутпарасти Арманистон таъқиб карда, ба Хор Вирап, дар Арманистони имрӯза партофта, "ҷазо" доданд.У ба унвони «Нушанигор» сохиб шуд, зеро бо ошно кардани дини насронихо рухи арманихоро равшан мекард.Пеш аз ин дар байни арманиҳо дини бартаридошта зардуштӣ буд.Чунин ба назар мерасад, ки насронии Арманистон аз ҷониби Арсокиҳои Арманистон қисман хилофи Сосониён буд.

Дар соли 384 императори Рум Феодосий I ва Шопури III Форс розӣ шуданд, ки Арманистонро расман байни империяи Румӣ (Византия) ва Империяи Сосониён тақсим кунанд.Арманистони Ғарбӣ ба зудӣ ба вилояти империяи Рум бо номи Арманистони хурд табдил ёфт;Арманистони Шарқӣ то соли 428, вақте ки ашрофони маҳаллӣ подшоҳро сарнагун карданд ва Сосониён ба ҷои ӯ волиро таъин карданд, дар дохили Форс як подшоҳӣ боқӣ монд.

Алифбои арманӣ аз ҷониби Месроп Маштотс ва Исҳоқи Арманистон (Саҳак Партев) соли 405-и мелодӣ ҷорӣ карда шудааст.Сарчашмаҳои армании асримиёнагӣ низ иддао доранд, ки Маштотс алифбои албании гурҷӣ ва қафқозиро тақрибан дар як вақт ихтироъ кардааст.Бо вуҷуди ин, аксари олимон офариниши хатти гурҷӣ ба раванди насронии Иберия, як салтанати аслии Гурҷистон дар Картли рабт медиҳанд.Аз ин рӯ, алифбо эҳтимолан дар байни табдили Иберия таҳти Мириан III (326 ё 337) ва навиштаҷоти Бир эл-Кутт дар соли 430, ҳамзамон бо алифбои арманӣ сохта шудааст.

Арманистони Сосонӣ , ки бо номи Арманистони Форс ва Форс низ маъруф аст, метавонад ё ба давраҳое ишора кунад, ки Арманистон дар зери ҳукмронии империяи Сосониён буд ва ё бахусус ба қисматҳои Арманистон таҳти назорати он, ба мисли пас аз тақсимоти соли 387, вақте ки қисматҳои Арманистони ғарбӣ буданд ба империяи Рум дохил карда шуд, дар ҳоле ки боқимондаи Арманистон зери ҳукмронии Сосониён қарор гирифт, аммо салтанати мавҷудаи худро то соли 428 нигоҳ дошт.Дар соли 428 Баҳром V Подшоҳии Арманистонро барҳам дод ва Ве Миҳр Шопурро ба унвони марзбон (волии як вилояти сарҳадӣ, "марграв") ин кишвар таъин кард, ки ин оғози даврони наве буд, ки бо номи давраи Марзпанат, даврае буд, ки марзбонҳо. , ки аз ҷониби императори Сосониён пешбарӣ карда шуда буд, дар муқоиса бо Арманистони ғарбии Византия, ки аз ҷониби якчанд шоҳзодаҳо ва ҳокимони баъдӣ таҳти сулераинти Византия ҳукмронӣ мекарданд, Арманистони шарқиро идора мекард.Арманистон ба як вилояти комили Форс табдил ёфт, ки бо номи Арманистони форсӣ маъруф аст.

Ҷанги Аварайр 2 июни соли 451 дар дашти Аварайр дар Васпуракан байни артиши армании насронӣ таҳти фармони Вардан Мамикониён ва Форси Сосонӣ ҷараён гирифт.Ин яке аз аввалин ҷангҳо дар ҳимояи эътиқоди масеҳӣ ҳисобида мешавад.Ҳарчанд форсҳо дар майдони набард пирӯз шуданд, ин як ғалабаи пирирӣ буд, зеро Аварайр роҳро ба шартномаи Нварсаки соли 484, ки ҳуқуқи Арманистонро барои озодона пайравӣ кардани насрониро тасдиқ мекард, кушод.Ин ҷанг яке аз муҳимтарин рӯйдодҳои таърихи Арманистон дониста мешавад.Фармондеҳи нирӯҳои Арманистон Вардан Мамиконян қаҳрамони миллӣ маҳсуб мешавад ва аз ҷониби Калисои Апостолии Арманистон ба муқаддасот шомил карда шудааст.

Шӯрои якуми Двин шӯрои калисое буд, ки соли 506 дар шаҳри Двин (он вақт дар Арманистони Сосонӣ ) баргузор шуда буд.Он барои мухокимаи Хенотикон, хуччати христологие, ки императори Византия Зенон бо максади хал кардани бахсхои теологие, ки аз Шурои Халкедон ба миён омада буд, даъват карда шуд.Калисои арманӣ хулосаҳои Шӯрои Халкедон ( Шӯрои чоруми Экуменикӣ ), ки таърифи Масеҳро дар ду табиат эътироф карда буд, қабул накард ва истифодаи истисноии формулаи “аз ду табиат”-ро маҳкум кард.Охирин ба муттаҳид шудани табиати инсонӣ ва илоҳӣ дар як табиати таркибии Масеҳ исрор мекард ва ҳар гуна ҷудошавии табиатҳоро пас аз иттиҳод рад кард.Ин формуларо муқаддасон Кирилл аз Искандария ва Диоскоруси Искандария эътироф кардаанд.Миафизитизм таълимоти калисои арманӣ дар байни дигарон буд.Ҳенотикон, кӯшиши император Зенон дар соли 482 нашр шудааст. Он ба усқуфҳо дар бораи маҳкум кардани таълимоти несторианӣ, ки табиати инсонии Масеҳро таъкид мекард, хотиррасон мекунад ва дар бораи ақидаи диофизитҳои Халкедонӣ ёдовар нашудааст.

Арманистон тақрибан 200 сол дар зери ҳукмронии арабҳо монд, расман аз соли 645-и мелодӣ.Дар тӯли солҳои тӯлонии ҳукмронии Умавиён ва Аббосиён , насрониҳои арманӣ аз мухторияти сиёсӣ ва озодии нисбии динӣ баҳра бурданд, аммо шаҳрвандони дараҷаи дуюм (мақоми зиммӣ) ҳисобида мешуданд.Аммо, дар ибтидо ин тавр набуд.Истилогарон аввал арманиҳоро маҷбур карданд, ки исломро қабул кунанд ва бисёре аз шаҳрвандонро водор карданд, ки ба Арманистони таҳти тасарруфи Византия фирор кунанд, ки мусулмонон онро ба далели ноҳамвор ва кӯҳистонаш асосан танҳо гузошта буданд.Сиёсат инчунин якчанд шӯришҳоро ба вуҷуд овард, то он даме, ки калисои арманӣ ниҳоят бештар аз эътирофи бештаре бархурдор шуд, ки дар доираи юрисдиксияи Византия ё Сосонӣ аз сар гузаронида буд.Халифа остиконро волиён ва намояндагон таъин кард, ки баъзан аз арманиҳо буданд.Аввалин остикан, масалан, Теодорус Рштуни буд.Аммо фармондеҳи артиши 15000-нафарӣ ҳамеша арманиҳо буд, аксаран аз хонаводаҳои Мамикониён, Багратунӣ ё Артсрунӣ ва хонаводаи Рштунӣ шумораи бештари сарбозон 10000 нафарро ташкил медод.Ӯ ё кишварро аз хориҷиён дифоъ мекард, ё ба халифа дар сафарҳои ҳарбӣ кумак мекард.Масалан, арманиҳо ба хилофат бар зидди истилогарони хазар кӯмак мекарданд.Ҳар вақте ки арабҳо кӯшиш мекарданд, ки исломро ҷорӣ кунанд, ё андозҳои баландтар (ҷизя) ба мардуми Арманистон, ҳукмронии арабҳоро шӯришҳои зиёд қатъ карданд.Аммо ин шӯришҳо гоҳ-гоҳ ва фосилавӣ буданд.Онҳо ҳеҷ гоҳ характери панарманистӣ надоштанд.Арабҳо барои ҷилавгирӣ аз шӯришҳо рақобати байни нахарарҳои арманиро истифода мебурданд.Ба хамин тарик, оилахои Мамикониён, Рштуни, Камсаракан ва Гнунихо тадричан ба манфиати оилахои Багратуни ва Артсрунй заиф гардиданд.Шӯришҳо боиси эҷоди қаҳрамони афсонавӣ Довуди Сосон шуданд.Дар давраи хукмронии ислом арабхои дигар китъахои хилофат дар Арманистон маскан гирифтанд.Дар асри 9 дар байни амирони араб, ки каму беш ба нахарархои арман баробар буд, як табакаи муътадили амирони араб вучуд дошт.

Сулолаи Багратунӣ ё Багратидҳо як сулолаи шоҳони арманӣ буд, ки аз асри миёна дар Шоҳигарии Арманистон ҳукмронӣ мекард.885 то соли 1045. Онҳо ҳамчун вассалҳои Шоҳигарии Арманистони қадим ба вуҷуд омада, дар давраи ҳукмронии арабҳо дар Арманистон ба барҷастатарин оилаи ашрофи арманӣ табдил ёфтанд ва дар ниҳоят салтанати мустақили худро таъсис доданд.Ашоти I, ҷияни Баграти II, аввалин аъзои ин сулола буд, ки ба ҳайси подшоҳи Арманистон ҳукмронӣ мекард.Дар соли 861 дар Бағдод ӯро шоҳзодаи шоҳзодаҳо эътироф карданд, ки ин боиси ҷанг бо амирони маҳаллии араб гардид.Ашот дар ҷанг пирӯз шуд ва соли 885 аз ҷониби Бағдод ба унвони подшоҳи арманиҳо эътироф шуд. Соли 886 аз Константинопол эътироф шуд. Багратиҳо бо мақсади муттаҳид кардани миллати арман дар зери як парчам, ба воситаи истилоҳо ва иттифоқҳои никоҳи нозук дигар оилаҳои ашрофи арманиро тобеъ карданд. .Дар ниҳоят, баъзе оилаҳои ашроф, аз қабили Артсруниҳо ва Сиуниҳо аз ҳокимияти марказии Багратид ҷудо шуда, салтанатҳои алоҳидаи Васпуракан ва Сюникро таъсис доданд.Ашоти III Раҳмон пойтахти худро ба шаҳри Ани интиқол дод, ки ҳоло бо харобаҳои худ машҳур аст.Улар Византия ва араблар ўртасидаги рақобатни тўхтатиб, ҳокимиятни сақлаб қолишди.Бо оғози асри 10 ва баъдан, Багратуниҳо ба шохаҳои гуногун тақсим шуда, салтанатро дар замоне пароканда карданд, ки дар баробари фишори Салҷуқиён ва Византия ваҳдат лозим буд.Хукмронии шохаи Ани дар соли 1045 бо ишгол намудани Ани аз тарафи византияхо ба охир расид.Шохаи Карс дар оила то соли 1064 давом кард. Шохаи хурди киурикиёни Багратунихо то соли 1118 хамчун шохони мустакили Тошир-Дзорагет ва то соли 1104 Кахети-Херети хукмронй карданд ва баъдтар хамчун хукмронии князьхои хурдтар дар калъахои Тавуш буданд. ва Мацнаберд то асри 13 мугул дар Арманистон истило карда шуда буд.Сулолаи Арманистони Қилиқӣ як шохаи Багратидҳост, ки баъдтар тахти подшоҳии Арманистон дар Қилиқияро ишғол карданд.Муассис Рубен I бо подшоҳи бадарғашуда Гагик II робитаи номаълуме дошт.Ӯ ё аъзои ҷавони оила ё хешовандӣ буд.Ашот, писари Ҳованнес (писари Гагики II) баъдтар ҳокими Ани дар зери сулолаи Шаддодиён буд.

Агарчи сулолаи зодгохи Багратуниён дар шароити мусоид барпо шуда бошад хам, сохти феодалй бо бархам додани садокат ба хукумати марказй мамлакатро тадричан заиф мегардонд.Ҳамин тавр, Арманистон, ки дар дохили кишвар нотавон буд, қурбонии осони византияҳо гардид, ки соли 1045 Аниро забт карданд. Дар навбати худ сулолаи Салҷуқиён таҳти роҳбарии Алп Арслон дар соли 1064 шаҳрро ишғол кард.Соли 1071 баъди шикасти кушунхои Византия аз тарафи туркхои Салчук ​​дар чанги Манзикерт, туркхо бокимондаи Арманистони Бузург ва кисми зиёди Анатолияро ишгол карданд.Ҳамин тавр, роҳбарии насронии Арманистон дар ҳазорсолаи оянда ба охир расид, ба истиснои давраи охири асри 12 - ибтидои асри 13, вақте ки қудрати мусулмонони Арманистони Бузург аз ҷониби Салтанати эҳёи Гурҷистон ба ташвиш омада буд.Бисёре аз ашрофони маҳаллӣ (нахарарҳо) ба саъю кӯшиши худ бо гурҷиҳо ҳамроҳ шуданд, ки боиси озод шудани якчанд минтақаҳои шимолии Арманистон гардид, ки дар зери ҳокимияти тоҷи Гурҷистон Закаридҳо-Мхаргрзели, оилаи ашрофи армению гурҷӣ ҳукмронӣ мекард.

Шоҳигарии Арманистони Қилиқия як давлати армание буд, ки дар асрҳои миёна аз ҷониби гурезаҳои арманӣ, ки аз ҳамлаи Салҷуқҳо ба Арманистон фирор карда буданд, ташкил карда шудааст.Дар беруни кӯҳҳои Арманистон ҷойгир буда, аз Шоҳигарии Арманистони қадим фарқ мекунад, маркази он дар минтақаи Киликия дар шимолу ғарби халиҷи Александретта ҷойгир буд.Подшоҳӣ дар княжагии таъсисёфтаи в.1080 аз ҷониби сулолаи Рубениён, як шохаи эҳтимолии сулолаи бузурги Багратунӣ, ки дар замонҳои гуногун тахти Арманистонро дар ихтиёр дошт.Пойтахти онҳо аслан дар Тарсус буд ва баъдтар Сис шуд.Киликия иттифоқчии қавии салибдорони аврупоӣ буд ва худро ҳамчун як қалъаи ҷаҳони масеҳият дар Шарқ медонист.Он инчунин ҳамчун як маркази миллатгароӣ ва фарҳанги арманӣ хидмат мекард, зеро Арманистон он вақт таҳти ишғоли хориҷӣ буд.Аҳамияти Киликия дар таърих ва давлатдории Арманистон низ бо интиқоли курсии католикоси Калисои Апостолии Арманистон, пешвои рӯҳонии мардуми арман ба минтақа шаҳодат медиҳад.Соли 1198 бо тахти точи Лев I, шохи Арманистон аз сулолаи Рубенид, Арманистони Киликия ба салтанат табдил ёфт.

Ба далели аҳамияти стратегии худ, сарзаминҳои таърихии арманиёни Арманистони Ғарбӣ ва Арманистони Шарқӣ пайваста дар байни Форсҳои Сафавӣ ва Усмонӣ ба он сӯ мебурданд.Масалан, дар авҷи ҷангҳои усмонӣ ва форсӣ Ереван дар байни солҳои 1513 ва 1737 чордаҳ маротиба даст иваз кард. Арманистони бузург дар ибтидои асри 16 аз ҷониби Шоҳ Исмоили I ҳамроҳ карда шуд. Дар пайи сулҳи Амасия дар соли 1555, Арманистони Ғарбӣ ба ҳуҷум афтод. Дастони усмониҳои ҳамсоя, дар ҳоле ки Арманистони Шарқӣ то асри 19 қисми Эрони Сафавӣ буд.Арманистонҳо фарҳанг, таърих ва забони худро дар тӯли замонҳо, асосан ба шарофати ҳувияти динии онҳо дар байни туркҳо ва курдҳои ҳамсоя нигоҳ доштанд.Мисли ақаллиятҳои православии юнонӣ ва яҳудии Империяи Усмонӣ, онҳо арзандаи алоҳидаеро ташкил медоданд, ки ба он Патриархи армани Константинопол роҳбарӣ мекард.Дар замони ҳукмронии усмонӣ арманиҳо се миллати ҷудогона ташкил мекарданд: григорианҳои православии арманӣ, католикҳои арманӣ ва протестантҳои арманӣ (дар асри 19).Пас аз ҳукмронии чандинасраи туркҳо дар Анадолу ва Арманистон (аввал аз ҷониби Салҷуқиён , баъдан як қатор беиликҳои Анадолу ва ниҳоят Усмонӣ), марказҳое, ки шумораи зиёди арманиҳо ҷамъ омада буданд, давомнокии ҷуғрофии худро (қисмҳои Ван, Битлис ва Харпут) аз даст доданд. вилоятҳо).Дар тӯли садсолаҳо қабилаҳои туркҳо ва курдҳо дар Анадолу ва Арманистон маскан гирифтанд, ки дар натиҷаи як қатор ҳодисаҳои харобиовар, аз қабили ҷангҳои Византия-Форс, Ҷангҳои Византия-Араб, муҳоҷирати туркҳо, ҳамлаҳои муғулҳо ва ниҳоят маъракаҳои хунини Темур .Илова бар ин, дар байни империяҳои рақиб ҷангҳои садсолаи усмонӣ ва форсӣ ба амал омаданд, ки майдони ҷанги онҳо дар Арманистони Ғарбӣ (бинобар ин қисматҳои зиёди сарзаминҳои арманиҳо) буд ва боиси он гардид, ки минтақа ва мардуми он аз байни империяҳои рақиб гузаштанд. Усмониён ва форсҳо борҳо.Ҷангҳои байни рақибони ашаддӣ аз ибтидои асри 16 оғоз ёфта, то асри 19 идома ёфта, барои сокинони бумии ин минтақаҳо, аз ҷумла, арманиҳои Арманистони Ғарбӣ оқибатҳои ногувор меоранд.Дар қисматҳои вилоёти Требизонд ва Анкара, ки дар Шаш Вилоят ҳаммарз буданд (масалан, дар Кайсери) низ ҷамоатҳои назаррас вуҷуд доштанд.Пас аз истилои усмонӣ, бисёре аз арманиҳо низ ба ғарб кӯчида, дар Анадолу, дар шаҳрҳои бузург ва шукуфони усмонӣ, ба мисли Истамбул ва Измир маскан гирифтанд.

Арманистони Эрон (1502–1828) ба давраи Арманистони Шарқӣ дар давраи аввали муосир ва охири муосир, ки дар ҳайати империяи Эрон буд, ишора мекунад.Арманиҳо таърихи тақсимшавӣ доранд, ки аз замони Империяи Византия ва Империяи Сосониён, дар ибтидои асри 5.Дар ҳоле ки ду тарафи Арманистон баъзан дубора муттаҳид мешуданд, ин як ҷанбаи доимии мардуми арман гардид.Пас аз истилои арабҳо ва салҷуқиҳои Арманистон, қисмати ғарбӣ, ки дар ибтидо бахше аз Византия буд, дар ниҳоят ба бахше аз Императори Усмонӣ табдил ёфт, ки ба таври дигар бо номи Арманистони Усмонӣ маъруф аст, дар ҳоле ки қисми шарқӣ ба империяи Сафавии Эрон, Афшориён табдил ёфт ва нигоҳ дошта шуд. Империя ва Империяи Қаҷар, то дар тӯли асри 19 ба ҳайати империяи Русия дохил шудан, пас аз шартномаи Туркманчой соли 1828.

Дар охири ҷанги Рус ва Форс , солҳои 1826-1828, Эрон бо шартномаи Туркманчой маҷбур шуд, ки қаламравҳои худро, ки хони Эривон (аз Арманистони имрӯза иборат аст), хонии Нахичевон ва инчунин боқимондаи қаламрави Ҷумҳурии Озарбойҷон, ки дар соли 1813 ба таври маҷбурӣ таслим карда нашуда буд. Ҳамин тариқ, дар соли 1828 ҳукмронии садсолаи Эрон бар Арманистони Шарқӣ расман ба охир расид.Шумораи зиёди арманиҳо то солҳои 1820 аллакай дар империяи Русия зиндагӣ мекарданд.Пас аз нобудшавии охирин давлатҳои мустақили Арманистон дар асрҳои миёна, ашрофон аз ҳам пароканда шуданд ва ҷомеаи арманиро аз як оммаи деҳқонон ва як синфи миёна, ки ҳунарманд ё тоҷир буданд, тарк карданд.Чунин арманиҳо дар аксари шаҳрҳои Закавказье ёфт мешуданд;дар хакикат дар ибтидои асри 19 дар Тбилиси барин шахрхо аксарияти ахолиро ташкил медоданд.Тоҷирони арманӣ дар саросари ҷаҳон тиҷорати худро анҷом медоданд ва бисёре аз онҳо дар дохили Русия пойгоҳ таъсис додаанд.Соли 1778 Екатерина Бузург тоҷирони арманиро аз Қрим ба Русия даъват кард ва онҳо дар Нор Нахичевани назди Ростови лаби Дон шаҳрак барпо карданд.Синфҳои ҳокими Русия маҳорати соҳибкории арманиҳоро ҳамчун афзоиши иқтисод истиқбол мекарданд, аммо онҳо низ ба онҳо бо як шубҳа менигаристанд.Образи арман ҳамчун «тоҷири маккор» аллакай васеъ паҳн шуда буд.Дворянони рус даромади худро аз амволи худ, ки крепостнойҳо кор мекарданд, мегирифтанд ва бо бадбинии аристократии худ ба тиҷорат машғул буданд, онҳо ба тарзи зиндагии арманиёни тиҷорӣ каме фаҳмиш ва ҳамдардӣ надоштанд.Бо вучуди ин, дар зери хукмронии рус арманихои табакаи миёна нашъунамо ёфтанд ва дар нимаи охири асри 19 ба Закавказье капитализм ва индустриализация фаро расиданд, онхо аввалин шуда имкониятхои навро истифода бурда, худро ба буржуазияи гул-гулшукуфон табдил доданд.Арманихо нисбат ба хамсояхои худ дар Закавказье, грузинхо ва озарбойчонхо дар мутобик шудан ба шароити нави иктисодй хеле мохиронатар буданд.Онҳо дар ҳаёти муниципалитети Тбилиси, шаҳре, ки гурҷӣ онро пойтахти худ медонистанд, тавонотарин унсури ҳаёти муниципалитет шуданд ва дар охири асри 19 ба харидани заминҳои ашрофони гурҷӣ, ки пас аз озод шудани ҳокимияти худ ба таназзул афтода буданд, оғоз карданд. крепостной.Соҳибкорони арман аз авҷи нафте, ки дар солҳои 1870-ум дар Закавказье сар шуда буд, зуд истифода бурда, ба конҳои нафти Бокуи Озарбойҷон ва корхонаҳои коркарди Батуми дар соҳили баҳри Сиёҳ сармояи калон гузоштанд.Хамаи ин маънои онро дошт, ки танишхои байни арманихо, гурчихо ва озарихо дар Закавказьеи Русия на танхо характери этникй ва мазхабй, балки ба омилхои ичтимоию иктисодй низ вобаста буд.Бо вуҷуди ин, сарфи назар аз симои маъмулии армании маъмулӣ ҳамчун як соҳибкори муваффақ, дар охири асри 19 80 дарсади арманиҳои рус то ҳол деҳқонон буданд.

Дар соли 1915 империяи Усмонӣ ба таври мунтазам наслкушии арманиҳо анҷом дод.Пеш аз ин мавҷи кушторҳо дар солҳои 1894 то 1896 ва як бори дигар дар соли 1909 дар Адана буд.24 апрели соли 1915 мақомоти усмонӣ 235 то 270 нафар зиёиён ва пешвоёни ҷомеаи арманиро аз Константинопол ба вилояти Анқара, ки аксарияташон дар он ҷо кушта шуданд, ҷамъ карда, ҳабс ва бадарға карданд.Наслкушӣ дар давоми Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ ва баъд аз Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ сурат гирифта, дар ду марҳила - қатли яклухти мардони қобили меҳнат тавассути қатли ом ва ба кори иҷборӣ тобеъ кардани даъватшавандагони артиш, баъдан депортатсияи занон, кӯдакон, пиронсолон, ва беморони маргбор ба сӯи биёбони Сурия мераванд.Бадаргашудагон аз ҷониби ҳамроҳони ҳарбӣ ба пеш ронда шуда, аз ғизо ва об маҳрум шуданд ва ба ғоратгарӣ, таҷовуз ба номус ва қатли ом дучор мешуданд.

Наслкушии арманиҳо нобудсозии муназзами мардум ва ҳувияти арман дар Империяи Усмонӣ дар давраи Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ буд.Раҳбарии Кумитаи ҳокими иттиҳод ва пешрафт (CUP), пеш аз ҳама тавассути куштори дастаҷамъии ҳудуди як миллион арманӣ ҳангоми раҳпаймоиҳои марг ба биёбони Сурия ва исломикунонии иҷбории занону кӯдакони арман амалӣ шуд.Пеш аз Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ арманиҳо дар ҷомеаи усмонӣ ҷои муҳофизатшаванда, вале тобеи онро ишғол мекарданд.Дар солҳои 1890 ва 1909 қатли ом ба миқёси густурдаи арманиҳо рух дод. Империяи Усмонӣ ба як қатор шикастҳои низомӣ ва талафоти ҳудудӣ дучор шуд, бахусус ҷангҳои Балкан дар солҳои 1912-1913, ки боиси тарси раҳбарони ИҶШС гардид, ки арманиҳо, ки ватани онҳо дар шарқ мебошанд. чун маркази миллати турк ба шумор мерафт, ба истиқлолият мерасид.Хангоми хучуми худ ба сарзамини русхо ва форсхо дар соли 1914 нимхарбиёни усмонй арманихои махаллиро ба катл расониданд.Раҳбарони усмонӣ нишонаҳои ҷудогонаи муқовимати арманиҳоро ҳамчун далели шӯриши густурда гирифтанд, ҳарчанд чунин шӯриш вуҷуд надошт.Депортатсияи оммавӣ ба таври доимӣ пешгирӣ кардани эҳтимолияти автономия ё истиқлолияти Арманистон буд.24 апрели соли 1915 хукуматдорони усмонй садхо зиёиён ва пешвоёни арманиро аз Константинопол боздошт ва бадарга карданд.Бо фармони Талоат Пошо дар солҳои 1915 ва 1916 тахминан аз 800 000 то 1,2 миллион арманиҳо ба маршҳои марговар ба биёбони Сурия фиристода шуданд. Бадаргашудагон бо ҳамроҳии нимҳарбӣ ба пеш ронда шуда, аз ғизо ва об маҳрум шуданд ва ба ғорат, таҷовуз ва таҷовуз дучор шуданд. қатли ом.Дар биёбони Сурия наҷотёфтагон ба лагерҳои консентратсионӣ пароканда карда шуданд.Дар соли 1916 боз як мавчи катлиом фармон дода шуд, ки то охири сол кариб 200 хазор нафар бадаргашудагон зинда монданд.Тақрибан аз 100 то 200 000 зану кӯдакони арманӣ ба таври иҷборӣ ба ислом пазируфта шуданд ва ба хонаводаҳои мусалмон шомил шуданд.Қатли ом ва поксозии қавмии наҷотёфтагони арманиҳо аз ҷониби ҷунбиши миллатгароёни турк дар замони Ҷанги истиқлолияти Туркия пас аз Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ анҷом дода шуд.Ин геноцид ба тамаддуни беш аз ду ҳазорсолаи арманиҳо хотима гузошт.Якҷоя бо куштори дастаҷамъӣ ва ихроҷи масеҳиёни православии сурёнӣ ва юнонӣ, он имкон дод, ки давлати миллатгароёни туркӣ таъсис дода шавад.

Аввалин Ҷумҳурии Арманистон, ки расман дар замони мавҷудияти худ ҳамчун Ҷумҳурии Арманистон маъруф буд, аввалин давлати муосири арманӣ пас аз аз даст додани давлатдории арманӣ дар асрҳои миёна буд.Ҷумҳурӣ дар қаламравҳои арманинишини империяи парокандашудаи Русия таъсис ёфтааст, ки бо номи Арманистони Шарқӣ ё Арманистони Русия маъруф аст.Рохбарони хукумат бештар аз Федерацияи революционии Арманистон (АРФ ё Дашнаксутюн) буданд.Республикаи якуми Арманистон дар шимол бо Республикаи Демократии Гурчистон, дар гарб бо Империяи Усмонй , дар чануб бо Форс ва дар шарк бо Республикаи Демократии Озарбойчон хамсархад буд.Масоҳати умумии он тақрибан 70,000 км2 ва 1,3 миллион нафар аҳолӣ дошт.Совети миллии Арманистон 28 май соли 1918 истиклолияти Арманистонро эълон кард. Аз худи ибтидои худ Арманистонро бо проблемахои гуногуни дохилй ва хоричй дучор меомад.Бӯҳрони башардӯстона дар пайи наслкушии арманиҳо дар ҳоле ба миён омад, ки садҳо ҳазор гурезаҳои арманӣ аз Императори Усмонӣ маҷбур шуданд дар ин ҷумҳурии навбунёд маскун шаванд.Ҷумҳурии Арманистон дар тӯли дувуним соли мавҷудият бо ҳамсоягони худ дар чанд задухӯрдҳои мусаллаҳона ширкат дошт, ки дар натиҷаи даъвоҳои ҳудудӣ ба ҳам меоянд.Дар охири соли 1920 миллат дар байни неруҳои миллатгароёни турк ва Артиши Сурхи Русия тақсим карда шуд.Республикаи Якум бо хамрохии Республикаи Арманистони Кухй, ки то июли соли 1921 хучуми советиро дафъ карда буд, хамчун давлати мустакил аз мав-чудият катъ гардид ва чои онро Республикаи Советии Сотсиалистии Арманистон, ки соли 1922 ба хайати Иттифоки Советй дохил шуд, гирифт.

Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Арманистон, ки маъмулан Арманистони шӯравӣ ё Арманистон номида мешавад, дар моҳи декабри соли 1922 яке аз ҷумҳуриҳои таркибии Иттиҳоди Шӯравӣ буд, ки дар минтақаи Қафқози ҷанубии Авруосиё воқеъ буд.Он моҳи декабри соли 1920 таъсис ёфта, замоне, ки Шӯравӣ ҷумҳурии кӯтоҳмуддати Арманистонро ба дасти худ гирифт ва то соли 1991 давом кард. Муаррихон баъзан онро Ҷумҳурии дуюми Арманистон, пас аз аз байн рафтани Ҷумҳурии якуми Арманистон меноманд.ҶШС Арманистон дар ҳайати Иттиҳоди Шӯравӣ аз як минтақаи асосан кишоварзӣ ба маркази муҳими истеҳсолии саноатӣ мубаддал шуд, дар ҳоле ки шумораи аҳолии он аз тақрибан 880 ҳазор нафар дар соли 1926 аз ҳисоби афзоиши табиӣ ва воридшавии миқёси геноциди арманиҳо тақрибан чор баробар ба 3,3 миллион нафар дар соли 1989 афзуд. наҷотёфтагон ва авлоди онҳо.23 августи соли 1990 Эъломияи истиқлолияти Арманистон қабул карда шуд.21 сентябри соли 1991 истиқлолияти Ҷумҳурии Арманистон дар раъйпурсӣ тасдиқ карда шуд.Он 26 декабри соли 1991 бо пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ эътироф карда шуд.

Эъломияи истиқлолияти давлатии Арманистонро президенти Арманистон Левон Тер-Петросян ва дабири Шӯрои Олии Арманистон Ара Саакян 23 августи соли 1990 дар шаҳри Еревани Арманистон имзо карданд.Ҷумҳурии Арманистон 23 сентябри соли 1991 пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ таъсис ёфтааст.Эъломия аз 1 декабри соли 1989 дар қарори муштараки Шӯрои Олии ҶШС Арманистон ва Шӯрои миллии Артсах дар бораи «Муттаҳидкунии ҶШС Арманистон ва вилояти кӯҳистонии Қарабоғ» бо робита бо Ҷумҳурии Арманистон, ки 28 май таъсис ёфтааст, асос ёфтааст. , 1918 ва Эъломияи истиқлолияти Арманистон (1918).Дар ин баёния 12 эъломия, аз ҷумла муқаррар кардани ҳуқуқи бозгашт ба диаспораи арманӣ иборат аст.Номи РСС Арманистонро ба Ҷумҳурии Арманистон иваз намуда, муқаррар менамояд, ки давлат дорои парчам, герб ва гимни миллӣ мебошад.Он инчунин истиқлолияти миллатро бо пули худ, низоми низомӣ ва бонкии худ изҳор мекунад.Эъломия ба озодии сухан, матбуот ва тақсими идоракунӣ байни ҳокимияти судӣ, қонунгузор ва президент кафолат медиҳад.Он ба демократияи бисёрҳизбӣ даъват мекунад.Он забони арманиро ҳамчун расмӣ муқаррар мекунад.