የኪልቅያ የአርሜኒያ መንግሥት

በኪልቅያ የአርሜኒያ መገኘት የጀመረው በመጀመሪያው መቶ ዘመን ዓ.ዓ. ነው፣ በታላቁ በቲግራኔስ ስር፣ የአርሜኒያ መንግስት በሌቫን ውስጥ ሰፊ ክልልን በማስፋፋት እና ድል አድርጓል።በ83 ከዘአበ፣ በደም አፋሳሽ የእርስ በርስ ጦርነት የተዳከመው የሴሌውሲድ ሶርያ የግሪክ ባላባቶች፣ ሥልጣን ላለው የአርመን ንጉሥ ታማኝነታቸውን አቀረቡ።ከዚያም ቲግራኔስ ፊንቄን እና ኪሊሺያን ድል በማድረግ የሴሉሲድ ግዛትን በተሳካ ሁኔታ አቆመ።ትግራኖች በዘመናዊቷ ምእራብ ኢራን ውስጥ እስከምትገኘው የፓርቲያ ዋና ከተማ ኤክባታና ድረስ በደቡብ ምስራቅ ወረሩ።በ27 ከዘአበ የሮማ ኢምፓየር ኪልቅያን ድል በማድረግ ከምስራቃዊ ግዛቶቿ አንዷ አድርጓታል።እ.ኤ.አ. በ 395 ከክርስቶስ ልደት በኋላ የሮማን ግዛት ለሁለት ከተከፈለ በኋላ ፣ ኪሊሺያ ወደ ምስራቃዊ የሮማ ኢምፓየር ተቀላቀለች ፣ እሱም የባይዛንታይን ኢምፓየር ተብሎም ይጠራል።በስድስተኛው መቶ ዘመን ዓ.ም. የአርመን ቤተሰቦች ወደ ባይዛንታይን ግዛቶች ተዛወሩ።ብዙዎቹ በባይዛንታይን ጦር ውስጥ በወታደርነት ወይም በጄኔራሎችነት አገልግለዋል፣ እናም ወደ ታዋቂ የንጉሠ ነገሥትነት ቦታዎች ደርሰዋል።ኪሊሺያ በሰባተኛው ክፍለ ዘመን በአረቦች ወረራ ወደቀች እና ሙሉ በሙሉ በራሺዱን ካሊፋነት ውስጥ ተቀላቀለች።ይሁን እንጂ በ965 ዓ.ም ኪልቅያ በባይዛንታይን ንጉሠ ነገሥት ኒሴፎረስ 2ኛ ፎካስ ስለተገዛች ካሊፋው በአናቶሊያ ውስጥ ቋሚ ቦታ ማግኘት አልቻለም።የከሊፋቶቹ በኪልቅያ እና በትንሿ እስያ በሚገኙ ሌሎች አካባቢዎች መያዙ ብዙ አርመኖች በባይዛንታይን ኢምፓየር ወደ ምዕራብ እንዲሰደዱ እና ጥበቃ እንዲያደርጉ አድርጓቸዋል፣ ይህም በአካባቢው የስነ-ሕዝብ መዛባት ፈጠረ።የባይዛንታይን ግዛቶቻቸውን እንደገና ከተቆጣጠሩ በኋላ በተሻለ ሁኔታ ለመጠበቅ ሲሉ በግዛቱ ድንበር ውስጥ የጅምላ ዝውውር እና የአገሬው ተወላጆችን ወደ ሌላ ቦታ የማዛወር ፖሊሲ ጀመሩ።ኒሴፎሩስ በኪልቅያ ይኖሩ የነበሩትን ሙስሊሞች አባረረ፣ እናም ከሶሪያ እና ከአርመን የመጡ ክርስቲያኖች በአካባቢው እንዲሰፍሩ አበረታታቸው።ንጉሠ ነገሥት ባሲል II (976-1025) በምስራቅ ወደ አርሜናዊው ቫስፑራካን እና በአረብ ቁጥጥር ስር በምትገኘው ሶሪያ በደቡብ በኩል ለመስፋፋት ሞክሯል.በባይዛንታይን ወታደራዊ ዘመቻ ምክንያት አርመኖች ወደ ቀጰዶቅያ፣ በምስራቅም ከኪልቅያ ወደ ሰሜናዊ ሶርያ እና ሜሶጶጣሚያ ተራራማ አካባቢዎች ተስፋፍተዋል።በ1045 የታላቋ አርመኒያን ከባይዛንታይን ግዛት ጋር መቀላቀል እና ከ19 ዓመታት በኋላ በሴሉክ ቱርኮች ወረራ ምክንያት ሁለት አዲስ የአርመኒያን ፍልሰት ወደ ኪልቅያ ፈጠረ።ባግራቲድ አርሜኒያ ከወደቀች በኋላ ባግራቲድ አርሜኒያ በባዕድ ወረራ ስር በመቆየቷ በገዛ ሀገራቸው ደጋ ላይ ነፃ የሆነች ሀገር መመስረት አልቻሉም ነበር።እ.ኤ.አ.አርመኖች ባዛንታይንን እንደ ወታደራዊ መኮንኖች ወይም ገዥ ሆነው ለማገልገል መጡ እና በባይዛንታይን ኢምፓየር ምስራቃዊ ድንበር ላይ ያሉትን ጠቃሚ ከተሞች እንዲቆጣጠሩ ተደርገዋል።ሴልጁኮችም በአርሜኒያ ህዝብ ወደ ኪልቅያ እንዲገቡ ትልቅ ሚና ተጫውተዋል።እ.ኤ.አ. በ 1064 በአልፕ አርስላን የሚመሩት የሴልጁክ ቱርኮች አኒ በባይዛንታይን ተይዘው አርሜኒያ በመያዝ ወደ አናቶሊያ ግስጋሴ አደረጉ።ከሰባት ዓመታት በኋላ፣ ከቫን ሀይቅ በስተሰሜን በምትገኘው ማንዚከርት የንጉሠ ነገሥት ሮማኑስ አራተኛ ዲዮጋን ጦርን በማሸነፍ በባይዛንቲየም ላይ ወሳኝ ድል አገኙ።የአልፕ አርስላን ተተኪ ማሊክ-ሻህ አንደኛ የሴልጁክን ግዛት የበለጠ አስፋፍቶ በአርመን ነዋሪዎች ላይ አፋኝ ቀረጥ ጣለ።ከካቶሊክ ግሪጎሪ 2ኛ የሰማዕቱ ረዳት እና ተወካይ፣ የኪልቅያ ጥያቄ ፓርሴግ፣ አርመኖች ከፊል እረፍት አግኝተዋል፣ ነገር ግን የማሊክ ተተኪ ገዥዎች ግብር መጣል ቀጠሉ።ይህም አርመኖች በባይዛንቲየም እና በኪልቅያ ጥገኝነት እንዲፈልጉ አድርጓቸዋል.አንዳንድ የአርመን መሪዎች እራሳቸውን እንደ ሉዓላዊ ጌቶች ሲያዘጋጁ ሌሎች ደግሞ ቢያንስ በስም ለግዛቱ ታማኝ ሆነው ቆይተዋል።ከእነዚህ ቀደምት የአርሜኒያ የጦር አበጋዞች መካከል በጣም የተሳካለት ፊላሬቶስ ብራቻሚዮስ ነው፣ የቀድሞው የባይዛንታይን ጄኔራል ከሮማኑስ ዲዮገንስ ጋር በማንዚከርት ነበር።እ.ኤ.አ. በ1078 እና በ1085 መካከል ፊላሬተስ በሰሜን ከማላትያ እስከ ደቡብ አንጾኪያ እና በምዕራብ ከኪልቅያ እስከ ኤዴሳ ድረስ የሚዘረጋ ዋና ግዛት ገነባ።ብዙ የአርመን መኳንንቶች በግዛቱ እንዲሰፍሩ ጋብዟቸው፣ መሬትና ግንብ ሰጣቸው።ነገር ግን የፊላሬተስ ግዛት በ1090 ከመሞቱ በፊትም መፈራረስ ጀመረ እና በመጨረሻም ወደ አካባቢያዊ ጌትነት ተለወጠ።

ከፊላሬቶስ ግብዣ በኋላ ከመጡት መኳንንት አንዱ ከመጨረሻው ባግራቲድ አርመናዊ ንጉስ ጋጊክ 2ኛ ጋር የቅርብ ግንኙነት የነበረው ሩበን ነው።ሩበን የባይዛንታይን ንጉሠ ነገሥት በጠየቀ ጊዜ ወደ ቁስጥንጥንያ ሲሄድ ከአርመን ገዥ ጋጊክ ጋር አብሮ ነበር።ነገር ግን ንጉሱ በሰላም ከመደራደር ይልቅ የአርመንን መሬታቸውን ጥለው በግዞት ለመኖር ተገደዱ።በኋላ ጋጊክ በግሪኮች ተገደለ።እ.ኤ.አ. በ 1080 ፣ ከዚህ ግድያ ብዙም ሳይቆይ ሩበን የአርመን ወታደሮችን አደራጅቶ በባይዛንታይን ግዛት ላይ አመፀ።ከሌሎች ብዙ የአርመን መኳንንት እና መኳንንት ጋር ተቀላቀለ።ስለዚህ በ 1080 የኪልቅያ ነፃ የአርሜኒያ ልዕልና መሠረት እና የወደፊቱ መንግሥት በሩበን መሪነት ተጣሉ ።በባይዛንታይን ላይ ደፋር እና ስኬታማ ወታደራዊ ዘመቻዎችን መምራት ጀመረ እና በአንድ ወቅት የሩፔኒያ ስርወ መንግስት ምሽግ የሆነውን የፓርዘርፐርትን ምሽግ በመያዝ ስራውን አጠናቀቀ።

ማሊክ ሻህ 1ኛ ብዙ ሰሜናዊ ሶሪያን እና የአርመን ደጋማ ቦታዎችን በመቆጣጠር በአርመን ነዋሪዎች ላይ አፋኝ ቀረጥ የሚከፍሉ አዳዲስ ገዥዎችን ሾመ።ስለዚህም አርመኖች በሴልጁኮች የደረሰባቸው መከራ ለብዙ አርመኖች በባይዛንታይን አናቶሊያ እና በኪልቅያ በ11ኛው ክፍለ ዘመን ሁለተኛ አጋማሽ ላይ መጠጊያና መቅደስን ለማግኘት መነሳሳት ሆነ።የሴልጁክ የአርሜኒያ ሀይላንድ ወረራ በአርሜኒያ የኪልቅያ ግዛት ላይ ትልቅ ተጽእኖ ነበረው ይህም የሴልጁክን ወረራ ሸሽተው በአርሜኒያውያን ስደተኞች በተመሰረተችው።መንግሥቱ በክልሉ ውስጥ እንደ ትልቅ ኃይል ብቅ አለ እና በሴሉኮች እና በሌሎች ኃይሎች መካከል እንደ የባይዛንታይን ኢምፓየር እና የመስቀል ጦረኞች መካከል በማስታረቅ ረገድ ቁልፍ ሚና ተጫውቷል ።

እ.ኤ.አ. በ 1090 ሩበን ወታደሮቹን መምራት አልቻለም ፣ ስለሆነም ልጁ ቆስጠንጢኖስ ትዕዛዙን ወርሶ የቫካ ቤተመንግስትን ድል አደረገ።የዚህ የተራራ ርኩሰት ጥበብ ከአያ ወደብ ወደ ትንሿ እስያ ማእከላዊ ክፍል በሚጓጓዙ ሸቀጦች ላይ የታክስ ግምገማ እንዲደረግ አስችሏል፤ይህም የሩፔኒያውያን የስልጣን እዳ የነበራቸው የሀብት ምንጭ ነው።በ1095 አባቱ ከሞተ በኋላ ቆስጠንጢኖስ ሥልጣኑን ወደ ምሥራቅ ወደ ፀረ-ታውረስ ተራሮች ዘረጋ።በሌቫን ውስጥ እንደ አርመናዊ ክርስቲያን ገዥ፣ የመጀመርያው የመስቀል ጦርነት ኃይሎች የአንጾኪያን ከበባ በመስቀል ጦሮች እጅ እስክትወድቅ ድረስ ረድቷቸዋል።የመስቀል ጦረኞች በበኩላቸው የአርሜኒያ አጋሮቻቸውን ዕርዳታ በሚገባ አደነቁ፡ ቆስጠንጢኖስ በስጦታ፣ በ"ማርኲስ" ማዕረግ እና ባላባትነት ተከበረ።

በቀዳማዊ ቆስጠንጢኖስ የግዛት ዘመን የመጀመሪያው የመስቀል ጦርነት ተካሄደ።የምዕራብ አውሮፓ ክርስቲያኖች ሠራዊት በአናቶሊያ እና በኪልቅያ በኩል ወደ እየሩሳሌም ዘመተ።በኪልቅያ ያሉት አርመኖች በፍራንካውያን የመስቀል ጦረኞች መካከል ኃይለኛ ወዳጆችን አገኙ፣ መሪያቸው ጎድፍሬይ ደ ቡይሎን ለአርሜኒያውያን አዳኝ ተደርጎ ይቆጠር ነበር።ቆስጠንጢኖስ የመስቀል ጦረኞች መምጣት በአካባቢው ያሉትን የባይዛንታይን ምሽጎች በማስወገድ የኪልቅያ አገዛዙን ለማጠናከር የአንድ ጊዜ አጋጣሚ አድርጎ ተመልክቷል።በመስቀላውያን እርዳታ፣ በኪልቅያ ቀጥተኛ ወታደራዊ እርምጃ እና በአንጾኪያ፣ ኤዴሳ እና ትሪፖሊ የመስቀልያ ግዛቶችን በማቋቋም ኪሊሺያን ከባይዛንታይን እና ከቱርኮች አጠበቁ።አርመኖችም መስቀላውያንን ረድተዋል።ለአርመን አጋሮቻቸው ያላቸውን አድናቆት ለማሳየት የመስቀል ጦረኞች ቆስጠንጢኖስን በ Comes and Baron ማዕረግ አከበሩት።በአርመኖች እና በመስቀል ጦረኞች መካከል የነበረው ወዳጃዊ ግንኙነት የሚጠናከረው በተደጋጋሚ በጋብቻ መካከል ነው።ለምሳሌ፣ ጆሴሊን 1ኛ፣ የኤዴሳ ካውንት የቆስጠንጢኖስን ሴት ልጅ አገባ፣ እና ባልድዊን፣ የጎድፍሬይ ወንድም፣ የቆስጠንጢኖስ የእህት ልጅ፣ የወንድሙን የቶሮስ ሴት ልጅ አገባ።አርመኖች እና መስቀላውያን ከፊል አጋሮች ነበሩ ፣ከፊሉም ለመጪዎቹ ሁለት መቶ ዓመታት ባላንጣዎች ነበሩ።

የቆስጠንጢኖስ ልጅ በ1100 አካባቢ የተካው ቶሮስ 1 ነው። በአገዛዙ ጊዜ ሁለቱንም ባይዛንታይን እና ሴልጁክስን ገጥሞ የሩበኒድ ግዛትን አስፋፍቷል።ቶሮስ ከቫህካ እና ከፓርድዜፐርት ምሽጎች (ዛሬ አንድሪን በቱርክ) ይገዛ ነበር።በአንጾኪያ ልዑል በታንክሬድ ተበረታቶ፣ ቶሮስ የፒራመስን ወንዝ (በዛሬው ቱርክ የሚገኘው ሴይሃን ወንዝ) መንገዱን በመከተል የአናዛርበስን እና የሲስን (የጥንቷ ከተማ) ምሽግ ያዘ።ቶሮስ በሁለቱም ምሽጎች ረዣዥም የወረዳ ግድግዳዎች እና ግዙፍ ክብ ማማዎች ያላቸውን ምሽጎች በሰፊው ገነባ።እዚያ የተቀመጠውን ትንሽ የባይዛንታይን ጦር ካጠፋ በኋላ የኪልቅያ ዋና ከተማን ከጠርሴስ ወደ ሲስ አስተላልፏል።

የቴዎሮስ ወንድም እና ተተኪ የሆነው ልዑል ሌቨን አንደኛ የግዛት ዘመኑን የጀመረው በ1129 ነው። የኪልቅያ የባህር ዳርቻ ከተሞችን ከአርሜኒያ ርዕሰ መስተዳድር ጋር በማዋሃድ የአርመን የንግድ አመራር በአካባቢው እንዲጠናከር አድርጓል።በዚህ ወቅት፣ በኪልቅያ አርመኒያ እና በሴሉክ ቱርኮች መካከል የቀጠለ ጥላቻ፣ እንዲሁም በአርመኖች እና በአንጾኪያ ርዕሰ መስተዳድር መካከል በደቡባዊ አማኑስ አቅራቢያ በሚገኙ ምሽጎች ላይ አልፎ አልፎ አለመግባባት ነበር።

የባይዛንታይን ንጉሠ ነገሥት ማኑኤል 1ኛ ኮምኔኖስ ግዛቱን ለማስፋት ወታደሮቹን ላከ።በአንድሮኒኮስ ኮምኔኖስ ስር 12,000 ወታደሮች ወደ ኪልቅያ ተጓዙ።ከምእራብ ኪልቅያ የመጡ ብዙ የአርመን መኳንንት የቶሮስን ቁጥጥር ትተው የባይዛንታይን ጦርን ተቀላቅለዋል።አንድሮኒኮስ የቶሮስን የእርቅ ስምምነት ውድቅ በማድረግ የአርሜኒያን መንግሥት እንደሚያፈርስ እና ቶሮስን እንደሚያስረው ባይዛንታይን የቶሮስ አባት በሌቨን 1 ላይ እንዳደረጉት ሁሉ ቶሮስንም እንደሚያስረው ተናገረ።ባይዛንታይን አርመናውያንን ከበቡ።በቶሮስ እና ወንድሞቹ እስጢፋኖስ እና ምሌህ መሪነት ከተከበበችው ከተማ ድንገተኛ ጥቃት በዝናባማ ሌሊት ወስደው ባይዛንታይን ድል አድርገዋል።አንድሮኒቆስ ሠራዊቱን ትቶ ወደ አንጾኪያ ሄደ።Niketas Choniates የአርመን ወታደሮች ከባይዛንታይን ጦር ሰራዊት የበለጠ ጎበዝ እና የበለጠ ችሎታ ያላቸው እንደነበሩ ይናገራል።ባይዛንታይን የተማረኩትን ወታደሮቻቸውን እና ጄኔራሎችን መቤዠት ነበረባቸው።የሚገርመው ነገር ቶሮስ ሽልማቱን ለወታደሮቹ ሰጠ።ከባይዛንታይን ጦር ጋር የተቀላቀሉት አብዛኞቹ የአርመን መኳንንት በጦርነቱ ተገድለዋል።ጦርነቱ በኪልቅያ የአርሜኒያውያንን አቋም በማጠናከር እና በኪልቅያ ውስጥ አዲስ ፣ መደበኛ እና እውነተኛ ነፃ የአርሜኒያ ግዛት ለመፍጠር ተጨባጭ እድሎችን በመፍጠር ጦርነቱ በአርሜኒያ የኪልቅያ ነፃነት ላይ ትልቅ ተፅእኖ ነበረው።

እ.ኤ.አ. በ 1137 ቂሊንጦን የባይዛንታይን ግዛት አድርገው የሚቆጥሩት በንጉሠ ነገሥት ዮሐንስ 2ኛ የሚመሩት ባይዛንታይን በኪልቅያ ሜዳ ላይ የሚገኙትን አብዛኞቹን ከተሞችና ከተሞች ያዙ።በቁስጥንጥንያ የሚገኘውን ሌቨንን ከበርካታ የቤተሰቡ አባላት ጋር፣ ልጆቹን ሩበን እና ቶሮስን ጨምሮ ያዙትና አሰሩት።ሌቨን ከሶስት አመት በኋላ በእስር ቤት ሞተ.ሩበን በእስር ቤት በነበረበት ጊዜ ታውሮ ተገድሏል ነገር ግን የሌቮን ሁለተኛ ልጅ እና ተከታይ ቶሮስ II በ 1141 አምልጦ ወደ ኪልቅያ ተመለሰ ከባይዛንታይን ጋር ትግሉን ይመራ ነበር.መጀመሪያ ላይ የባይዛንታይን ወረራዎችን በመቃወም ረገድ ስኬታማ ነበር;ነገር ግን በ 1158 ለአጭር ጊዜ በውል ስምምነት ለንጉሠ ነገሥት ማኑኤል ቀዳማዊ ክብር ሰጥቷል.

የኪልቅያ ርዕሰ መስተዳድር ሌቨን II ከማረጉ በፊት እውነተኛ መንግሥት ነበር።ሌቨን ዳግማዊ የኪልቅያ የመጀመሪያ ንጉስ ተደርጎ ይወሰዳል በባይዛንታይን የቀድሞ ደፋክቶ ነገሥታት መስፍን ከመኳንንት ይልቅ እንደ እውነተኛ ደ ጁር ነገሥታት እምቢተኛ ነው።የሌቨን አንደኛ የልጅ ልጆች እና የሩበን III ወንድም የሆነው ልዑል ሌቨን II በ1187 ዙፋኑን ተረከበ። የኢቆንዮን፣ አሌፖ እና ደማስቆን ሴልጁኮችን ተዋግቶ አዲስ መሬቶችን በኪልቅያ ጨመረ፣ የሜዲትራኒያን የባህር ዳርቻን በእጥፍ አሳደገ።በዚያን ጊዜየግብፅ ሳላዲን የኢየሩሳሌምን መንግሥት አሸነፈ፣ ይህም ወደ ሦስተኛው የመስቀል ጦርነት መራ።ልዑል ሌቨን II ከአውሮፓውያን ጋር ያለውን ግንኙነት በማሻሻል ከሁኔታው ትርፍ አግኝተዋል።በ1189 ሊቀ ጳጳስ ክሌመንት 3ኛ ለሌቮን እና ለካቶሊኮች ግሪጎሪ አራተኛ በላኩት ደብዳቤ የኪልቅያ አርሜኒያ በአካባቢው ትልቅ ቦታ እንደነበረው ይመሰክራል ።በዚህም የአርመን ወታደራዊ እና የገንዘብ ድጋፍ ለመስቀል ጦረኞች ጠይቋል።ቅዱስ ሮማውያን ንጉሠ ነገሥታት ለሌቪን ለሰጡት ድጋፍ ምስጋና ይግባው ። ( ፍሬድሪክ ባርባሮሳ እና ልጁ ሄንሪ ስድስተኛ) የልዑልነቱን ደረጃ ወደ መንግሥት ከፍ አደረገው።

እ.ኤ.አ. ጥር 6 ቀን 1198 አርሜኒያውያን ገናን በሚያከብሩበት ቀን ልዑል ሌቨን II በታርሴስ ካቴድራል በታላቅ ክብረ በዓል አክሊል ተቀዳጁ።ዘውዱን በመጠበቅ፣ የአርሜንያ ኪሊሺያ የመጀመሪያው ንጉስ ሌቨን 1 ሆነ። ሩቤኒዶች ከታውረስ ተራሮች እስከ ሜዳው ድረስ እና በዳርቻው ላይ የሚዘረጋውን ምሽግ በመቆጣጠር ስልጣናቸውን ያጠናከሩ ሲሆን በበርናያል እና በንጉሣዊ ቤተመንግሥቶች ውስጥ የሚገኙትን ቤተመንግስቶች ጨምሮ። ሲስ፣ አናቫርዛ፣ ቫህካ፣ ቫነር/ኮቫራ፣ ሳርቫንዲካር፣ ኩክላክ፣ ቲይል ሀምቱን፣ ሃድጂን እና ጋባን (ዘመናዊ ገበን)።

እ.ኤ.አ. በ 1219 ፣ ሬይመንድ-ሩፔን ዙፋኑን ለመጠየቅ ባደረገው ሙከራ ከከሸፈ በኋላ የሌቨን ሴት ልጅ ዛቤል የኪልቅያ አርሜኒያ አዲስ ገዥ ተባለች እና በባግራስ አዳም ግዛት ስር ተቀመጠች።ባግራስ ተገደለ እና ግዛቱ ከሄትኡሚድ ስርወ መንግስት ለባቤሮን ቆስጠንጢኖስ ተላለፈ፣ በጣም ተደማጭነት ያለው የአርመን ቤተሰብ።የሴልጁክን ስጋት ለመከላከል ቆስጠንጢኖስ ከአንጾኪያው ቦሄመንድ አራተኛ ጋር ህብረት ፈለገ እና የቦሄመንድ ልጅ ፊልጶስ ከንግሥት ዛቤል ጋር ጋብቻውን አዘጋ።ሆኖም ፊልጶስ ለአርሜኒያውያን ጣዕም "ላቲን" ነበር, ምክንያቱም የአርሜንያ ቤተ ክርስቲያንን ትእዛዛት ለማክበር ፈቃደኛ ባለመሆኑ.በ1224 ፊልጶስ የአርሜንያ ዘውድ ጌጣጌጥ በመስረቁ በሲስ ውስጥ ታስሮ ከበርካታ ወራት እስራት በኋላ ተመርዞ ተገደለ።ዛቤል በሴሌውቅያ ከተማ ምንኩስናን ለመቀበል ወሰነ፣ በኋላ ግን የቆስጠንጢኖስ ልጅ ሔትምን በ1226 ለማግባት ተገደደች።

በ 11 ኛው ክፍለ ዘመን ሄቱሚዶች ወደ ምዕራብ ኪሊሺያ ሰፍረው ነበር፣ በዋነኝነት በታውረስ ተራሮች ደጋማ አካባቢዎች።ሁለቱ ታላላቅ ሥርወ መንግሥት ቤተመንግሥቶቻቸው ወደ ቂሊሺያን በሮች እና ወደ ጠርሴስ የሚወስዱ ስልታዊ መንገዶችን ያዘዙት ላምፖን እና ፓፔዎን/ባቤሮን ነበሩ።የኪልቅያ የሁለቱ ዋና ሥርወ መንግሥት ሩቤኒድ እና ኸቱሚድ በጋብቻ ውስጥ የሚታየው አንድነት ሄቱሚዶችን በኪልቅያ አርሜኒያ የፖለቲካ የበላይነት ግንባር ቀደሞቹን ሲያደርጋቸው ለዘመናት የዘለቀውን ሥርወ መንግሥት እና የግዛት ፉክክር አብቅቷል።በ1226 የሄቱም 1ኛ መግዛቷ የኪልቅያ አርመን የተባበረ ሥርወ መንግሥት መንግሥት ጅምር ቢሆንም፣ አርመኖች ግን ከውጭ አገር ብዙ ፈተናዎች ገጥሟቸው ነበር።ለልጁ ሞት የበቀል እርምጃ ለመውሰድ ቦሄመንድ ከሴሉሲያ በስተ ምዕራብ ያሉትን ክልሎች ከያዘው ከሴሉክ ሱልጣን ካይኩባድ 1 ጋር ጥምረት ፈለገ።ሄቱም በአንድ በኩል በአምሳያው፣ በሌላኛው በኩል ደግሞ የሱልጣኑን ስም የያዘ ሳንቲሞች መታ።

በዛብል እና በሄቱም የግዛት ዘመን ሞንጎሊያውያን በጄንጊስ ካን እና በተተካው ኦግዴይ ካን ከመካከለኛው እስያ በፍጥነት በመስፋፋት ወደ መካከለኛው ምስራቅ በመምጣት ሜሶጶጣሚያን እና ሶርያን ድል በማድረግ ወደግብፅ ዘምተዋል።ሰኔ 26 ቀን 1243 በኮሴ ዳግ በሴሉክ ቱርኮች ላይ ወሳኝ ድል አስመዝግበዋል።የሞንጎሊያውያን ወረራ ለታላቋ አርሜኒያ አስከፊ ነበር፣ ነገር ግን ሔትም ከሞንጎሊያውያን ጋር ለመተባበር አስቀድሞ ስለመረጠ፣ በኪልቅያ አልነበረም።በ1247 ወንድሙን Smbat ህብረትን ለመደራደር ወደ ሞንጎሊያውያን የካራኮረም ፍርድ ቤት ላከው።በ1250 የኪልቅያ ታማኝነትን የሚያረጋግጥ ስምምነት እንዲሁም የሞንጎሊያውያን እርዳታ በሴልጁኮች የተያዙ ምሽጎችን መልሶ ለመያዝ ቃል በገባለት ስምምነት ተመለሰ።ለሞንጎሊያውያን አንዳንድ ጊዜ ሸክም የሚሸከም ወታደራዊ ቁርጠኝነት ቢኖረውም ፣ሄትም እንደ ታምሩት ቤተ መንግስት ያሉ አዳዲስ እና አስደናቂ ምሽጎችን ለመገንባት የገንዘብ አቅሙ እና የፖለቲካ ራስን በራስ የማስተዳደር ስልጣን ነበረው።እ.ኤ.አ. በ 1253 ሔትም ራሱ አዲሱን የሞንጎሊያውያን ገዥ ሞንኬ ካን በካራኮረም ጎበኘ።በሞንጎሊያ ግዛት ውስጥ ከሚገኙት የአርመን አብያተ ክርስቲያናት እና ገዳማት ከቀረጥ ነፃ እንደሚወጡ በታላቅ ክብር ተቀበሉ።

በአርመኖች እና በሞንጎሊያውያን መካከል ወታደራዊ ትብብር የጀመረው በ1258-1260 ሲሆን ሄቱም 1፣ ቦሄመንድ 6ተኛ እና ጆርጂያውያን በሞንጎሊያውያን በሶርያ እና በሜሶጶጣሚያ ወረራ በሁላጉ ስር ጦርነቶችን ሲያቀናጁ።እ.ኤ.አ. በ 1258 የተዋሃዱ ኃይሎች በባግዳድ ከበባ ውስጥ የነበሩትን የአባሲዶችን ትልቁን የእስልምና ሥርወ መንግሥት ማእከልን ያዙ።ከዚያም የሞንጎሊያውያን ጦር እና አጋሮቻቸው የአይዩቢድ ሥርወ መንግሥት ግዛት የሆነውን ሙስሊም ሶሪያን ያዙ።በአንጾኪያ ፍራንካውያን እርዳታ አሌፖን ያዙ እና በመጋቢት 1, 1260 በክርስቲያኑ ጄኔራል ኪትቡቃ ሥር ደማስቆን ወሰዱ።

ግጭቱ የጀመረውየማምሉክ ሱልጣን ባይባርስ የተዳከመውን የሞንጎሊያውያን የበላይነት ለመጠቀም በመፈለግ 30,000 ጠንካራ ጦር ወደ ኪልቅያ በመላክ የአርሜኒያው ሄቱም 1 ለሞንጎሊያውያን ያለውን ታማኝነት ትቶ ራሱን እንደ ሱዘራይን እንዲቀበል እና ለጦር ኃይሎች እንዲሰጥ ሲጠይቁ ነበር። ማምሉክስ ግዛቶቹን እና ምሽጎቹን ሄቱም ያገኘው ከሞንጎሊያውያን ጋር ባለው ጥምረት ነው።ይሁን እንጂ በወቅቱ ሄቱም 1ኛ በታብሪዝ ነበር፣ በፋርስ ኢል- ካን በሚገኘው የሞንጎሊያውያን ፍርድ ቤት ወታደራዊ ድጋፍ ለማግኘት ሄዶ ነበር።እሱ በሌለበት ጊዜ ማምሉኮች በአልመንሱር አሊ እና በማምሉክ አዛዥ ቃላውን እየተመሩ ወደ ኪሊቂያ አርመን ዘመቱ።የሄቱም አንደኛ ሁለት ልጆች ሊዮ (የወደፊቱ ንጉስ ሊዮ ዳግማዊ) እና ቶሮስ በኪልቅያ ግዛት መግቢያ ላይ የሚገኙትን ምሽጎች በ15,000 ጠንካራ ጦር በመያዝ መከላከያውን መርተዋል።ግጭቱ የተካሄደው እ.ኤ.አ. ነሐሴ 24 ቀን 1266 በዳርብሳኮን አቅራቢያ በሚገኘው ማሪ በቁጥር በጣም የሚበልጡት አርመኖች ትልቁን የማምሉክ ኃይሎችን መቃወም ባለመቻላቸው ነው።ቶሮስ በጦርነት ተገድሏል፣ እና ሊዮ ተይዞ ታስሯል።ቫሲል ታታር የተባለው የኮንስታብል ሴምፓድ ልጅ አርሜኖ-ሞንጎሊያውያን በማምሉኮች ተማርኮ ከሊዮ ጋር ተማርኮ ነበር ምንም እንኳን ጥሩ ህክምና እንደተደረገላቸው ተነግሯል።Het'um ሊዮን በከፍተኛ ዋጋ በመዋጃው ለማምሉኮች ብዙ ምሽጎችን እና ከፍተኛ መጠን ያለው ገንዘብ እንዲቆጣጠሩ አድርጓል።ድላቸውን ተከትሎ ማምሉኮች ኪልቅያን በመውረር የኪልቅያ ሜዳ ሦስቱን ታላላቅ ከተሞች ማሚስትራ፣ አዳና እና ጠርሴስ እንዲሁም የአያስን ወደብ አወደሙ።በመንሱር የሚመራው ሌላ የማምሉኮች ቡድን የተባረረች እና የተቃጠለችውን የሲስን ዋና ከተማ ወሰደ፣ በሺዎች የሚቆጠሩ አርመኖች ተጨፍጭፈዋል እና 40,000 ተማርከዋል።

የኪልቅያ የመሬት መንቀጥቀጥበ1268 ከአዳና ከተማ በስተ ሰሜን ምሥራቅ ተከስቷል። ከ60,000 በላይ ሰዎች በአርሜኒያ ግዛት በኪልቅያ ደቡባዊ ትንሿ እስያ አልቀዋል።

እ.ኤ.አ. በ 1269 ሔቱም ቀዳማዊ ልጃቸውን ሌቨን IIን በመደገፍ ለማምሉኮች ትልቅ አመታዊ ግብር ይከፍሉ ነበር።ከግብር ጋር እንኳን፣ ማምሉኮች በየጥቂት አመታት በኪልቅያ ማጥቃት ቀጠሉ።እ.ኤ.አ. በ 1275በማምሉክ ሱልጣን አሚሮች የሚመራ ጦር ያለምንም ሰበብ ሀገሪቱን ወረረ እና ምንም አይነት ተቃውሞ የሌላቸው አርመናውያንን ገጠመ።የጠርሴስ ከተማ ተወስዷል፣ የንጉሣዊው ቤተ መንግሥትና የቅድስት ሶፊያ ቤተ ክርስቲያን ተቃጥሏል፣ የመንግሥት ግምጃ ቤት ተዘርፏል፣ 15,000 ሰላማዊ ሰዎች ተገድለዋል፣ 10,000 የሚሆኑት ደግሞ ወደግብፅ ተወሰዱ።የአያ፣ የአርሜኒያ እና የፍራንካውያን ህዝብ ከሞላ ጎደል ጠፋ።

በሞንጎሊያውያን እና አርመኖች በሞንግኬ ቴሙርበማምሉኮች በሁለተኛው የሆምስ ጦርነት ሽንፈትን ተከትሎ በአርሜኒያ ላይ የእርቅ ስምምነት ተደረገ።በተጨማሪ፣ በ1285፣ በካላውን ኃይለኛ የማጥቃት ግፊት፣ አርመኖች የአስር አመት የእርቅ ስምምነት መፈረም ነበረባቸው።አርመኖች ብዙ ምሽጎችን ለማምሉኮች አሳልፈው የመስጠት ግዴታ ነበረባቸው እና የመከላከያ ምሽጎቻቸውን እንደገና እንዳይገነቡ ተከልክለዋል።የኪልቅያ አርሜኒያከግብፅ ጋር ለመገበያየት ተገደደች, በዚህም በጳጳሱ የተጣለውን የንግድ ማዕቀብ በመተላለፍ.ከዚህም በላይ ማምሉኮች ከአርመንያውያን የአንድ ሚሊዮን ድርሃም አመታዊ ግብር ይቀበሉ ነበር።ማምሉኮች ምንም እንኳን ከላይ የተገለጹት ቢሆንም፣ በኪልቅያ አርመንያ ብዙ ጊዜ ወረራ ማድረጋቸውን ቀጥለዋል።እ.ኤ.አ. በ 1292 በግብፅ የማምሉክ ሱልጣን በአል-አሽራፍ ካሊል የተወረረ ሲሆን ከዓመት በፊት በአከር የኢየሩሳሌምን መንግሥት ቅሪቶች ድል አድርጎ ያዘ።ህሮምክላም ተባረረ፣ ይህም የካቶሊክ እምነት ተከታይ ወደ ሲስ እንዲሄድ አስገደደ።ህቱም ብሄስኒ፣ማራሽ እና ቴል ሃምዱን ለቱርኮች እንዲተው ተገድዷል።እ.ኤ.አ. በ 1293 ወንድሙን ቶሮስን ሳልሳዊ በመደገፍ ወደ ማሚስትራ ገዳም ገባ።

እ.ኤ.አ. በ 1299 የበጋ ወቅት የሄቱም የአንደኛው የልጅ ልጅ ንጉስ ሄቱም ሁለተኛበማምሉኮች የጥቃት ዛቻ ገጥሞታል ፣ የፋርሱን ሞንጎሊያን ካን ፣ ጋዛን ፣ ድጋፉን ጠየቀ።በምላሹ ጋዛን ወደ ሶሪያ ዘመቱ እና የቆጵሮስ ፍራንኮችን (የቆጵሮስ ንጉስ፣ ቴምፕላሮች ፣ ሆስፒታሎች እና ቴውቶኒክ ናይትስ ) በማምሉኮች ላይ ያደረሰውን ጥቃት እንዲቀላቀሉ ጋበዘ።ሞንጎሊያውያን ኣብ ከተማ አሌፖን ወሰዱ፡ እዚ ኸኣ ንጉስ ኸተኦም ተቐበሉ።የእሱ ኃይሎች በአርሜኒያ ግዛት ውስጥ ያሉ Templars እና Hospitallersን ያካተቱ ሲሆን እነሱም በቀሪው ጥቃት ላይ ተካፍለዋል።በታህሳስ 23 ቀን 1299 በዋዲ አል-ካዛንዳር ጦርነት የተቀናጀው ጦር ማምሉኮችን ድል አድርጓል።በዚያን ጊዜ አብዛኛው የሞንጎሊያውያን ጦር የማፈግፈግ ግዴታ ነበረበት።እነሱ በሌሉበት፣ ማምሉኮች እንደገና ተሰብስበው በግንቦት 1300 አካባቢውን መልሰው አግኝተዋል።

እ.ኤ.አ. በ 1303 ሞንጎሊያውያን ሶሪያን እንደገና በብዛት (በግምት 80,000) ከአርሜናውያን ጋር ለመቆጣጠር ሞክረው ነበር ፣ ግን በሆምስ መጋቢት 30 ቀን 1303 ተሸነፉ እና ከደማስቆ በስተደቡብ በሚገኘው የሻካብ ጦርነት ሚያዝያ 21 ቀን። , 1303. የመጨረሻው የሞንጎሊያውያን የሶሪያ ወረራ እንደሆነ ይታሰባል።ጋዛን በግንቦት 10, 1304 ሲሞት, የቅድስት ሀገርን መልሶ የመግዛት ተስፋ ሁሉ በአንድ ላይ ሞተ.

ንጉሱ ሊዮ እና ሄቱም ከአናዛርባ ወጣ ብሎ በሚገኝ ካምፕ ውስጥ በኪልቅያ የሚገኘው የሞንጎሊያውያን ተወካይ ከቡላርጉ ጋር ተገናኙ።በቅርቡ እስልምናን የተቀበለው ቡላርጉ መላውን የአርመን ፓርቲ ገደለ።የሄቱም ወንድም ኦሺን ወዲያው ቡላርጉ ላይ ዘምቶ አጸፋውን አሸንፎ ከኪልቅያ እንዲወጣ አስገደደው።ቡላርጉ በአርመኖች ጥያቄ በፈጸመው ወንጀል በኦልጄቱ ተገድሏል።ኦሺን ወደ ጠርሴስ እንደተመለሰ የኪልቅያ አርሜኒያ ንጉሥ ዘውድ ተቀበለ።

በ1341 ሌቨን አራተኛ እስከተገደለበት ጊዜ ድረስ ሄቱሚዶች ያልተረጋጋችውን ኪሊሻ መግዛታቸውን ቀጠሉ።ሌቨን አራተኛ ከቆጵሮስ መንግሥት ጋር ኅብረት ፈጠረ፣ ከዚያም በፍራንካውያን ሉሲኒያን ሥርወ መንግሥት ይመራ ነበር፣ ነገር ግን ከማምሉኮች የሚደርስበትን ጥቃት መቋቋም አልቻለም።

በ12ኛው ክፍለ ዘመን በቆጵሮስ ምሥራቃዊ ሜዲትራኒያን ደሴት በተቋቋሙት በአርሜኒያውያን እና በሉሲናውያን መካከል ሁል ጊዜ የጠበቀ ግንኙነት ነበር።በቆጵሮስ ውስጥ ባይገኙ ኖሮ የኪልቅያ አርሜኒያ መንግሥት ከአስፈላጊነቱ የተነሳ በደሴቲቱ ላይ እራሱን አቋቁሞ ሊሆን ይችላል።በ 1342 የሌቮን የአጎት ልጅ ጋይ ደ ሉሲንግያን የአርሜኒያ ንጉስ ቆስጠንጢኖስ II ሆኖ ተቀባ።ጋይ ደ ሉሲግናን እና ታናሽ ወንድሙ ጆን የላቲን ደጋፊ ተደርገው ይቆጠሩ እና በሌቫንት ውስጥ ላለችው የሮማ ካቶሊክ ቤተክርስቲያን ልዕልና ቁርጠኛ ነበሩ።እንደ ነገሥታት፣ ሉሲናውያን የካቶሊክ እምነትን እና የአውሮፓን መንገዶችን ለመጫን ሞክረዋል።የአርሜኒያ መኳንንት ይህንን በአብዛኛው የተቀበሉት ቢሆንም የገበሬው ገበሬ ለውጡን በመቃወም በመጨረሻ የእርስ በርስ ግጭት አስከትሏል።

ከ1343 እስከ 1344፣ የአርመን ህዝብ እና ፊውዳል ገዥዎቹ ከአዲሱ የሉሲኒያን አመራር እና የአርመን ቤተክርስቲያንን ከላቲን የማድረግ ፖሊሲ ጋር ለመላመድ ፈቃደኛ ባልሆኑበት ጊዜ፣ ኪሊሺያ እንደገናበመምሉኮች ተወረረች፣ እነሱም የግዛት መስፋፋት አስበው ነበር።በአርመኖች ለእርዳታ እና ለድጋፍ ተደጋጋሚ ጥሪ በአውሮፓ ለሚኖሩ ደጋፊዎቻቸው ይቀርብ የነበረ ሲሆን መንግስቱም አዳዲስ የመስቀል ጦርነቶችን በማቀድ ተሳታፊ ነበር።ከአውሮፓ እርዳታ ለማግኘት የአርሜንያ ተማጽኖዎች ካልተሳካላቸው መካከል፣ በ1374 የሲስ ወደ ማምሉኮች መውደቅ እና በ1375 የጋባን ምሽግ ንጉስ ሌቨን አምስተኛ፣ ሴት ልጁ ማሪ እና ባለቤቷ ሻሃን በተጠለሉበት መንግስቱን አቆመ።የመጨረሻው ንጉስ ሌቨን ቪ ደህንነቱ የተጠበቀ መንገድ ተሰጠው እና በ 1393 በፓሪስ በግዞት ሞተ ለሌላ የመስቀል ጦርነት በከንቱ ከጠራ በኋላ።በ1396 የሌቨን ማዕረግ እና ልዩ መብቶች ለአጎቱ ልጅ እና የቆጵሮስ ንጉስ ጄምስ 1 ተላልፈዋል።ስለዚህም የአርመን ንጉሥ ማዕረግ ከቆጵሮስ ንጉሥ እና ከኢየሩሳሌም ንጉሥ ማዕረግ ጋር አንድ ሆነ።

ማምሉኮች ቂሊንጦን ቢቆጣጠሩም ሊይዙት አልቻሉም።የቱርኪክ ጎሳዎች እዚያ ሰፍረው በቲሙር መሪነት የኪልቅያ ወረራ አመሩ።በዚህም ምክንያት 30,000 ሃብታም አርመኖች ከኪልቅያ ወጥተው በቆጵሮስ ኖሩ፣ አሁንም በሉሲኒያ ሥርወ መንግሥት እስከ 1489 ድረስ ይገዙ ነበር። ብዙ የነጋዴ ቤተሰቦችም ወደ ምዕራብ ሸሽተው በፈረንሳይ ፣ጣሊያን ፣ ኔዘርላንድስ ፣ ፖላንድ እናስፔን ካሉ የዲያስፖራ ማህበረሰቦች ጋር ተቀላቀሉ።በኪልቅያ የቀሩት ትሑት አርመናውያን ብቻ ነበሩ።ነገር ግን በቱርክ አገዛዝ ዘመን ሁሉ በክልሉ ውስጥ እግራቸውን ጠብቀው ቆይተዋል።