Malayziya tarixi Vaqt jadvali

qo'shimchalar

izohlar

havolalar


Malayziya tarixi
History of Malaysia ©HistoryMaps

100 - 2024

Malayziya tarixi



Malayziya 20-asrning ikkinchi yarmida yaratilgan zamonaviy kontseptsiyadir.Biroq, zamonaviy Malayziya Malaya va Borneoning butun tarixini o'z tarixi deb biladi, bu minglab yillar davomida tarixdan oldingi davrlarni qamrab oladi.Hindiston vaXitoydan kelgan hinduizm va buddizm dastlabki mintaqaviy tarixda hukmronlik qilib, Sumatrada joylashgan Srivijaya tsivilizatsiyasi hukmronligi davrida 7-13-asrlarda o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqdi.Islom birinchi marta Malay yarim orolida 10-asrda paydo boʻlgan, biroq aynan 15-asrda bu din hech boʻlmaganda bir necha sultonliklarning paydo boʻlgan saroy elitalari orasida mustahkam ildiz otgan;eng ko'zga ko'ringanlari Malakka sultonligi va Bruney sultonligi edi.[1]Portugallar 1511-yilda Malakkani bosib olib, Malay yarim oroli va Janubi-Sharqiy Osiyoda o'zlarini o'rnatgan birinchi Yevropa mustamlakachi davlat edi. Bu voqea Johor va Perak kabi bir qancha sultonliklarning barpo etilishiga olib keldi.Gollandiyaning Malay sultonliklari ustidan gegemonligi XVII-XVIII asrlarda kuchayib, 1641 yilda Johor yordami bilan Malakkani egallab oldi.19-asrda inglizlar oxir-oqibat hozirgi Malayziya hududida gegemonlikni qo'lga kiritdilar.1824 yilgi Angliya-Gollandiya shartnomasi Britaniya Malayyasi va Gollandiyaning Sharqiy Hindistoni ( Indoneziyaga aylangan) o'rtasidagi chegaralarni, 1909 yilgi Angliya-Siam shartnomasi esa Britaniya Malaya va Siam (Tailandga aylangan) o'rtasidagi chegaralarni belgilab berdi.Chet el ta'sirining to'rtinchi bosqichi Malay yarim oroli va Borneodagi mustamlaka iqtisodiyoti tomonidan yaratilgan ehtiyojlarni qondirish uchun xitoylik va hind ishchilarining immigratsiya to'lqini edi.[2]Ikkinchi jahon urushi davridaYaponiya bosqinchiligi Malayadagi Britaniya hukmronligini tugatdi.Yaponiya imperiyasi ittifoqchilar tomonidan mag'lubiyatga uchragach, 1946 yilda Malaya ittifoqi tuzildi va 1948 yilda Malaya Federatsiyasi sifatida qayta tashkil etildi. Yarim orolda Malaya Kommunistik partiyasi (MCP) inglizlarga qarshi qurol ko'tardi va keskinlik sabab bo'ldi. 1948 yildan 1960 yilgacha favqulodda holat e'lon qilindi. Kommunistik qo'zg'olonga kuchli harbiy javob, keyin 1955 yilda Baling muzokaralari inglizlar bilan diplomatik muzokaralar yo'li bilan 1957 yil 31 avgustda Malaya mustaqilligiga olib keldi.[3] 1963-yil 16-sentabrda Malayziya federatsiyasi tuzildi;1965 yil avgustda Singapur federatsiyadan chiqarib yuborildi va alohida mustaqil davlatga aylandi.[4] 1969 yildagi irqiy g'alayon favqulodda holat joriy etilishiga, parlament faoliyatining to'xtatilishiga va fuqarolar o'rtasida birlikni targ'ib qiluvchi milliy falsafa Rukun Negara e'lon qilinishiga olib keldi.[5] 1971 yilda qabul qilingan Yangi Iqtisodiy Siyosat (NEP) qashshoqlikni yo'q qilishga va jamiyatni iqtisodiy funktsiya bilan identifikatsiyalashni bartaraf etish uchun jamiyatni qayta qurishga harakat qildi.[6] Bosh vazir Mahathir Mohamad davrida 1980-yillardan boshlab mamlakatda tez iqtisodiy oʻsish va urbanizatsiya davri boʻldi;[7] oldingi iqtisodiy siyosat 1991 yildan 2000 yilgacha Milliy taraqqiyot siyosati (NDP) tomonidan amalga oshirildi. [8] 1990-yillarning oxiridagi Osiyo moliyaviy inqirozi mamlakatga taʼsir koʻrsatdi va bu ularning valyuta, qimmatli qogʻozlar va mulk bozorlarini deyarli qulashiga olib keldi;ammo, ular keyinroq tuzalib ketishdi.[9] 2020 yilning boshida Malayziya siyosiy inqirozni boshdan kechirdi.[10] Bu davr COVID-19 pandemiyasi bilan birga siyosiy, sogʻliqni saqlash, ijtimoiy va iqtisodiy inqirozni keltirib chiqardi.[11] 2022 yilgi umumiy saylovlar natijasida mamlakat tarixida ilk bor parlament osilgan [12] va Anvar Ibrohim 2022 yil 24 noyabrda Malayziya bosh vaziri boʻldi [13].
2000 BCE Jan 1

Malayziyaning tarixdan oldingi davri

Malaysia
Osiyo genetikasini o'rganish Sharqiy Osiyodagi asl odamlar Janubi-Sharqiy Osiyodan kelganligini ko'rsatadi.[14] Yarim oroldagi mahalliy aholi guruhlarini uchta etnik elatga bo'lish mumkin: negritos, senoylar va proto-malaylar.[15] Malay yarim orolining birinchi aholisi, ehtimol, Negritoslardir.[16] Bu mezolit ovchilari, ehtimol, negrito etnik guruhi bo'lgan Semangning ajdodlari bo'lgan.[17] Senoylar kompozit guruh boʻlib koʻrinadi, onaning mitoxondriyal DNK avlodlarining taxminan yarmi Semanglarning ajdodlariga va taxminan yarmi Hindxitoydan keyingi ajdodlar migratsiyasiga borib taqaladi.Olimlarning fikriga ko'ra, ular taxminan 4000 yil oldin yarimorolning janubiy qismiga o'z tillari va texnologiyasini olib kelgan avstroosiyo tilida so'zlashuvchi qishloq xo'jaligining avlodlaridir.Ular mahalliy aholi bilan birlashdilar va birlashdilar.[18] Proto Malaylar kelib chiqishi xilma-xil [19] va avstroneziya kengayishi natijasida miloddan avvalgi 1000 yilga kelib Malayziyaga joylashdilar.[20] Garchi ular Janubi-Sharqiy Osiyo dengizidagi boshqa aholi bilan ba'zi aloqalarini ko'rsatsalar ham, ba'zilarining ajdodlari taxminan 20 000 yil oldin oxirgi muzlik maksimal davrida Indochinada ham bor.Dengiz jade yo'lida hozirgi Malayziyani o'z ichiga olgan hududlar ishtirok etdi.Savdo tarmog'i 3000 yil davomida, ya'ni miloddan avvalgi 2000 yildan 1000 yilgacha mavjud bo'lgan.[21]Antropologlar proto-malaylar hozirgiXitoyning Yunnan shahridan kelib chiqqan degan fikrni qo'llab-quvvatlaydi.[22] Buning ortidan Malay yarim oroli orqali Malay arxipelagiga erta golosen davri tarqaldi.[23] Miloddan avvalgi 300-yillarda ular qisman Kambodja va Vetnam Chamlaridan kelib chiqqan temir davri yoki bronza davri xalqi Deutero-Malays tomonidan ichkariga surilgan.Yarim orolda metall asboblardan foydalangan birinchi guruh Deutero-Malaylar bugungi Malayziya Malayziyalarining bevosita ajdodlari bo'lib, ilg'or dehqonchilik texnikasini olib kelishgan.[17] Malayziyalar umumiy madaniyat va ijtimoiy tuzilishga ega boʻlishiga qaramay, butun Malay arxipelagida siyosiy jihatdan tarqoq boʻlib qolishdi.[24]
100 BCE
Hindu-Buddist qirolliklariornament
Hindiston va Xitoy bilan savdo
Trade with India and China ©Anonymous
100 BCE Jan 2

Hindiston va Xitoy bilan savdo

Bujang Valley Archaeological M
Xitoy vaHindiston bilan savdo aloqalari miloddan avvalgi 1-asrda oʻrnatilgan.[32] Xan sulolasi janubga kengayganidan keyin 1-asrga oid Borneoda xitoylik kulolchilik parchalari topilgan.[33] Birinchi ming yillikning dastlabki asrlarida Malay yarim oroli aholisi hinduizm va buddizm dinlarini qabul qildilar, bu Malayziyada yashovchilarning tili va madaniyatiga katta taʼsir koʻrsatdi.[34] Sanskrit yozuv tizimi IV asrdayoq qoʻllanilgan.[35]Yunon geografi Ptolemey "Oltin chersonese" haqida yozgan, bu Hindiston va Xitoy bilan savdo-sotiq milodiy 1-asrdan beri mavjud bo'lganligini ko'rsatadi.[36] Bu davrda mavjud boʻlgan qirgʻoqboʻyi shahar-shtatlar Hindxitoy yarim orolining janubiy qismini va Malay arxipelagining gʻarbiy qismini qamrab olgan tarmoqqa ega edi.Bu qirg'oq shaharlari Xitoy bilan doimiy savdo-sotiq va irmoq munosabatlariga ega bo'lib, ayni paytda hind savdogarlari bilan doimiy aloqada bo'lgan.Ular umumiy mahalliy madaniyatga ega bo'lganga o'xshaydi.Asta-sekin arxipelagning g'arbiy qismi hukmdorlari hind madaniy va siyosiy modellarini o'zlashtirdilar.Palembang (Janubiy Sumatra) va Bangka orolida malay tilida va Pallava yozuvidan olingan alifbolarda yozilgan uchta yozuv arxipelag oʻzining mahalliy tili va ijtimoiy tizimini saqlab qolgan holda hind namunalarini qabul qilganligidan dalolat beradi.Bu yozuvlar o'z dushmanlariga qarshi ekspeditsiyani boshqargan va uning qonuniga bo'ysunmaydiganlarni la'natlagan Srivijayaning Dapunta Xyang (lord) mavjudligini ochib beradi.Xitoy va Janubiy Hindiston o'rtasidagi dengiz savdo yo'lida bo'lgan Malay yarim oroli bu savdo bilan shug'ullangan.Bujang vodiysi strategik jihatdan Malakka bo'g'ozining shimoli-g'arbiy kirish qismida joylashgan bo'lib, shuningdek, Bengal ko'rfaziga qaragan bo'lib, Xitoy va janubiy hind savdogarlari tomonidan doimiy ravishda tashrif buyurgan.Buni 5—14-asrlarga oid savdo sopol buyumlari, haykaltaroshlik buyumlari, yozuvlar va yodgorliklarning topilishi isbotlab berdi.
Langkasuka qirolligi
Liangning davriy taklif portretlari tafsilotlari, qirollikning tavsifi bilan Langkasukadan kelgan emissarni ko'rsatadi.Liang sulolasining 526-539 yillardagi Song sulolasi rasmining nusxasi. ©Emperor Yuan of Liang
100 Jan 1 - 1400

Langkasuka qirolligi

Pattani, Thailand
Langkasuka Malay yarim orolida joylashgan qadimiy malay hindu -buddist qirolligi edi.[25] Ism asli sanskrit;Bu langkha "ko'rkam er" - "baxt" uchun sukxa birikmasi deb hisoblanadi.Qirollik Eski Keda bilan birga Malay yarim orolida tashkil etilgan eng qadimgi qirolliklardan biridir.Qirollikning aniq joylashuvi haqida ba'zi munozaralar mavjud, ammo Tailandning Pattani yaqinidagi Yarang shahridagi arxeologik kashfiyotlar taxminiy joylashuvni ko'rsatmoqda.Qirollik 1-asrda, ehtimol milodiy 80-100-yillarda tashkil etilgan deb taxmin qilinadi.[26] Keyinchalik 3-asr boshlarida Funanning kengayishi tufayli tanazzul davrini boshdan kechirdi.6-asrda u qayta tiklanishni boshdan kechirdi vaXitoyga elchilar yubora boshladi.Qirol Bhagadatta birinchi marta Xitoy bilan eramizning 515-yilda aloqalarini oʻrnatgan, keyingi elchixonalari 523, 531 va 568-yillarda yuborilgan [. 27] 8-asrga kelib, u kuchayib borayotgan Srivijaya imperiyasi nazorati ostiga tushgan boʻlsa kerak.[28] 1025 yilda u Srivijayaga qarshi yurishida qirol Rajendra Chola I qo'shinlari tomonidan hujumga uchradi.12-asrda Langkasuka Srivijayaning irmog'i edi.Shohlik tanazzulga yuz tutdi va u qanday yakunlangani bir nechta nazariyalar bilan noma'lum.13-asr oxiridagi Pasai yilnomalarida Langkasuka 1370-yilda vayron qilingani qayd etilgan. Biroq boshqa manbalarda Langkasuka 14-asrgacha Majapaxitlar imperiyasi tomonidan bosib olinmaguncha Srivijaya imperiyasining nazorati va taʼsiri ostida qolgan.Langkasuka, ehtimol, Pattani tomonidan bosib olingan, chunki u 15-asrda mavjud bo'lishni to'xtatgan.Bir qancha tarixchilar bunga qarshi chiqishadi va Langkasuka 1470-yillargacha omon qolgan deb hisoblashadi.Qirollikning Pattanining bevosita hukmronligi ostida bo'lmagan hududlari 1474 yilda Keda bilan birga Islomni qabul qilgan deb taxmin qilinadi [29.]Bu nom langxa va afsonaviy Mauryan hindu jangchi qiroli Ashokadan olingan bo'lishi mumkin, u oxir-oqibat buddizmda qabul qilingan g'oyalarni qabul qilgandan keyin pasifistga aylangan va Malayya Istmusining dastlabkihind mustamlakachilari uning sharafiga qirollikni Langkasuka deb atashgan.[30] Xitoy tarixiy manbalarida qirollik haqida baʼzi maʼlumotlar berilgan va Xitoy saroyiga elchilar yuborgan podshoh Bhagadatta qayd etilgan.2—3-asrlarda asosan Malay yarim orolining sharqiy tomonida joylashgan koʻplab, 30 tagacha malay qirolliklari mavjud edi.[31] Langkasuka eng qadimgi qirolliklardan biri edi.
Srivijaya
Srivijaya ©Aibodi
600 Jan 1 - 1288

Srivijaya

Palembang, Palembang City, Sou
7—13-asrlar oraligʻida Malay yarim orolining katta qismi buddistlar Shrivijaya imperiyasi tasarrufida edi.Shrivijaya imperiyasining markazida joylashgan Prasasti Hujung Langit sayti Sumatraning sharqiy qismida, Indoneziyaning Palembang shahri yaqinida joylashgan daryo bo'yida joylashgan deb taxmin qilinadi.7-asrda Shilifoshi deb nomlangan yangi port haqida so'z yuritiladi, u Srivijayaning xitoycha ko'rinishidir.Olti asrdan ko'proq vaqt davomida Shrivijaya Maxarajalari arxipelagdagi asosiy kuchga aylangan dengiz imperiyasini boshqargan.Imperiya savdo-sotiqqa asoslangan bo'lib, mahalliy qirollar (dhatuslar yoki jamoa rahbarlari) o'zaro manfaat ko'rish uchun lordga sodiqlikka qasamyod qilganlar.[37]Shrivijaya va Janubiy HindistonningChola imperiyasi o'rtasidagi munosabatlar Raja Raja Chola I davrida do'stona edi, ammo Rajendra Chola I davrida Chola imperiyasi Srivijaya shaharlarini bosib oldi.[38] 1025 va 1026 yillarda Gangga Negara Chola imperiyasidan Rajendra Chola I tomonidan hujumga uchradi, hozirda Kota Gelanggini vayron qilgan deb hisoblangan Tamil imperatori.Keda (Tamil tilida Kadaram nomi bilan tanilgan) 1025 yilda Cholas tomonidan bosib olingan. Ikkinchi bosqinni 11-asr oxirida Kedani bosib olgan Chola sulolasidan Virarajendra Chola boshqargan.[39] Cholaning katta vorisi Vira Rajendra Chola boshqa bosqinchilarni ag'darish uchun Keda qo'zg'olonini bostirishi kerak edi.Cholaning kelishi Keda, Pattani va Ligorgacha ta'sir ko'rsatgan Srivijayaning ulug'vorligini pasaytirdi.12-asrning oxiriga kelib, Shrivijaya qirollikka aylantirildi, 1288 yilda oxirgi hukmdor qirolicha Sekerummong bosib olindi va ag'darildi.Ba'zida Khmer Qirolligi , Siam Qirolligi va hatto Cholas Qirolligi kichikroq Malayziya shtatlari ustidan nazorat o'rnatishga harakat qildi.[40] 12-asrdan poytaxt va uning vassallari oʻrtasidagi munosabatlar buzilganligi sababli Shrivijayaning kuchi pasayib ketdi.Yava bilan urushlar uningXitoydan yordam so'rashiga sabab bo'ldi va Hindiston shtatlari bilan urushlar ham gumon qilinmoqda.Buddist maharajalarning kuchi islomning tarqalishi bilan yanada zaiflashdi.Ache kabi erta islomni qabul qilgan hududlar Srivijaya nazoratidan chiqib ketdi.13-asrning oxiriga kelib, Suxotayning siam qirollari Malayyaning ko'p qismini o'z hukmronligi ostiga oldilar.14-asrda Hind Majapahit imperiyasi yarim orolni egallab oldi.
Majapahit imperiyasi
Majapahit Empire ©Aibodi
1293 Jan 1 - 1527

Majapahit imperiyasi

Mojokerto, East Java, Indonesi
Majapaxitlar imperiyasi — Janubi-Sharqiy Osiyodagi Yava hindu-buddaviy talassokratik imperiyasi boʻlib, 13-asr oxirida Sharqiy Yavada tashkil etilgan.14-asrda Xayam Vuruk va uning bosh vaziri Gajah Mada hukmronligi ostida Janubi-Sharqiy Osiyoning eng muhim imperiyalaridan biriga aylandi.U o'zining ta'sirini zamonaviy Indoneziyadan Malay yarim oroli, Borneo, Sumatra va boshqa hududlarga yoyib, o'zining qudrat cho'qqisiga chiqdi.Majapahit o'zining dengiz hukmronligi, savdo tarmoqlari va hindu-buddaviy ta'sirlari, murakkab san'ati va me'morchiligi bilan ajralib turadigan boy madaniy uyg'unligi bilan mashhur.Ichki nizolar, vorislik inqirozlari va tashqi tazyiqlar 15-asrda imperiyaning tanazzulini boshladi.Mintaqaviy islom kuchlari, xususan, Malakka sultonligi ko'tarila boshlaganligi sababli, Majapahitning ta'siri pasaya boshladi.Imperiyaning hududiy nazorati qisqardi, asosan Sharqiy Yava bilan chegaralanib qoldi, bir nechta mintaqalar mustaqillikni e'lon qildi yoki sodiqlikni o'zgartirdi.
Singapur Qirolligi
Kingdom of Singapura ©HistoryMaps
1299 Jan 1 - 1398

Singapur Qirolligi

Singapore
Singapura Qirolligi 1299-yildan 1396-1398-yillar oraligʻida qulaguniga qadar Singapurning asosiy oroli Pulau Ujongda, oʻsha paytda Temasek nomi bilan ham tanilgan malay hindu - buddist qirolligi boʻlgan [. 41] Anʼanaviy. ko'rish belgilari c.1299 - Sang Nila Utama (shuningdek, "Shri Tri Buana" nomi bilan ham tanilgan) shohligiga asos solgan yil sifatida, uning otasi Sang Sapurba, afsonaga ko'ra Malay olamidagi bir nechta malay monarxlarining ajdodi bo'lgan yarim ilohiy shaxs.Malay yilnomalarida keltirilgan ma'lumotlarga asoslanib, bu qirollikning tarixiyligi noaniq va ko'plab tarixchilar uning oxirgi hukmdori Paramesvarani (yoki Shri Iskandar Shohni) tarixan tasdiqlangan shaxs deb bilishadi.[42] Fort Canning Hill va Singapur daryosining yaqin qirgʻoqlaridan olingan arxeologik dalillar 14-asrda gullab-yashnayotgan aholi punkti va savdo portining mavjudligini koʻrsatdi.[43]Aholi punkti 13-14-asrlarda rivojlangan va kichik savdo postidan Malay arxipelagini,Hindistonni vaYuan sulolasini bogʻlovchi savdo tarmoqlarini osonlashtirib, xalqaro savdoning gavjum markaziga aylangan.Biroq, o'sha paytda ikkita mintaqaviy kuch, shimoldan Ayuthaya va janubdan Majapaxit tomonidan da'vo qilingan.Natijada, qirollikning mustahkam poytaxti 1398 yilda Malay Annals yoki Portugaliya manbalariga ko'ra siyamliklar tomonidan ishdan bo'shatilishidan oldin kamida ikkita yirik xorijiy bosqinlarga duchor bo'lgan.[44] Oxirgi qirol Paramesvara 1400 yilda Malakka sultonligini barpo etish uchun Malay yarim orolining gʻarbiy sohiliga qochib ketdi.
1300
Musulmon davlatlarining yuksalishiornament
Patani qirolligi
Patani Kingdom ©Aibodi
1350 Jan 1

Patani qirolligi

Pattani, Thailand
Patani 1350 va 1450 yillar orasida tashkil etilgan, ammo uning 1500 yilgacha bo'lgan tarixi aniq emas.[74] Sejarah Melayuning yozishicha, siam shahzodasi Chau Shri Vangsa Kota Mahligayni bosib olib, Patani asos solgan.U islom dinini qabul qildi va 15-asr oxiri - 16-asr boshlarida Shri Sulton Ahmadshoh unvonini oldi.[75] “Hikayat Merong Mahawangsa” va “Hikayat Patani” Ayutthaya, Keda va Pattani oʻrtasidagi qarindoshlik tushunchasini tasdiqlab, ularning bir xil birinchi suloladan kelib chiqqanligini taʼkidlaydi.Patani 15-asrning oʻrtalarida bir muncha vaqt islomlashgan boʻlishi mumkin, bir manbada sana 1470-yilni koʻrsatadi, ammo ilgariroq sanalar taklif qilingan.[74] Hikoyada Kampong-Pasaylik Said yoki Shofiuddin ismli shayx (taxminan Patani chekkasida yashovchi Pasai savdogarlarining kichik jamoasi boʻlgan) qirolni kam uchraydigan teri kasalligidan davolagani haqida hikoya qilinadi.Ko'p muzokaralardan so'ng (va kasallikning qaytalanishi) podshoh Islomni qabul qilishga rozi bo'lib, Sulton Ismoil Shoh ismini oldi.Sultonning barcha amaldorlari ham dinni qabul qilishga rozi bo‘lishdi.Biroq, ba'zi mahalliy aholi bundan oldin islomni qabul qila boshlaganligi haqida parcha-parcha dalillar mavjud.Patani yaqinida diasporik Pasai jamoasining mavjudligi mahalliy aholining musulmonlar bilan muntazam aloqada bo'lganini ko'rsatadi.Ibn Battuta kabi sayohat hisobotlari va Patani Melakadan oldin ham (15-asrda o'zgargan) tashkil etilgan musulmon jamiyatiga ega bo'lganligi haqidagi dastlabki portugal ma'lumotlari mavjud bo'lib, bu boshqa yangi paydo bo'lgan musulmon markazlari bilan aloqada bo'lgan savdogarlar ekanligini ko'rsatadi. mintaqaga birinchi boʻlib oʻtganlar.Patani 1511 yilda Malaka portugallar tomonidan bosib olingandan so'ng muhimroq bo'ldi, chunki musulmon savdogarlar muqobil savdo portlarini qidirdilar.Gollandiyalik manbaning ta'kidlashicha, savdogarlarning aksariyati xitoylar edi, ammo 300 portugaliyalik savdogar ham 1540-yillarga kelib Patani shahriga joylashdi.[74]
Malakka sultonligi
Malacca Sultanate ©Aibodi
1400 Jan 1 - 1528

Malakka sultonligi

Malacca, Malaysia
Malakka sultonligi Malayziyaning hozirgi Malakka shtatida joylashgan Malay sultonligi edi.An'anaviy tarixiy tezis belgilari c.1400 yil Singapura qiroli Paramesvara tomonidan saltanatning tashkil topgan yili sifatida, Iskandarshoh nomi bilan ham tanilgan [45] , garchi uning barpo etilishi uchun avvalroq sanalar taklif qilingan.[46] 15-asrda sultonlik qudrati avj olgan chogʻida uning poytaxti oʻz davrining eng muhim yuk tashish portlaridan biriga aylandi, hududi Malay yarim orolining katta qismini, Riau orollarini va shimoliy qirgʻoqning muhim qismini egallagan. Hozirgi Indoneziyadagi Sumatra.[47]Malakka gavjum xalqaro savdo porti sifatida islomni o'rganish va tarqatish markazi sifatida paydo bo'ldi va malay tili, adabiyoti va san'ati rivojlanishini rag'batlantirdi.Bu arxipelagdagi Malay sultonliklarining oltin davrini e'lon qildi, unda klassik malay tili Janubi-Sharqiy Osiyo dengizining lingua francasiga aylandi va yawi yozuvi madaniy, diniy va intellektual almashinuvning asosiy vositasiga aylandi.Aynan shu intellektual, ma'naviy va madaniy o'zgarishlar orqali Malakka davri malay o'ziga xosligining o'rnatilishiga, [48] mintaqaning malayizatsiyalanishiga va keyinchalik Alam Melayuning shakllanishiga guvoh bo'ldi.[49]1511 yilda Malakka poytaxti Portugaliya imperiyasiga o'tib, oxirgi sulton Mahmudshoh (1488-1511 yillar hukmronligi) janubga chekinishga majbur bo'ldi, bu erda uning avlodlari yangi hukmron sulolalar Johor va Perakni o'rnatdilar.Sultonlikning siyosiy va madaniy merosi bugungi kungacha saqlanib qolgan.Asrlar davomida Malakka malay-musulmon sivilizatsiyasining namunasi sifatida saqlanib kelinmoqda.U 19-asrgacha saqlanib qolgan savdo, diplomatiya va boshqaruv tizimlarini o'rnatdi va Malay qirolligi haqidagi zamonaviy tushunchani shakllantirishda davom etuvchi daulat - suverenitetning aniq malay tushunchasi kabi tushunchalarni kiritdi.[50]
Bruney sultonligi (1368-1888)
Bruneian Sultanate (1368–1888) ©Aibodi
1408 Jan 1 - 1888

Bruney sultonligi (1368-1888)

Brunei
Borneo shimoliy qirg'og'ida joylashgan Bruney sultonligi 15-asrda muhim Malay sultonligi sifatida paydo bo'ldi.Bu Malaka qulashi quyidagi hududlarini kengaytirdi [58] Portugal , bir nuqtada Filippin va qirg'oq Borneo qismlariga o'z ta'sirini cho'zilgan.Bruneyning dastlabki hukmdori musulmon bo'lgan va sultonlikning o'sishi uning strategik savdo joyi va dengiz qobiliyati bilan bog'liq edi.Biroq, Bruney mintaqaviy kuchlar tomonidan qiyinchiliklarga duch keldi va ichki vorislik bahslariga duch keldi.Bruneyning dastlabki tarixiy yozuvlari juda kam va uning dastlabki tarixining aksariyati xitoy manbalaridan olingan.Xitoy yilnomalarida Bruneyning savdo va hududiy ta'siriga ishora qilib, uning Yava Majapahit imperiyasi bilan aloqalari qayd etilgan.14-asrda Bruney Yava hukmronligini boshdan kechirdi, ammo Majapahit tanazzulga uchragach, Bruney o'z hududlarini kengaytirdi.U shimoli-g'arbiy Borneo, Mindanao qismlari va Sulu arxipelagidagi hududlarni nazorat qildi.16-asrga kelib, Bruney imperiyasi kuchli tuzilma bo'lib, poytaxti mustahkamlangan va uning ta'siri yaqin atrofdagi Malay sultonliklarida sezilgan.Bruney o'zining dastlabki mashhurligiga qaramay, 17-asrda [59] ichki qirollik mojarolari, Yevropa mustamlakachilik ekspansiyasi va qo'shni Sulu sultonligining qiyinchiliklari tufayli pasayishni boshladi.19-asrga kelib, Bruney G'arb kuchlari uchun muhim hududlarni yo'qotdi va ichki tahdidlarga duch keldi.O'z suverenitetini himoya qilish uchun Sulton Hoshim Jalilul Alam Aqamaddin Britaniyadan himoya so'radi, natijada Bruney 1888 yilda Britaniya protektoratiga aylandi. Bu protektorat maqomi Bruney mustaqillikka erishgunga qadar 1984 yilgacha davom etdi.
Pahang sultonligi
Pahang Sultanate ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1470 Jan 1 - 1623

Pahang sultonligi

Pekan, Pahang, Malaysia
Pahang sultonligi, shuningdek, Eski Pahang sultonligi, zamonaviy Pahang sultonligidan farqli o'laroq, 15-asrda Sharqiy Malay yarim orolida tashkil etilgan Malay musulmon davlati edi.Sultonlik o'z ta'sirining eng yuqori cho'qqisida Janubi-Sharqiy Osiyo tarixida muhim kuch edi va shimolda Pattani sultonligi bilan chegaradosh va janubda Johor sultonligi bilan chegaradosh butun Pahang havzasini nazorat qildi.G'arbda u zamonaviy Selangor va Negeri Sembilanning bir qismi ustidan yurisdiktsiyani kengaytirdi.[60]Sultonlik Melakaning vassali sifatida kelib chiqqan, uning birinchi sultoni Melakan shahzodasi Muhammad Shoh bo'lgan, o'zi Pahangning Melakangacha bo'lgan oxirgi hukmdori Deva Suraning nabirasi.[61] Yillar davomida Pahang Melakan nazoratidan mustaqil boʻlib oʻsdi va bir nuqtada oʻzini Melakaga raqobatchi davlat sifatida koʻrsatdi [62] 1511 yilda ikkinchisi halok boʻlgunga qadar. Bu davrda Paxang yarim oroldan xalos boʻlishga urinishlarda jiddiy ishtirok etdi. turli xorijiy imperator kuchlari;Portugaliya , Gollandiya va Ache.[63] 17-asr boshlarida Achene reydlari davridan soʻng, Paxang Melaka vorisi Johor bilan birlashdi, oʻshanda uning 14-sultoni Abdul Jalil Shoh III ham Johorning 7-sultoni boʻlgan.[64] Johor bilan birlashgan davrdan soʻng u 19-asr oxirida Bendaxara sulolasi tomonidan zamonaviy suveren sultonlik sifatida qayta tiklandi.[65]
Kedah sultonligi
Keda sultonligi. ©HistoryMaps
1474 Jan 1 - 1821

Kedah sultonligi

Kedah, Malaysia
Hikayat Merong Mahawangsa (Kedah yilnomalari sifatida ham tanilgan) hikoyasiga asoslanib, qirol Phra Ong Mahawangsa islomni qabul qilib, Sulton Mudzafar Shoh ismini qabul qilganida Keda sultonligi tashkil topgan.At-Tarix Salasilah Negeri Kedah islom dinini qabul qilishni milodiy 1136 yilda boshlangan deb ta'riflagan.Biroq, tarixchi Richard Vinstedt Achena hisobiga asoslanib, Keda hukmdori islomni qabul qilgan yilni 1474 yil deb hisoblagan.Bu keyingi sana Malay yilnomalaridagi ma'lumotga mos keladi, unda Kedaning so'nggi sultoni davrida Malakkaga tashrif buyurgan raja malay musulmon hukmdorining suverenitetini ko'rsatuvchi qirollik guruhi sharafiga intilayotgani tasvirlangan.Kedaning so'rovi, ehtimol, Ayutthayan tajovuzkorligidan qo'rqib, Malakaning vassali bo'lishga javoban edi.[76] Birinchi ingliz kemasi 1592 yilda Kedaga yetib keldi [. 77] 1770 yilda Frensis Laytga Britaniya Sharqiy Hindiston kompaniyasi (BEIC) Penangni Kedadan olib ketishni buyurdi.U bunga Sulton Muhammad Jiva Zaynal Adilin II ni armiyasi Kedani har qanday siyam bosqinidan himoya qilishiga ishontirish orqali erishdi.Buning evaziga sulton Penangni inglizlarga berishga rozi bo‘ldi.
Malakkani bosib olish
Malakkaning zabt etilishi, 1511 yil. ©Ernesto Condeixa
1511 Aug 15

Malakkani bosib olish

Malacca, Malaysia
1511 yildaPortugaliya Hindiston gubernatori Afonso de Albukerke boshchiligida portugallarXitoy va Hindiston o'rtasidagi dengiz savdosi uchun muhim nuqta bo'lgan Malakka bo'g'ozini nazorat qiladigan strategik port shahri Malakkani egallashga intilishdi.Albukerkening missiyasi ikki xil edi: Portugaliya qiroli Manuel I ning Uzoq Sharqqa yetib borishda kastiliyaliklarni ortda qoldirish rejasini amalga oshirish va Hormuz, Goa, Aden va Malakka kabi muhim nuqtalarni nazorat qilish orqali Hind okeanida Portugaliya hukmronligi uchun mustahkam poydevor yaratish.1-iyulda Malakkaga yetib kelgach, Albukerke portugal mahbuslarini xavfsiz qaytarish uchun Sulton Mahmudshoh bilan muzokaralar olib borishga harakat qildi va turli tovon pullarini talab qildi.Biroq, Sultonning qochishi portugallarning bombardimon qilinishiga va keyingi hujumga olib keldi.Shahar mudofaasi son jihatdan ustun bo'lishiga va turli artilleriya qismlariga ega bo'lishiga qaramay, portugal kuchlari tomonidan ikkita yirik hujumda bosib olindi.Ular tezda shaharning muhim nuqtalarini egallab olishdi, jangovar fillarga duch kelishdi va qarshi hujumlarni qaytarishdi.Shahardagi turli savdogarlar jamoalari, xususan, xitoylar bilan muvaffaqiyatli muzokaralar olib borilishi portugallarning mavqeini yanada mustahkamladi.[51]Avgustga kelib, qattiq ko'cha janglari va strategik manevrlardan so'ng, portugallar Malakka ustidan samarali nazoratni qo'lga kiritdilar.Shahardagi talon-taroj juda katta bo'lib, askarlar va sardorlar katta ulush olgan.Sulton orqaga chekinib, portugaliyaliklarning o'ljadan keyin ketishiga umid qilgan bo'lsa-da, portugallarning yanada doimiy rejalari bor edi.Shu maqsadda u qirg'oqqa yaqin qal'a qurishni buyurdi, bu qal'a o'zining g'ayrioddiy baland qo'rg'oni tufayli A Famosa nomi bilan mashhur bo'lib, balandligi 59 futdan (18 m) oshadi.Malakkaning qo'lga olinishi muhim hududiy fath bo'ldi, bu mintaqada Portugaliya ta'sirini kengaytirdi va ularning asosiy savdo yo'li ustidan nazoratini ta'minladi.Malakkaning soʻnggi sultoni Alauddin Rioyatshoh II ning oʻgʻli yarim orolning janubiy chekkasiga qochdi va u yerda 1528-yilda Johor sultonligiga asos solgan davlatga asos soldi. Yana bir oʻgʻli shimolda Perak sultonligini oʻrnatdi.Portugallarning ta'siri kuchli edi, chunki ular agressiv ravishda Malakka aholisini katoliklikka aylantirishga harakat qilishdi.[52]
Perak sultonligi
Perak Sultanate ©Aibodi
1528 Jan 1

Perak sultonligi

Perak, Malaysia
Perak sultonligi 16-asr boshida Perak daryosi boʻyida 8-Malakka sultoni Mahmudshohning toʻngʻich oʻgʻli Muzaffarshoh I tomonidan tashkil etilgan.1511-yilda Malakka portugallar tomonidan qo‘lga kiritilgandan so‘ng, Muzaffarshoh Perakda taxtga o‘tirishdan oldin Sumatraning Siak shahridan panoh izlaydi.Uning Perak sultonligini barpo etishiga mahalliy rahbarlar, jumladan Tun Saban yordam bergan.Yangi sultonlik davrida Perak ma'muriyati demokratik Malakkada amalda bo'lgan feodal tuzumdan kelib chiqib, yanada uyushgan bo'ldi.16-asrning rivojlanishi bilan Perak mintaqaviy va xalqaro savdogarlarni jalb qilgan holda qalay rudasining muhim manbasiga aylandi.Biroq, saltanatning yuksalishi kuchli Ache sultonligining e'tiborini tortdi va bu keskinlik va o'zaro ta'sirlar davriga olib keldi.1570-yillar davomida Ache Malay yarim orolining ayrim qismlarini doimiy ravishda ta'qib qilgan.1570-yillarning oxiriga kelib, Perakning sultoni Mansur Shoh I sirli ravishda gʻoyib boʻlganida Achening taʼsiri yaqqol namoyon boʻldi va bu uning Acehnese kuchlari tomonidan oʻgʻirlab ketilishi haqidagi taxminlarni kuchaytirdi.Bu Sultonning oilasini Sumatraga asir qilishiga olib keldi.Natijada, Perak shahzodasi Perak taxtiga Sulton Ahmad Tojuddin Shoh sifatida o'tirganida, Perak qisqa muddat Achena hukmronligi ostida edi.Shunga qaramay, Achening ta'siriga qaramay, Perak avtonom bo'lib qoldi va Achene va Siam nazoratiga qarshilik ko'rsatdi.17-asrning o'rtalarida Gollandiyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi (VOC) kelishi bilan Achening Perakni ushlab turishi pasayishni boshladi.Aceh va VOC Perakning daromadli qalay savdosini nazorat qilish uchun kurashdi.1653 yilga kelib, ular murosaga kelishdi va shartnoma imzoladilar, u Gollandiyaga Perak qalayiga mutlaq huquqlar berdi.17-asrning oxiriga kelib, Johor sultonligining tanazzulga uchrashi bilan Perak Malakka nasl-nasabining soʻnggi vorisi sifatida paydo boʻldi, biroq u ichki nizolarga duch keldi, jumladan, 18-asrda qalay daromadlari uchun 40 yil davom etgan fuqarolar urushi.Bu tartibsizliklar 1747 yilda Gollandiya bilan tuzilgan shartnoma bilan yakunlandi va ularning qalay savdosi ustidan monopoliyasini tan oldi.
Johor sultonligi
Portugaliya va Johor sultonligi ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1528 Jan 1

Johor sultonligi

Johor, Malaysia
1511-yilda Malakka portugallar qoʻliga oʻtdi va Sulton Mahmudshoh Malakkadan qochishga majbur boʻldi.Sulton poytaxtni qaytarib olishga bir necha bor urinib ko'rdi, ammo uning harakatlari samarasiz bo'ldi.Portugallar bunga javoban sultonni Pahangga qochishga majbur qiladilar.Keyinroq sulton Bintanga suzib bordi va u yerda yangi poytaxt o‘rnatdi.O'rnatilgan baza bilan sulton parokanda bo'lgan malay kuchlarini to'pladi va Portugaliya pozitsiyasiga qarshi bir necha hujumlar va blokadalar uyushtirdi.Pekan Tua, Sungai Telur, Johorda joylashgan Johor sultonligi 1528 yilda Sulton Alauddin Rioyatshoh II (1528–1564) nomi bilan tanilgan Raja Ali Ibni Sulton Mahmud Melaka tomonidan asos solingan [. 53] Garchi Sulton Alauddin Rioyat Shoh va uning vorisi Malakkadagi portugallar va Sumatradagi Achenalarning hujumlariga qarshi kurashishga majbur bo'ldilar, ular Johor sultonligini saqlab qolishga muvaffaq bo'lishdi.Malakkaga tez-tez bostirib borish portugaliyaliklarga og'ir qiyinchiliklarni keltirib chiqardi va bu portugallarni surgun qilingan sulton kuchlarini yo'q qilishga ishontirishga yordam berdi.Malayziyani bostirish uchun bir qancha urinishlar qilindi, ammo 1526 yilga qadar portugallar Bintanni yer bilan yakson qilishdi.Keyin sulton Sumatradagi Kamparga chekindi va ikki yildan keyin vafot etdi.Uning ortida Muzaffarshoh va Alouddin Rioyatshoh II ismli ikki o‘g‘il qoldi.[53] Muzaffar Shoh Perakni qurishda davom etdi, Alauddin Rioyat Shoh Johorning birinchi sultoni boʻldi.[53]
1528 Jan 1 - 1615

Uchburchak urushi

Johor, Malaysia
Yangi sulton Johor daryosi bo'yida yangi poytaxt o'rnatdi va u erdan shimolda portugallarni ta'qib qilishni davom ettirdi.U doimiy ravishda Perakdagi akasi va Paxan sultoni bilan birgalikda Malakkani qaytarib olish uchun ishladi, bu vaqtga kelib A Famosa qal'asi tomonidan himoyalangan edi.Taxminan o'sha davrda Sumatraning shimoliy qismida Ache sultonligi Malakka bo'g'ozlariga jiddiy ta'sir o'tkaza boshladi.Malakka nasroniylar qo'liga o'tishi bilan musulmon savdogarlar ko'pincha Malakani Ache yoki Johor poytaxti Johor Lama (Kota Batu) foydasiga o'tkazib yubordilar.Shu sababli, Malakka va Ache to'g'ridan-to'g'ri raqobatchilarga aylandi.Portugal va Johor shoxlarini tez-tez qulflab turishi bilan Aceh bo'g'ozlarni mahkam ushlab turish uchun har ikki tomonga qarshi ko'plab reydlar uyushtirdi.Achening yuksalishi va kengayishi portugallar va Johorni sulh imzolashga va diqqatlarini Achega qaratishga undadi.Biroq, sulh qisqa umr ko'rdi va Ache keskin zaiflashdi, Johor va portugallar yana bir-birlarini ko'rishdi.Sulton Iskandar Muda hukmronligi davrida Ache 1613 yilda va 1615 yilda yana Johorga hujum qildi [54.]
Patani oltin davri
Yashil qirol. ©Legend of the Tsunami Warrior (2010)
1584 Jan 1 - 1688

Patani oltin davri

Pattani, Thailand
Yashil qirolicha Raja Hijau 1584 yilda erkak merosxo'rlar yo'qligi sababli Patani taxtiga o'tirdi.U siam hokimiyatini tan oldi va Perakau unvonini oldi.Uning 32 yil davom etgan hukmronligi davrida Patani gullab-yashnadi va madaniy markaz va taniqli savdo markaziga aylandi.Xitoy, malay, siam, portugal, yapon, golland va ingliz savdogarlari Patani shahriga tez-tez kelib, uning iqtisodiy o'sishiga hissa qo'shdilar.Ayniqsa, xitoylik savdogarlar Patani savdo markazi sifatida yuksalishida hal qiluvchi rol o‘ynagan va yevropalik savdogarlar Patani Xitoy bozoriga kirish eshigi sifatida qarashgan.Raja Hijau hukmronligidan keyin Patani bir qator qirolichalar, jumladan Raja Biru (Moviy malika), Raja Ungu (binafsha qirolicha) va Raja Kuning (sariq malika) tomonidan boshqarilgan.Raja Biru Kelantan sultonligini Patani tarkibiga kiritdi, Raja Ungu esa ittifoq tuzdi va Siam hukmronligiga qarshilik ko'rsatdi, bu esa Siam bilan to'qnashuvlarga olib keldi.Raja Kuning hukmronligi Patani qudrati va ta'sirining pasayishini ko'rsatdi.U siamliklar bilan yarashishga intildi, ammo uning hukmronligi siyosiy beqarorlik va savdoning pasayishi bilan ajralib turardi.17-asr oʻrtalariga kelib Patani malikalarining kuchi susayib, mintaqada siyosiy tartibsizliklar avj oldi.Raja Kuning 1651 yilda Kelantan Rajasi tomonidan taxtdan ag'darilgan va Patani shahrida Kelantan sulolasining asos solingan.Mintaqa qo'zg'olon va bosqinlarga duch keldi, ayniqsa Ayutthayadan.17-asrning oxiriga kelib, siyosiy tartibsizliklar va qonunsizlik chet ellik savdogarlarni Patani bilan savdo qilishdan qaytardi, bu esa Xitoy manbalarida tasvirlanganidek, uning pasayishiga olib keldi.
1599 Jan 1 - 1641

Saravak sultonligi

Sarawak, Malaysia
Saravak sultonligi Bruney imperiyasidagi ichki vorislik nizolaridan keyin tashkil etilgan.Bruney sultoni Muhammad Hasan vafot etgach, uning toʻngʻich oʻgʻli Abdul Jalilul Akbar sulton taxtiga oʻtirdi.Biroq, boshqa bir shahzoda Pengiran Muda Tengah Abdul Jalilulning taxtga ko'tarilishiga e'tiroz bildirgan va otasining hukmronligi bilan bog'liq holda tug'ilish vaqtiga asoslanib, taxtga ustun da'vogarlik qilgan.Ushbu bahsni hal qilish uchun Abdul Jalilul Akbar Pengiran Muda Tengahni chegara hududi Saravak sultoni etib tayinladi.Turli Bornea qabilalarining askarlari va Bruney zodagonlari hamrohligida Pengiran Muda Tengah Saravakda yangi qirollikni o'rnatdi.U Sungai Bedil, Santubong shahrida ma'muriy poytaxt tashkil etdi va boshqaruv tizimini qurgandan so'ng, Sulton Ibrohim Ali Umarshoh unvonini oldi.Saravak sultonligining tashkil etilishi markaziy Bruney imperiyasidan ajralib turadigan mintaqa uchun yangi davrning boshlanishi edi.
Malakka qamal (1641)
Gollandiyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1640 Aug 3 - 1641 Jan 14

Malakka qamal (1641)

Malacca, Malaysia
Gollandiyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi Sharqiy Hindistonni, xususan, Malakkani portugallardan nazorat qilish uchun bir necha bor urinishlar qildi.1606 yildan 1627 yilgacha Gollandiya bir nechta muvaffaqiyatsiz urinishlar qildi, Kornelis Matelief va Pieter Villemsz Verhoeff muvaffaqiyatsiz qamallarning etakchilari qatorida.1639 yilga kelib, gollandlar Bataviyada katta kuch to'pladilar va mahalliy hukmdorlar, jumladan Ache va Johor bilan ittifoq tuzdilar.Malakkaga rejalashtirilgan ekspeditsiya Seylondagi mojarolar va Aceh va Johor o'rtasidagi keskinlik tufayli kechikishlarga duch keldi.Muvaffaqiyatsizliklarga qaramay, 1640 yil may oyiga kelib, ular oldingi qo'mondon Kornelis Symonz van der Veerning o'limidan so'ng ekspeditsiyani serjant-mayor Adriaen Antonis boshqargan holda Malakkani egallashga qaror qilishdi.Malakkani qamal qilish 1640-yil 3-avgustda gollandlar oʻz ittifoqchilari bilan mustahkam mustahkamlangan Portugal qalʼasi yaqiniga kelib qoʻnganlarida boshlandi.32 fut balandlikdagi devorlar va yuzdan ortiq qurolni o'z ichiga olgan qal'aning mudofaasiga qaramay, Gollandiya va ularning ittifoqchilari portugallarni orqaga qaytarishga, pozitsiyalarni o'rnatishga va qamalni saqlab qolishga muvaffaq bo'lishdi.Keyingi bir necha oy ichida Gollandiya bir qancha qo'mondonlarning, jumladan Adrian Antonisz, Jeykob Kuper va Piter van den Broekning o'limi kabi qiyinchiliklarga duch keldi.Biroq, ularning qarori qat'iyligicha qoldi va 1641 yil 14 yanvarda serjant mayor Iogannes Lamotius boshchiligida qal'ani muvaffaqiyatli egallab oldilar.Gollandiyaliklar mingdan ozroq askar yo'qotgani haqida xabar berishsa, portugaliyaliklar esa qurbonlar soni ancha ko'pligini da'vo qilishdi.Qamaldan so'ng Gollandiyaliklar Malakka ustidan nazoratni o'z qo'llariga olishdi, ammo ularning asosiy e'tibori o'zlarining asosiy koloniyalari - Bataviyaga qaratildi.Asirga olingan portugaliyalik mahbuslar Sharqiy Hindistondagi ta'sirining susayganligi uchun umidsizlik va qo'rquvga duch kelishdi.Ba'zi badavlat portugaliyaliklarga o'z mol-mulki bilan ketishga ruxsat berilgan bo'lsa-da, gollandiyaliklar Portugaliya gubernatori xiyonati va o'ldirilishi haqidagi mish-mishlar uning kasallikdan tabiiy o'limi haqidagi xabarlar bilan rad etildi.Johorning bosqinga qo‘shilishiga qarshi chiqqan Ache sultoni Iskandar Tani yanvar oyida sirli sharoitda vafot etdi.Johor fathda rol o'ynagan bo'lsa-da, ular Malakkada ma'muriy rollarni izlamadilar va uni Gollandiya nazorati ostida qoldirdilar.Keyinchalik shahar 1824 yilgi Angliya-Gollandiya shartnomasida Britaniya Benkulen evaziga inglizlarga almashtiriladi.
Gollandiyalik Malakka
Gollandiyalik Malakka, taxminan.1665 ©Johannes Vingboons
1641 Jan 1 - 1825

Gollandiyalik Malakka

Malacca, Malaysia
Gollandiyalik Malakka (1641-1825) Malakka chet el nazorati ostida bo'lgan eng uzoq davr edi.Gollandiya deyarli 183 yil davomida Napoleon urushlari (1795-1815) davrida inglizlarning vaqti-vaqti bilan bosib olinishi bilan hukmronlik qildi.Bu davr 1606 yilda Gollandiya va Johor sultonligi oʻrtasida tuzilgan oʻzaro tushunish tufayli Malay sultonliklari tomonidan unchalik jiddiy uzilishlar boʻlmagan nisbiy tinchlikni koʻrdi. Bu safar ham Malakka ahamiyatining pasayishini koʻrsatdi.Gollandiyaliklar mintaqadagi iqtisodiy va ma'muriy markaz sifatida Bataviyani (hozirgi Jakarta) afzal ko'rdilar va ularning Malakkada bo'lishi shaharning boshqa Evropa kuchlari tomonidan yo'qotilishining oldini olish va keyinchalik u bilan birga keladigan raqobatni oldini olish edi.Shunday qilib, 17-asrda, Malakka muhim port bo'lishni to'xtatgandan so'ng, Johor sultonligi o'z portlarining ochilishi va gollandlar bilan ittifoq tuzish tufayli mintaqada hukmron mahalliy hokimiyatga aylandi.
Johor-Jambi urushi
Johor-Jambi War ©Aibodi
1666 Jan 1 - 1679

Johor-Jambi urushi

Kota Tinggi, Johor, Malaysia
1641 yilda Portugaliya Malakasining qulashi va gollandlarning kuchayishi tufayli Achening tanazzulga uchrashi bilan Johor Sulton Abdul Jalil Shoh III (1623-1677) davrida Malakka bo'g'ozlari bo'ylab o'zini qayta tiklay boshladi. ).[55] Uning taʼsiri Paxang, Sungei Ujong, Malaka, Klang va Riau arxipelagiga tarqaldi.[56] Uchburchak urushi paytida Jambi Sumatrada mintaqaviy iqtisodiy va siyosiy kuch sifatida ham paydo bo'ldi.Dastlab, Johor va Jambi o'rtasida ittifoq tuzishga urinish bo'lib, merosxo'r Raja Muda va Jambilik Pengeranning qizi o'rtasida va'da qilingan nikoh edi.Biroq, Raja Muda o'rniga Laksamana Abdul Jamilning qiziga turmushga chiqdi, u bunday ittifoqdan hokimiyatning susayishidan xavotirlanib, uning o'rniga o'z qizini turmushga taklif qildi.[57] Shu sababli ittifoq buzildi va 1666 yilda Johor va Sumatran davlati oʻrtasida 13 yillik urush boshlandi. Urush Johor uchun halokatli boʻldi, chunki Johor poytaxti Batu Savar 1673 yilda Jambi tomonidan ishdan boʻshatildi. Sulton qochib ketdi. Pahangga keldi va to'rt yildan keyin vafot etdi.Uning vorisi Sulton Ibrohim (1677–1685) keyin Jombiyni yengish uchun kurashda bugilar yordamiga kirishdi.[56] Johor oxir-oqibat 1679 yilda g'alaba qozondi, ammo bugis uyga borishdan bosh tortganligi sababli zaiflashdi va Sumatradagi Minangkabauslar ham o'z ta'sirini kuchaytira boshladilar.[57]
Johorning oltin davri
Golden Age of Johor ©Enoch
1680 Jan 1

Johorning oltin davri

Johor, Malaysia
17-asrda Malakka muhim port bo'lishni to'xtatgandan so'ng, Johor hukmron mintaqaviy kuchga aylandi.Gollandiyaliklarning Malakkadagi siyosati savdogarlarni Johor tomonidan nazorat qilinadigan Riau portiga olib keldi.U yerdagi savdo Malakkadan ancha oshib ketdi.VOC bundan norozi edi, lekin ittifoqni saqlab qolishda davom etdi, chunki Johorning barqarorligi mintaqada savdo qilish uchun muhim edi.Sulton savdogarlar uchun zarur bo'lgan barcha qulayliklarni taqdim etdi.Johor elitalari homiyligida savdogarlar himoyalangan va gullab-yashnagan.[66] Tovarlarning keng assortimenti va qulay narxlari bilan Riau gullab-yashnadi.Kambodja , Siam , Vetnam va butun Malay arxipelagi kabi turli joylardan kemalar savdo qilish uchun keldi.Bugis kemalari Riauni ziravorlar markaziga aylantirdi.Xitoyda topilgan buyumlar yoki masalan, mato va afyun mahalliy manbalardan olingan okean va o'rmon mahsulotlari, qalay, qalampir va mahalliy o'stirilgan gambier bilan sotilgan.Bojlar past edi va yuklarni osongina tushirish yoki saqlash mumkin edi.Savdogarlar kreditni uzaytirishga hojat yo'qligini aniqladilar, chunki biznes yaxshi edi.[67]Oldin Malakka singari Riau ham islomshunoslik va ta’limot markazi edi.Hindiston yarimoroli va Arabiston kabi musulmonlar yuragidan kelgan ko'plab pravoslav olimlari maxsus diniy yotoqxonalarda joylashgan bo'lib, so'fiylik ixlosmandlari Riauda gullab-yashnagan ko'plab tariqatlardan biriga (so'fiylar birodarligi) kirishga intilishlari mumkin edi.[68] Riau ko'p jihatdan eski Malakka shon-shuhratini qaytarib olishga muvaffaq bo'ldi.Ikkalasi ham savdo tufayli gullab-yashnagan, ammo katta farq bor edi;Malakka o'zining hududiy bosib olinishi tufayli ham buyuk edi.
1760 Jan 1 - 1784

Johorda Bugis hukmronligi

Johor, Malaysia
Malakka sulolasining so‘nggi sultoni Sulton Mahmudshoh II o‘zining tartibsiz xulq-atvori bilan mashhur bo‘lib, Bendexara Habibning o‘limi va keyinchalik Bendaxara Abdul Jalil tayinlanganidan so‘ng deyarli nazoratsiz qolgan.Bu xatti-harakat sultonning bir zodagonning homilador xotinini kichik qoidabuzarlik uchun qatl etishni buyurishi bilan yakunlandi.Bunga javoban Sulton jabrlangan zodagon tomonidan o'ldirilib, 1699 yilda taxtni bo'sh qoldirdi. Sultonning maslahatchilari Orang Kayalar Muarlik Raja Temenggong Sa Akar DiRajaga murojaat qilib, Bendaxara Abdul Jalil taxtga merosxo'rlik qilishni taklif qildi.Biroq, vorislik, ayniqsa, Orang Laut tomonidan norozilik bilan kutib olindi.Ushbu beqarorlik davrida Johordagi ikkita dominant guruh - Bugis va Minangkabau - hokimiyatni qo'llash imkoniyatini ko'rdi.Minangkabau o'zini Sulton Mahmud II ning vafotidan keyin o'g'li deb da'vo qilgan shahzoda Raja Kecil bilan tanishtirdi.Boylik va kuch va'dasi bilan Bugis dastlab Raja Kecilni qo'llab-quvvatladi.Biroq, Raja Kecil ularga xiyonat qildi va ularning roziligisiz o'zini Johor sultoni deb tanladi, natijada oldingi sulton Abdul Jalil IV qochib ketdi va oxir-oqibat o'ldirildi.Bunga javoban bugilar Sulton Abdul Jalil IV ning oʻgʻli Raja Sulaymon bilan kuchlarini birlashtirdilar va bu 1722 yilda Raja Kecilning taxtdan tushirilishiga olib keldi. Raja Sulaymon sulton etib koʻtarilganda, u Johorni boshqargan Bugilarning kuchli taʼsiriga tushib qoldi.18-asr oʻrtalarida Sulton Sulaymon Badrul Alamshoh hukmronligi davrida bugilar Johor maʼmuriyati ustidan sezilarli nazorat oʻrnatgan.Ularning ta'siri shu qadar kuchaydiki, 1760 yilga kelib, turli Bugis oilalari Johor qirollik nasliga o'zaro turmush qurishdi va ularning hukmronligini yanada mustahkamladilar.Ularning rahbarligi ostida Johor xitoylik savdogarlarning integratsiyasi bilan mustahkamlangan iqtisodiy o'sishni boshdan kechirdi.Biroq, 18-asrning oxiriga kelib, Temenggong fraksiyasidan Engkau Muda hokimiyatni qaytarib olishni boshladi va Temenggong Abdul Rahmon va uning avlodlari rahbarligida sultonlikning kelajakdagi gullab-yashnashi uchun poydevor qo'ydi.
1766 Jan 1

Selangor sultonligi

Selangor, Malaysia
Selangor sultonlari hozirgi Sulavesidagi Luvu hukmdorlaridan kelib chiqqan Bugis sulolasidan kelib chiqqan.Bu sulola 18-asrda Johor-Riau sultonligi boʻyicha tortishuvda muhim rol oʻynadi va oxir-oqibat Malakka naslidan boʻlgan Raja Kechilga qarshi Johorlik Sulaymon Badrul Alam Shoh tarafini oldi.Ushbu sodiqlik tufayli Johor-Riauning Bendaxara hukmdorlari Bugis zodagonlariga turli hududlarni, shu jumladan Selangorni ham nazorat qilishdi.Bugisning taniqli jangchisi Daeng Chelak Sulaymonning singlisiga uylandi va uning o'g'li Raja Lumu 1743 yilda Yamtuan Selangor, keyinroq 1766 yilda Selangorning birinchi sultoni Sulton Salehuddin Shoh sifatida tan olinganini ko'rdi.Raja Lumu hukmronligi Selangorning Johor imperiyasidan mustaqilligini mustahkamlashga qaratilgan sa'y-harakatlarni belgilab berdi.Uning Peraklik Sulton Mahmudshohdan tan olinishi haqidagi iltimosi 1766-yilda Selangorlik Sulton Solehuddinshoh sifatida taxtga chiqishi bilan yakunlandi. Uning hukmronligi 1778-yilda vafot etishi bilan tugadi va uning oʻgʻli Raja Ibrohim Marhum Solih Sulton Ibrohimshoh boʻladi.Sulton Ibrohim qiyinchiliklarga duch keldi, shu jumladan Kuala Selangorni qisqa vaqt ichida Gollandiya bosib oldi, ammo Pahang sultonligi yordamida uni qaytarib olishga muvaffaq bo'ldi.Perak sultonligi bilan munosabatlari uning davridagi moliyaviy kelishmovchiliklar tufayli yomonlashgan.Sulton Ibrohimning vorisi Sulton Muhammadshohning keyingi davri hokimiyat uchun ichki kurashlar bilan kechdi, natijada Selangor besh hududga boʻlindi.Biroq, uning hukmronligi Ampangda qalay konlarining paydo bo'lishi bilan iqtisodiy o'sishga ham guvoh bo'ldi.1857 yilda Sulton Muhammadning o‘limidan so‘ng, merosxo‘r tayinlanmasdan, merosxo‘rlik borasida jiddiy tortishuvlar kelib chiqdi.Oxir-oqibat, uning jiyani Raja Abdul Samad Raja Abdulla Sulton Abdul Samad sifatida taxtga o'tirdi va keyingi yillarda Klang va Langat ustidan hokimiyatni kuyovlariga topshirdi.
Penangning tashkil topishi
Sharqiy Hindiston kompaniyasi qo'shinlari 1750-1850 ©Osprey Publishing
1786 Aug 11

Penangning tashkil topishi

Penang, Malaysia
Birinchi ingliz kemasi 1592 yil iyun oyida Penangga yetib keldi. Bu kema Edvard Bonadventure kapitanligida Jeyms Lankaster edi.[69] Biroq, faqat 18-asrga kelib, inglizlar orolda doimiy ishtirok etishdi.1770-yillarda Frensis Layt Britaniyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi tomonidan Malay yarim orolida savdo aloqalarini yo'lga qo'yish topshirig'ini oldi.[70] Keyinchalik yorug'lik o'sha paytda Siam vassali bo'lgan Kedaga tushdi.1786 yilda Britaniyaning Sharqiy Hindiston kompaniyasi Lightga orolni Kedadan olishni buyurdi.[70] Light Sulton Abdulloh Mukarramshoh bilan Britaniya harbiy yordami evaziga orolni Britaniya Sharqiy Hindiston kompaniyasiga berish haqida muzokaralar olib bordi.[70] Nur va Sulton oʻrtasidagi kelishuv ratifikatsiya qilingandan soʻng, Light va uning hamrohlari Penang oroliga suzib ketishdi va u yerga 1786-yil 17-iyulda [71] yetib kelishdi va 11-avgustda orolni rasman egallab olishdi.[70] Sulton Abdullohning oʻzi bilmagan holda Nur Hindistonda oʻz boshliqlarining ruxsatisiz va roziligisiz ish olib borgan edi.[72] Light harbiy himoya haqidagi va'dasidan qaytganida, Keda sultoni 1791 yilda orolni qaytarib olishga harakat qildi;Britaniya Sharqiy Hindiston kompaniyasi keyinchalik Keda kuchlarini mag'lub etdi.[70] Sulton tinchlik uchun sudga da'vo qildi va Sultonga har yili 6000 ispan dollari to'lash kelishib oldi.[73]
1821 Nov 1

Siamlarning Kedaga bostirib kirishi

Kedah, Malaysia
1821 yilda Siamning Kedaga bostirib kirishi Siam Qirolligi tomonidan Malayziyaning bugungi shimoliy yarim orolida joylashgan Keda sultonligiga qarshi boshlangan muhim harbiy operatsiya edi.Tarixiy jihatdan, Keda, ayniqsa Ayutthaya davrida Siam ta'siri ostida bo'lgan.Biroq, 1767 yilda Ayutthaya qulaganidan keyin bu vaqtinchalik o'zgardi.1786 yilda inglizlar harbiy yordam evaziga Keda sultonidan Penang orolini ijaraga olganlarida dinamika yana o'zgardi.1820 yilga kelib, Keda sultoni Birma bilan Siamga qarshi ittifoq tuzayotgani haqidagi xabarlar paydo bo'lganda, keskinlik kuchaydi.Bu Siam qiroli Rama II ni 1821 yilda Kedaga bostirib kirishni buyurdi.Siamlarning Kedaga qarshi kampaniyasi strategik jihatdan amalga oshirildi.Kedaning asl niyatlari haqida dastlab noma'lum bo'lgan siamliklar Phraya Nakhon Noi ostida muhim flotni to'pladilar va boshqa joylarga hujum qilish orqali o'zlarining asl niyatlarini yashirdilar.Ular Alor Setarga yetib borganlarida, Kedaxon qo'shinlari yaqinlashib kelayotgan bosqindan bexabar bo'lib, hayratda qoldilar.Tez va hal qiluvchi hujum Kedaxanning asosiy shaxslarini qo'lga olishga olib keldi, sulton esa Britaniya nazorati ostidagi Penangga qochishga muvaffaq bo'ldi.Keyinchalik Siam Keda ustidan to'g'ridan-to'g'ri boshqaruvni o'rnatdi, siamlik xodimlarni asosiy lavozimlarga tayinladi va bir muddat sultonlikning mavjudligini to'xtatdi.Bosqinning oqibatlari kengroq geosiyosiy oqibatlarga olib keldi.Siamlarning o'z hududlariga juda yaqin bo'lishidan xavotirlangan inglizlar diplomatik muzokaralar olib borishdi va bu 1826 yilda Berney shartnomasiga olib keldi. Bu shartnoma Siamning Kedaga ta'sirini tan oldi, ammo Britaniya manfaatlarini ta'minlash uchun ma'lum shartlarni qo'ydi.Shartnomaga qaramay, Kedada Siam hukmronligiga qarshi qarshilik davom etdi.1838 yilda Chao Phraya Nakhon Noi vafotidan keyingina malay hukmronligi tiklandi, Sulton Ahmad Tojuddin siamlar nazorati ostida bo'lsa ham, 1842 yilda nihoyat taxtga qaytadi.
1824 Mar 17

1824 yilgi Angliya-Gollandiya shartnomasi

London, UK
1824 yilgi Angliya-Gollandiya shartnomasi 1824 yil 17 martda Buyuk Britaniya va Niderlandiya o'rtasida imzolangan 1814 yilgi Angliya-Gollandiya shartnomasidagi kelishmovchiliklarni hal qilish uchun imzolangan kelishuv bo'lib, bu shartnoma Singapurning Britaniya tomonidan o'rnatilishi tufayli yuzaga kelgan keskinlikni bartaraf etishga qaratilgan. 1819 yilda Gollandiya Johor sultonligiga da'vo qiladi.Muzokaralar 1820 yilda boshlangan va dastlab munozarali bo'lmagan masalalarga qaratilgan edi.Biroq, 1823 yilga kelib, munozaralar Janubi-Sharqiy Osiyoda aniq ta'sir doiralarini o'rnatishga o'tdi.Gollandiyaliklar Singapurning o'sishini tan olib, hududlarni almashish bo'yicha muzokaralar olib borishdi, inglizlar Benkulenni, gollandiyaliklar esa Malakkadan voz kechishdi.Shartnoma 1824 yilda ikkala davlat tomonidan ratifikatsiya qilingan.Shartnoma shartlari keng qamrovli bo'lib,Britaniya Hindistoni , Seylon va hozirgi Indoneziya, Singapur va Malayziya kabi hududlarda ikkala davlat sub'ektlarining savdo huquqlarini ta'minlaydi.Shuningdek, u qaroqchilikka qarshi qoidalarni, Sharqiy davlatlar bilan eksklyuziv shartnomalar tuzmaslik to'g'risidagi qoidalarni va Sharqiy Hindistonda yangi idoralar ochish bo'yicha ko'rsatmalarni o'z ichiga oladi.Muayyan hududiy almashinuvlar amalga oshirildi: gollandlar Hindiston yarimorolidagi o'z muassasalarini, Malakka shahri va qal'asini, Buyuk Britaniya esa Benkulendagi Fort Marlboroni va uning Sumatradagi egaliklarini berdi.Ikkala xalq ham bir-birlarining ma'lum orollarni bosib olishlariga qarshi chiqishdi.1824 yilgi Angliya-Gollandiya shartnomasining oqibatlari uzoq davom etdi.U ikkita hududni ajratdi: Britaniya hukmronligi ostidagi Malaya va Gollandiyaning Sharqiy Hindistoni.Keyinchalik bu hududlar hozirgi Malayziya, Singapur va Indoneziyaga aylangan.Shartnoma bu davlatlar o'rtasidagi chegaralarni shakllantirishda muhim rol o'ynadi.Bundan tashqari, mustamlakachilik ta'siri malay tilining Malayziya va Indoneziya variantlariga ajralishiga olib keldi.Shartnoma shuningdek, Britaniyaning mintaqadagi siyosatidagi o'zgarishlarni belgilab, erkin savdo va hududlar va ta'sir doiralariga individual savdogar ta'sirini ta'kidlab, Singapurning taniqli erkin port sifatida yuksalishiga yo'l ochdi.
1826
Mustamlaka davriornament
Britaniya Malaya
Britaniya Malaya ©Anonymous
1826 Jan 2 - 1957

Britaniya Malaya

Singapore
"Britaniya Malayyasi" atamasi 18-asr oxiri va 20-asr o'rtalari orasida Malay yarim oroli va Singapur orolida Britaniya gegemoniyasi yoki nazorati ostiga olingan davlatlar to'plamini erkin tasvirlaydi.Hindiston knyazlik shtatlarini istisno qiladigan "Britaniya Hindistoni " atamasidan farqli o'laroq, Britaniya Malayziyasi ko'pincha o'zlarining mahalliy hukmdorlari bilan Britaniya protektorati bo'lgan Federatsiya va Unfederatsiyalangan Malay shtatlariga, shuningdek, bo'g'ozlardagi aholi punktlariga ishora qilish uchun ishlatiladi. Britaniya tojining suvereniteti va to'g'ridan-to'g'ri hukmronligi ostida, Sharqiy Hindiston kompaniyasi tomonidan nazorat davridan keyin.1946 yilda Malaya ittifoqi tashkil etilishidan oldin, Britaniya harbiy ofitseri Malayyaning vaqtinchalik boshqaruvchisi bo'lgan urushdan keyingi davr bundan mustasno, hududlar yagona birlashgan ma'muriyat ostida joylashtirilmagan.Buning o'rniga Britaniya Malayyasi Bo'g'ozlardagi aholi punktlarini, Federativ Malay shtatlarini va Federatsiyalanmagan Malay Davlatlarini o'z ichiga olgan.Britaniya gegemonligi ostida Malaya imperiyaning eng daromadli hududlaridan biri bo'lib, qalay va keyinchalik kauchuk ishlab chiqarish bo'yicha dunyodagi eng yirik ishlab chiqaruvchi edi.Ikkinchi Jahon urushi paytidaYaponiya Singapurdan yagona birlik sifatida Malayyaning bir qismini boshqargan.[78] Malaya ittifoqi mashhur emas edi va 1948 yilda tarqatib yuborildi va uning o'rniga 1957 yil 31 avgustda to'liq mustaqil bo'lgan Malaya Federatsiyasi tashkil etildi. 1963 yil 16 sentyabrda federatsiya Shimoliy Borneo (Sabah), Saravak va Singapur bilan birgalikda , Malayziyaning yirik federatsiyasini tuzdi.[79]
Kuala-Lumpurning tashkil topishi
Kuala-Lumpurning panoramik ko'rinishining bir qismi c.1884. Chap tomonda Padang joylashgan.Binolar 1884 yilda Swettenham tomonidan qabul qilingan qoidalarga ko'ra, binolarda g'isht va plitkalardan foydalanishni talab qilishdan oldin yog'och va atapdan qurilgan. ©G.R.Lambert & Co.
1857 Jan 1

Kuala-Lumpurning tashkil topishi

Kuala Lumpur, Malaysia
Dastlab kichik qishloq bo'lgan Kuala-Lumpur 19-asrning o'rtalarida qalay qazib olish sanoatining rivojlanishi natijasida tashkil etilgan.Mintaqa Selangor daryosi atrofida konlarni o'rnatgan xitoylik konchilarni va Ulu Klang hududida o'zini ko'rsatgan Sumatranslarni jalb qildi.Shahar Eski bozor maydoni atrofida shakllana boshladi, yo'llar turli konchilik hududlariga cho'zilgan.Kuala-Lumpurning muhim shahar sifatida paydo bo'lishi taxminan 1857 yilda Raja Abdulla bin Raja Ja'far va uning ukasi Malakkalik xitoylik ishbilarmonlar tomonidan moliyalashtirilgan holda, yangi qalay konlarini ochish uchun xitoylik konchilarni ishga yollaganida sodir bo'ldi.Bu shaxtalar qalayni yig'ish va tarqatish punkti bo'lib xizmat qilgan shaharning qon tomiriga aylandi.Kuala-Lumpur o'zining dastlabki yillarida bir qancha qiyinchiliklarga duch keldi.Yog'och va "atap" (palma barglari somon) binolari yong'inga chidamli bo'lib, shahar geografik joylashuvi tufayli kasalliklar va toshqinlarga duchor bo'lgan.Bundan tashqari, shahar Selangor fuqarolar urushiga aralashdi, turli guruhlar boy qalay konlarini nazorat qilish uchun kurashdilar.Kuala-Lumpurning uchinchi xitoylik kapitanı Yap Ah Loy kabi muhim shaxslar ushbu notinch vaqtlarda muhim rol o'ynadi.Yap rahbariyati va uning Britaniya rasmiylari, jumladan Frenk Svettenxem bilan ittifoqi shaharning tiklanishi va o'sishiga hissa qo'shdi.Kuala-Lumpurning zamonaviy o'ziga xosligini shakllantirishda ingliz mustamlakachilik ta'siri muhim rol o'ynadi.Britaniya rezidenti Frank Svettenxem davrida shahar sezilarli darajada yaxshilandi.Binolarning yong‘inga chidamliligi uchun g‘isht va kafeldan qurilishi belgilandi, ko‘chalar kengaytirildi, sanitariya holati yaxshilandi.1886-yilda Kuala-Lumpur va Klang oʻrtasida temir yoʻl liniyasining oʻrnatilishi shaharning oʻsishini yanada kuchaytirdi, aholi soni 1884-yildagi 4500 kishidan 1890-yilga kelib 20.000 kishiga koʻtarildi. 1896-yilga kelib Kuala-Lumpurning nufuzi shu qadar oʻsdiki, u poytaxt etib saylandi. yangi tashkil etilgan Federativ Malay Davlatlari.
Britaniya Malayadagi konlardan plantatsiyalargacha
Kauchuk plantatsiyalarida hind ishchilari. ©Anonymous
1877 Jan 1

Britaniya Malayadagi konlardan plantatsiyalargacha

Malaysia
Britaniyaning Malayyani mustamlaka qilishi, birinchi navbatda, iqtisodiy manfaatlar bilan bog'liq bo'lib, mintaqadagi boy qalay va oltin konlari dastlab mustamlakachilarning e'tiborini tortdi.Biroq, 1877 yilda Braziliyadan kauchuk zavodining kiritilishi Malaya iqtisodiy landshaftida sezilarli o'zgarishlarni ko'rsatdi.Kauchuk tezda Malayyaning asosiy eksportiga aylandi va Evropa sanoatining ortib borayotgan talabini qondirdi.Rivojlanayotgan kauchuk sanoati, tapioka va qahva kabi boshqa plantatsiya ekinlari bilan bir qatorda, katta ishchi kuchini talab qildi.Ushbu mehnat talabini qondirish uchun inglizlar Hindistondagi uzoq vaqtdan beri tashkil etilgan mustamlakalaridan odamlarni, asosan Janubiy Hindistondan tamil tilida so'zlashuvchilarni ushbu plantatsiyalarda shartnoma asosida ishlaydigan ishchilar sifatida olib kelishdi.Shu bilan birga, tog'-kon sanoati va unga aloqador sanoat ko'plab xitoylik muhojirlarni jalb qildi.Natijada, Singapur , Penang, Ipoh va Kuala-Lumpur kabi shaharlarda tez orada xitoyliklar ko'pchilikni tashkil qildi.Mehnat migratsiyasi o'ziga xos muammolarni keltirib chiqardi.Xitoy va hindistonlik mehnat muhojirlari tez-tez pudratchilar tomonidan qattiq muomalaga duchor bo'lishdi va kasalliklarga moyil bo'lishdi.Ko'pgina xitoylik ishchilar afyun va qimor o'yinlari kabi giyohvandlik tufayli o'z qarzlarini kuchaytirdilar, hind ishchilarining qarzlari esa spirtli ichimliklarni iste'mol qilish tufayli o'sdi.Ushbu qaramliklar nafaqat ishchilarni mehnat shartnomalariga uzoqroq bog'labgina qolmay, balki Britaniya mustamlaka ma'muriyati uchun muhim daromad manbalariga aylandi.Biroq, xitoylik muhojirlarning hammasi ham ishchi emas edi.O'zaro yordam jamiyatlari tarmoqlariga ulangan ba'zilari yangi zaminda gullab-yashnadi.Ta'kidlash joizki, 1890-yillarda Kuala-Lumpurning Kapitan Xitoyi deb nomlangan Yap Ah Loy katta boylik va nufuzga ega bo'lib, bir qator bizneslarga ega bo'ldi va Malaya iqtisodiyotini shakllantirishda muhim rol o'ynadi.Xitoy korxonalari tez-tez London firmalari bilan hamkorlikda Malayya iqtisodiyotida hukmronlik qildilar va ular hatto Malay sultonlariga moliyaviy yordam ko'rsatib, iqtisodiy va siyosiy ta'sirga ega bo'lishdi.Britaniya hukmronligi ostidagi keng ko'lamli mehnat migratsiyasi va iqtisodiy siljishlar Malaya uchun chuqur ijtimoiy va siyosiy oqibatlarga olib keldi.An'anaviy malay jamiyati siyosiy avtonomiyani yo'qotish bilan kurashdi va sultonlar o'zlarining an'anaviy obro'-e'tiborini yo'qotgan bo'lsalar-da, ular hali ham malay ommasi tomonidan juda hurmatga sazovor edi.Xitoylik muhojirlar doimiy jamoalar tashkil etishdi, maktablar va ibodatxonalar qurishdi, shu bilan birga dastlab mahalliy malay ayollariga uylanishdi, bu esa Xitoy-Malayya yoki "baba" jamoasiga olib keldi.Vaqt o'tishi bilan ular Xitoydan kelinlarni olib kela boshladilar va ularning mavjudligini yanada mustahkamladilar.Malayziya ta’limini nazorat qilish va mustamlakachilik irqiy va sinfiy mafkuralarni singdirishni maqsad qilgan Britaniya ma’muriyati malaylar uchun maxsus muassasalar yaratdi.Malayyaning Malayziyaga tegishli ekanligi haqidagi rasmiy pozitsiyaga qaramay, ko'p irqli, iqtisodiy jihatdan bir-biriga bog'langan Malaya haqiqati shakllana boshladi va bu Britaniya hukmronligiga qarshi qarshilikka olib keldi.
1909 Jan 1

1909 yilgi Angliya-Siam shartnomasi

Bangkok, Thailand
1909 yil Buyuk Britaniya va Siam Qirolligi o'rtasida imzolangan Angliya-Siam shartnomasi zamonaviy Malayziya-Tailand chegarasini o'rnatdi.Tailand Pattani, Narativat va Yala kabi hududlar ustidan nazoratni saqlab qoldi, ammo Kedah, Kelantan, Perlis va Terengganu ustidan suverenitetni inglizlarga berdi, keyinchalik ular Federativ Malayziya shtatlari tarkibiga kirdi.Tarixiy jihatdan, Rama I dan boshlab Siam monarxlari ko'pincha xorijiy kuchlar bilan shartnomalar va imtiyozlar orqali mamlakat mustaqilligini saqlab qolish uchun strategik ishlagan.Berney shartnomasi va Bouring shartnomasi kabi muhim shartnomalar Siamning inglizlar bilan o'zaro munosabatlarini belgilab berdi, savdo imtiyozlarini ta'minladi va hududiy huquqlarni tasdiqladi, shu bilan birga Chulalongkorn kabi hukmdorlarni modernizatsiya qilish bilan birga, xalqni markazlashtirish va modernizatsiya qilish uchun islohotlar o'tkazdi.
Yaponiyaning Malayyani bosib olishi
Japanese Occupation of Malaya ©Anonymous
1942 Feb 15 - 1945 Sep 2

Yaponiyaning Malayyani bosib olishi

Malaysia
1941 yil dekabr oyida Tinch okeanida urush boshlanishi Malayadagi inglizlarning mutlaqo tayyor emasligini ko'rsatdi.1930-yillarda Yaponiya harbiy-dengiz kuchlarining kuchayish xavfini kutgan holda, ular Singapurda katta dengiz bazasini qurdilar, ammo shimoldan Malaya bosqinini hech qachon kutmaganlar.Uzoq Sharqda Britaniyaning havo sig'imi deyarli yo'q edi.Shu tariqayaponlar Fransiyaning Hind-Xitoyidagi bazalaridan jazosiz hujum qila oldilar va ingliz, avstraliyalik vahind kuchlarining qarshiliklariga qaramay, ikki oy ichida Malayyani bosib oldilar.Quruqlikdagi mudofaa, havo qoplami va suv ta'minoti bo'lmagan Singapur 1942 yil fevral oyida taslim bo'lishga majbur bo'ldi. Britaniya Shimoliy Borneo va Bruney ham ishg'ol qilindi.Yaponiya mustamlakachi hukumati malaylarga umumosiyo nuqtai nazaridan qaradi va malay millatchiligining cheklangan shaklini rivojlantirdi.Malay millatchisi Kesatuan Melayu Muda, Melayu Raya tarafdorlari, Yaponiya Gollandiya Sharqiy Hindiston, Malaya va Borneoni birlashtirib, ularga mustaqillik berishini tushunishga asoslanib, yaponlar bilan hamkorlik qildi.[80] Biroq, bosqinchilarxitoyliklarni dushman musofirlari deb bilishgan va ularga qattiq qattiqqo‘llik bilan munosabatda bo‘lishgan: sook ching (azob orqali tozalash) paytida Malaya va Singapurda 80 000 ga yaqin xitoyliklar o‘ldirilgan.Malayya Kommunistik partiyasi (MKP) boshchiligidagi xitoyliklar Malayya xalqlarining Yaponiyaga qarshi armiyasining (MPAJA) tayanchiga aylandi.Britaniya yordami bilan MPAJA bosib olingan Osiyo mamlakatlaridagi eng samarali qarshilik kuchiga aylandi.Garchi yaponlar malay millatchiligini qo'llab-quvvatlaganliklarini da'vo qilishsa-da, ular ittifoqdoshi Tailandga 1909 yilda Britaniya Malayyasiga o'tkazilgan to'rtta shimoliy shtatlarni, Kedah, Perlis, Kelantan va Terengganuni qayta qo'shib olishiga ruxsat berib, malay millatchiligini xafa qilishdi. eksport bozorlari tez orada ommaviy ishsizlikni keltirib chiqardi, bu esa barcha irqlarga ta'sir qildi va yaponiyaliklarni tobora nomaqbul qilib qo'ydi.[81]
Malaya favqulodda vaziyat
Britaniya artilleriyasi Malaya o'rmonida MNLA partizanlarini o'qqa tutdi, 1955 yil ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1948 Jun 16 - 1960 Jul 31

Malaya favqulodda vaziyat

Malaysia
Bosqinchilik davrida etnik nizolar kuchaydi, millatchilik kuchaydi.[82] Britaniya bankrot boʻldi va yangi leyboristlar hukumati oʻz qoʻshinlarini Sharqdan olib chiqib ketmoqchi edi.Ammo ko'pchilik malayiyaliklar inglizlardan mustaqillik talab qilishdan ko'ra, MCPdan o'zlarini himoya qilish bilan ko'proq shug'ullangan.1944 yilda inglizlar Federativ va Unfederativ Malay shtatlarini, shuningdek, Penang va Malakkani (lekin Singapurni emas) mustaqillikka erishish maqsadida yagona toj mustamlakasiga aylantiradigan Malayya ittifoqi rejasini tuzdilar.Yakuniy mustaqillikka erishishga qaratilgan bu harakat, birinchi navbatda, etnik xitoylar va boshqa ozchiliklar uchun taklif qilingan teng fuqarolik tufayli malaylarning jiddiy qarshiliklariga duch keldi.Inglizlar bu guruhlarni urush paytida malayiyaliklarga qaraganda ko'proq sodiq deb bilishgan.Bu qarama-qarshilik 1948 yilda Malayya ittifoqining tarqatib yuborilishiga olib keldi va o'z o'rnini Malayya federatsiyasiga bo'shatib berdi, u Britaniya himoyasi ostida Malayziya davlati hukmdorlarining avtonomiyasini saqlab qoldi.Ushbu siyosiy o'zgarishlarga parallel ravishda, birinchi navbatda etnik xitoylar tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan Malaya Kommunistik partiyasi (MCP) tobora kuchayib bordi.MCP, dastlab qonuniy partiya, inglizlarni Malayadan quvib chiqarishga intilib, partizan urushiga o'tdi.1948 yil iyul oyiga kelib, Britaniya hukumati favqulodda holat e'lon qildi, bu MCPni o'rmonga chekinishga va Malaya xalq ozodlik armiyasini tuzishga undadi.Ushbu mojaroning asosiy sabablari etnik xitoylarni chetga surgan konstitutsiyaviy o'zgarishlardan tortib, plantatsiyalarni rivojlantirish uchun dehqonlarning ko'chirilishigacha bo'lgan.Biroq, MCP global kommunistik kuchlardan minimal yordam oldi.1948 yildan 1960 yilgacha davom etgan Malayyadagi favqulodda vaziyat britaniyaliklarning MCPga qarshi general-leytenant Ser Jerald Templer tomonidan ishlab chiqilgan zamonaviy qo'zg'olonga qarshi kurash taktikasini qo'llashini ko'rsatdi.Mojaro Batang Kali qirg'ini kabi vahshiyliklarning ulushini ko'rgan bo'lsa-da, MCPni qo'llab-quvvatlash bazasidan ajratib qo'yish bo'yicha Britaniya strategiyasi, iqtisodiy va siyosiy imtiyozlar bilan birgalikda, isyonchilarni asta-sekin zaiflashtirdi.1950-yillarning o'rtalariga kelib, oqim MCPga qarshi bo'lib, 1957 yil 31 avgustda Hamdo'stlik doirasida Federatsiya mustaqilligi uchun zamin yaratdi, Tunku Abdul Rahmon uning inauguratsion bosh vaziri sifatida.
1963
Malayziyaornament
Indoneziya-Malayziya qarama-qarshiligi
Qirolichaning o'z tog'liklari 1-bataloni Bruney o'rmonida dushman pozitsiyalarini qidirish uchun patrul o'tkazmoqda. ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1963 Jan 20 - 1966 Aug 11

Indoneziya-Malayziya qarama-qarshiligi

Borneo
Konfrontasi nomi bilan ham tanilgan Indoneziya-Malayziya qarama-qarshiligi 1963 yildan 1966 yilgacha bo'lgan qurolli to'qnashuv bo'lib, Indoneziyaning Malayziya federatsiyasi, Singapur va Shimoliy Borneo va Saravakdagi Britaniya mustamlakalarini birlashtirgan Malayziyaning tashkil topishiga qarshiligidan kelib chiqqan.Mojaro Indoneziyaning Gollandiya Yangi Gvineyasiga qarshi oldingi qarama-qarshiliklari va Bruney qo'zg'olonini qo'llab-quvvatlaganligidan kelib chiqqan.Malayziya Buyuk Britaniya , Avstraliya va Yangi Zelandiyadan harbiy yordam olgan bo'lsa, Indoneziya SSSR va Xitoydan bilvosita yordamga ega bo'lib, bu Osiyodagi Sovuq urushning bobiga aylandi.Mojaroning asosiy qismi Indoneziya va Sharqiy Malayziya oʻrtasidagi Borneodagi chegarada sodir boʻlgan.Zich o'rmon erlari har ikki tomonning keng ko'lamli piyoda patrullarini o'tkazishiga olib keldi, janglar odatda kichik hajmdagi operatsiyalarni o'z ichiga oldi.Indoneziya Malayziyani buzish uchun Sabah va Saravakdagi etnik va diniy xilma-xillikdan foydalanishga harakat qildi.Ikkala xalq ham engil piyoda va havo transportiga tayangan, daryolar harakatlanish va infiltratsiya uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega edi.Inglizlar, Avstraliya va Yangi Zelandiya kuchlarining davriy yordami bilan birga, mudofaa yukini o'z zimmalariga oldilar.Indoneziyaning infiltratsiya taktikasi vaqt o'tishi bilan rivojlanib, mahalliy ko'ngillilarga tayanishdan ko'proq tuzilgan Indoneziya harbiy qismlariga o'tdi.1964 yilga kelib, inglizlar Indoneziyadagi Kalimantanda "Klaret" operatsiyasi deb nomlangan maxfiy operatsiyalarni boshladilar.O'sha yili Indoneziya o'z hujumlarini kuchaytirdi, hatto G'arbiy Malayziyani ham nishonga oldi, ammo sezilarli muvaffaqiyatga erisha olmadi.Indoneziyada 1965 yilgi davlat to'ntarishidan keyin mojaroning intensivligi pasayib ketdi, buning natijasida Sukarno general Suxarto bilan almashtirildi.Tinchlik muzokaralari 1966 yilda boshlangan va 1966 yil 11 avgustda Indoneziya Malayziyani rasman tan olgan tinchlik bitimi bilan yakunlangan.
Malayziyaning shakllanishi
Kobbold komissiyasi a'zolari Britaniyaning Borneo hududlari Saravak va Sabahda tadqiqot o'tkazish uchun tuzildi, ular Malayziya va Singapur bilan Malayziya Federatsiyasini tashkil etish g'oyasidan manfaatdormi yoki yo'qmi. ©British Government
1963 Sep 16

Malayziyaning shakllanishi

Malaysia
Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda yaxlit va birlashgan millatga intilish Malayziyani tashkil etish taklifiga olib keldi.Dastlab Singapur rahbari Li Kuan Yu tomonidan Malaya bosh vaziri Tunku Abdul Rahmanga taklif qilingan g‘oya Malaya, Singapur , Shimoliy Borneo, Saravak va Bruneyni birlashtirishga qaratilgan edi.[83] Ushbu federatsiya kontseptsiyasi Singapurdagi kommunistik faoliyatni cheklaydi va etnik muvozanatni saqlab qoladi, bu esa xitoylar koʻp boʻlgan Singapurning hukmron boʻlishiga yoʻl qoʻymaydi, degan tushuncha bilan quvvatlangan.[84] Biroq, taklif qarshilikka duch keldi: Singapurning Sotsialistik fronti, Shimoliy Borneodagi jamoat vakillari va Bruneydagi siyosiy fraktsiyalar bunga qarshi chiqdi.Ushbu birlashishning hayotiyligini baholash uchun Saravak va Shimoliy Borneo aholisining his-tuyg'ularini tushunish uchun Kobbold komissiyasi tashkil etildi.Komissiyaning xulosalari Shimoliy Borneo va Saravakning birlashishini ma'qullagan bo'lsa-da, Bruneyliklar asosan e'tiroz bildirishdi va bu Bruneyning yakuniy chetlanishiga olib keldi.Shimoliy Borneo ham, Saravak ham ularni kiritish shartlarini taklif qilishdi, bu esa mos ravishda 20 va 18 bandlik kelishuvlarga olib keldi.Ushbu kelishuvlarga qaramay, Saravak va Shimoliy Borneo huquqlari vaqt o'tishi bilan suyultirilganidan xavotirlar saqlanib qoldi.Singapurning qo'shilishi uning aholisining 70 foizi referendum orqali qo'shilishni qo'llab-quvvatlagan, ammo muhim davlat avtonomiyasi sharti bilan tasdiqlangan.[85]Ushbu ichki muzokaralarga qaramay, tashqi qiyinchiliklar saqlanib qoldi.Indoneziya va Filippin Malayziyaning shakllanishiga qarshi chiqdi, Indoneziya uni "neokolonializm" deb qabul qildi va Filippin Shimoliy Borneoga da'vo qildi.Ushbu e'tirozlar ichki qarshilik bilan birgalikda Malayziyaning rasmiy shakllanishini kechiktirdi.[86] BMT guruhi tomonidan koʻrib chiqilgandan soʻng, 1963-yil 16-sentyabrda Malayziya, Shimoliy Borneo, Saravak va Singapurdan iborat Malayziya rasman tashkil topdi va bu Janubi-Sharqiy Osiyo tarixida muhim boʻlim boʻldi.
Singapurning e'lon qilinishi
Janob Lining Spore mustaqilligini e'lon qilganini tinglang (Keyin Bosh vazir Li Kuan Yu 1965 yil 9 avgustdagi matbuot anjumanida Singapurning Malayziyadan ajralib chiqishini e'lon qildi. ©Anonymous
1965 Aug 7

Singapurning e'lon qilinishi

Singapore

Singapur deklaratsiyasi Singapurni Malayziyadan mustaqil va suveren davlat sifatida ajratish toʻgʻrisidagi 1965-yil 7-avgustdagi Malayziya hukumati va Singapur hukumati oʻrtasidagi kelishuvga hamda Malayziya va Malayziya Konstitutsiyasiga oʻzgartirishlar kiritish toʻgʻrisidagi hujjatning ilovasidir. 1965 yil 9 avgustdagi akt Duli Yang Maha Mulia Seri Paduka Baginda Yang di-Pertuan Agong tomonidan imzolangan va Singapurning birinchi bosh vaziri Li Kuan Yu tomonidan 1965 yil 9 avgustda Malayziyadan ajralish kunida o'qilgan.

Malayziyadagi kommunistik isyon
Saravak Reynjers (Malayziya Reynjersning hozirgi qismi) 1968 yilda urush boshlanishidan uch yil oldin, 1965 yilda Malay-Tailand chegarasini potentsial kommunistik hujumlardan himoya qilish uchun Avstraliya Qirollik havo kuchlarining Bell UH-1 Iroquois vertolyotidan Ibanlardan sakrab tushdi. . ©W. Smither
1968 May 17 - 1989 Dec 2

Malayziyadagi kommunistik isyon

Jalan Betong, Pengkalan Hulu,
Malayziyadagi kommunistik qo'zg'olon, shuningdek, Ikkinchi Malaya favqulodda holati sifatida ham tanilgan, Malayziyada 1968 yildan 1989 yilgacha Malayziya Kommunistik partiyasi (MCP) va Malayziya federal xavfsizlik kuchlari o'rtasida sodir bo'lgan qurolli mojaro edi.1960 yilda Malayziyadagi favqulodda vaziyat tugagandan so'ng, MCPning qurolli qanoti bo'lgan, asosan, etnik Xitoy Malaya milliy ozodlik armiyasi Malayziya-Tailand chegarasiga chekindi va u erda Malayziya hukumatiga qarshi kelajakdagi hujumlar uchun qayta tayyorgarlikdan o'tdi.1968-yil 17-iyun kuni MCP Malayziya yarim orolining shimoliy qismidagi Kroh-Betong shahrida xavfsizlik kuchlarini pistirmaga uchragach, jangovar harakatlar rasman qayta avj oldi. Mojaro, shuningdek, Malayziya yarim orolida etnik malayziyalar va xitoylar oʻrtasidagi ichki ziddiyatning kuchayishi va mintaqaviy harbiy ziddiyatlarga toʻgʻri keldi. Vetnam urushiga .[89]Malaya Kommunistik partiyasi Xitoy Xalq Respublikasidan ma’lum darajada qo‘llab-quvvatlandi.Malayziya va Xitoy hukumatlari 1974-yil iyun oyida diplomatik munosabatlar oʻrnatgach, qoʻllab-quvvatlash nihoyasiga yetdi [. 90] 1970-yilda MCP ikki boʻlinuvchi fraksiyaning paydo boʻlishiga olib kelgan boʻlinishni boshdan kechirdi: Malaya Kommunistik partiyasi/Marksistik-Leninistik (CPM/) ML) va Malaya Kommunistik partiyasi / Inqilobiy fraktsiyasi (CPM-RF).[91] MCPni etnik malayziyalarga jalb qilish harakatlariga qaramay, butun urush davomida tashkilotda xitoylik malayziyaliklar hukmronlik qilgan.[90] Malayziya hukumati britaniyaliklar kabi “favqulodda holat” eʼlon qilish oʻrniga, isyonga javob qaytardi, jumladan, Xavfsizlik va Taraqqiyot Dasturi (KESBAN), Rukun Tetangga (Qoʻshnilar nazorati) va boshqalar. RELA Korpusi (Xalq ko'ngillilar guruhi).[92]Qo'zg'olon 1989 yil 2 dekabrda MCP Tailand janubidagi Xat Yai shahrida Malayziya hukumati bilan tinchlik shartnomasini imzolaganida tugadi.Bu 1989 yilgi inqiloblar va dunyo bo'ylab bir qancha taniqli kommunistik rejimlarning qulashi bilan bir vaqtga to'g'ri keldi.[93] Malay yarim orolidagi janglardan tashqari yana bir kommunistik isyon 1963-yil 16-sentyabrda Malayziya Federatsiyasi tarkibiga kiritilgan Borneo orolidagi Malayziyaning Saravak shtatida ham yuz berdi [94.]
13 may voqeasi
Qo'zg'olonlarning oqibatlari. ©Anonymous
1969 May 13

13 may voqeasi

Kuala Lumpur, Malaysia
13-maydagi voqea 1969-yil 13-may kuni Malayziya poytaxti Kuala-Lumpurda boʻlib oʻtgan Xitoy-Malayziya diniy zoʻravonlik epizodi edi. Gʻalayon 1969-yilgi Malayziyada boʻlib oʻtgan umumiy saylovlardan soʻng, Demokratik harakat kabi muxolif partiyalar oʻrtasida oʻzaro toʻqnash kelganda sodir boʻldi. Partiya va Gerakan hukmron koalitsiya, Alyans partiyasi hisobiga yutuqlarga erishdi.Hukumatning rasmiy hisobotlarida tartibsizliklar oqibatida halok bo‘lganlar soni 196 nafarni tashkil qilgan, garchi o‘sha paytdagi xalqaro diplomatik manbalar va kuzatuvchilar qurbonlar soni 600 ga yaqin, boshqalari esa, qurbonlarning aksariyati etnik xitoylar bo‘lganidan ancha yuqoriroq raqamlarni aytishgan edi.[87] Irqiy tartibsizliklar Yang di-Pertuan Agong (qirol) tomonidan milliy favqulodda holat e'lon qilinishiga olib keldi, natijada parlament faoliyati to'xtatildi.1969-1971 yillarda mamlakatni vaqtincha boshqarish uchun muvaqqat hukumat sifatida Milliy Operatsion Kengash (MOK) tashkil etildi.Bu voqea Malayziya siyosatida muhim ahamiyatga ega edi, chunki u birinchi bosh vazir Tunku Abdul Rahmonni lavozimini tark etishga va jilovni Tun Abdul Razzoqga topshirishga majbur qildi.Razak hukumati Yangi Iqtisodiy Siyosatni (NEP) amalga oshirish orqali o'z ichki siyosatini malaylar foydasiga o'zgartirdi va Malayziyaning UMNO partiyasi Ketuanan Melayu (lit. "Malay ustunligi") mafkurasiga muvofiq malay hukmronligini rivojlantirish uchun siyosiy tizimni qayta tuzdi. .[88]
Malayziyaning yangi iqtisodiy siyosati
Kuala-Lumpur 1970-yillar. ©Anonymous
1971 Jan 1 - 1990

Malayziyaning yangi iqtisodiy siyosati

Malaysia
1970 yilda qashshoqlik chegarasidan pastda yashovchi malayziyaliklarning to'rtdan uch qismi malaylar edi, ko'pchilik malayiyaliklar hali ham qishloq ishchilari edi va malayliklar hali ham zamonaviy iqtisoddan asosan chetda qolmoqda edi.Hukumatning javobi 1971 yilgi Yangi Iqtisodiy Siyosat boʻldi, u 1971 yildan 1990 yilgacha boʻlgan toʻrtta besh yillik rejalar orqali amalga oshirilishi kerak edi. [95] Reja ikki maqsadni koʻzlagan edi: qashshoqlikni, xususan, qishloqda qashshoqlikni bartaraf etish va irq va farovonlik o'rtasidagi identifikatsiyani yo'q qilish.https://i.pinimg.com/originals/6e/65/42/6e65426bd6f5a09ffea0acc58edce4de.jpg Bu so'nggi siyosat iqtisodiy qudratni Xitoydan Malayziyaga, Malayziyaga keskin o'tishni anglatardi. shu paytgacha professional sinfning atigi 5 foizini tashkil qilgan.[96]Bu barcha yangi malay bitiruvchilarni ish bilan ta'minlash uchun hukumat iqtisodiyotga aralashish uchun bir nechta agentliklarni yaratdi.Ulardan eng muhimlari PERNAS (National Corporation Ltd.), PETRONAS (National Petroleum Ltd.) va HICOM (Malayziya og'ir sanoat korporatsiyasi) bo'lib, ular nafaqat ko'plab malayiyaliklarni bevosita ish bilan ta'minlagan, balki iqtisodiyotning o'sib borayotgan sohalariga sarmoya kiritgan. Malayziyalarga imtiyozli ravishda ajratilgan yangi texnik va ma'muriy ish o'rinlari.Natijada, malayya kapitalining iqtisodiyotdagi ulushi 1969 yildagi 1,5 foizdan 1990 yilda 20,3 foizgacha ko‘tarildi.
Mahathir ma'muriyati
Mahathir Mohamad Malayziyani yirik sanoat davlatiga aylantirishda yetakchi kuch edi. ©Anonymous
1981 Jul 16

Mahathir ma'muriyati

Malaysia
Mahathir Mohamad 1981 yilda Malayziya bosh vaziri lavozimini egalladi. Uning muhim hissalaridan biri 1991 yilda Malayziyaning o'ttiz yil ichida to'liq rivojlangan davlatga aylanishini maqsad qilib qo'ygan Vision 2020 dasturini e'lon qilish edi.Ushbu qarash mamlakatdan har yili o'rtacha etti foizga yaqin iqtisodiy o'sishga erishishni talab qildi.Vision 2020 bilan bir qatorda Malayziyaning yangi iqtisodiy siyosati (NEP) o‘rniga Milliy taraqqiyot siyosati (NDP) joriy etildi.NDP qashshoqlik darajasini pasaytirishda muvaffaqiyat qozondi va Mahathir rahbarligida hukumat korporativ soliqlarni kamaytirdi va moliyaviy tartibga solishni yumshatdi, bu esa barqaror iqtisodiy o'sishga olib keldi.1990-yillarda Mahathir bir qancha muhim infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga kirishdi.Bular orasida Silikon vodiysi muvaffaqiyatini aks ettirishga qaratilgan Multimedia Super Yo‘lak va Putrajayani Malayziya davlat xizmati markazi sifatida rivojlantirish kiradi.Shuningdek, mamlakat Sepangda Formula-1 Gran-prisiga mezbonlik qildi.Biroq, Saravakdagi Bakun to'g'oni kabi ba'zi loyihalar, ayniqsa, Osiyo moliyaviy inqirozi davrida qiyinchiliklarga duch keldi va bu uning rivojlanishini to'xtatdi.1997 yildagi Osiyo moliyaviy inqirozi Malayziyaga jiddiy ta'sir ko'rsatdi, bu ringgitning keskin qadrsizlanishiga va xorijiy investitsiyalar hajmining sezilarli darajada pasayishiga olib keldi.Mahathir dastlab Xalqaro Valyuta Jamg'armasining tavsiyalariga amal qilgan bo'lsa-da, oxir-oqibat hukumat xarajatlarini oshirish va ringgitni AQSh dollariga bog'lash orqali boshqacha yondashuvni qo'lladi.Ushbu strategiya Malayziyaga qo'shnilariga qaraganda tezroq tiklanishiga yordam berdi.Mahathir mamlakat ichkarisida Anvar Ibrohim boshchiligidagi “Reformasi” harakatining qiyinchiliklariga duch keldi, keyinchalik u munozarali sharoitlarda qamoqqa tashlangan.2003-yil oktabr oyida iste'foga chiqqanida, Mahathir 22 yildan ortiq vaqt davomida xizmat qilgan va u o'sha paytdagi dunyodagi eng uzoq muddat saylangan rahbarga aylangan edi.
Abdulloh ma'muriyati
Abdulloh Ahmad Badaviy ©Anonymous
2003 Oct 31 - 2009 Apr 2

Abdulloh ma'muriyati

Malaysia
Abdulla Ahmad Badaviy Malayziyaning beshinchi Bosh vaziri boʻldi va korruptsiyaga qarshi kurash olib borish, korrupsiyaga qarshi kurash idoralarini kuchaytirish choralarini koʻrish va Islom va zamonaviy taraqqiyot oʻrtasidagi uygʻunlikni taʼkidlaydigan Islom Hadhari nomi bilan mashhur boʻlgan Islom talqinini targʻib qilish majburiyatini oldi.U, shuningdek, Malayziyaning qishloq xo‘jaligi sektorini jonlantirishga ustuvor ahamiyat berdi.Uning rahbarligida Barisan Nasional partiyasi 2004 yilgi umumiy saylovlarda muhim g'alabaga erishdi.Biroq, saylov islohotlarini talab qilgan 2007 yilgi Bersih mitingi va HINDRAFning da'vo qilingan kamsitish siyosatiga qarshi mitingi kabi ommaviy noroziliklar o'sib borayotganini ko'rsatdi.2008-yilda qayta saylangan bo‘lsa-da, Abdulla samarasizligi uchun tanqidga uchradi, bu esa 2008-yilda iste’foga chiqishini e’lon qilishga olib keldi, 2009-yil aprelida esa Najib Razak uning o‘rnini egalladi.
Najib ma'muriyati
Najib Razak ©Malaysian Government
2009 Apr 3 - 2018 May 9

Najib ma'muriyati

Malaysia
Najib Razak 2009-yilda 1Malayziya kampaniyasini taqdim etdi va keyinroq 1960-yildagi Ichki xavfsizlik qonuni bekor qilinganligini eʼlon qilib, uni 2012-yildagi “Xavfsizlik jinoyatlari (maxsus chora-tadbirlar) toʻgʻrisida”gi qonun bilan almashtirdi. Biroq, uning lavozimida boʻlganida muhim qiyinchiliklar, jumladan, 2013-yilda Lahad Datuga bostirib kirishi guvohi boʻldi. da'vogar tomonidan Sulu sultonligi taxtiga yuborilgan jangarilar.Malayziya xavfsizlik kuchlari zudlik bilan javob qaytardi, natijada Sharqiy Sabah xavfsizlik qo'mondonligi tashkil etildi.Bu davrda Malaysia Airlines aviakompaniyasi bilan ham fojialarga duch keldi, chunki 2014-yilda 370-reys gʻoyib boʻldi, 17-reys esa oʻsha yilning oxirida Ukraina sharqida urib tushirildi.Najib ma'muriyati jiddiy qarama-qarshiliklarga duch keldi, xususan, u va boshqa mansabdor shaxslar davlat investitsiya fondi bilan bog'liq mablag'larni o'g'irlash va pul yuvishda ishtirok etgan 1MDB korruptsiya janjali.Bu janjal keng ko‘lamli noroziliklarga sabab bo‘lib, Malayziya fuqarolari deklaratsiyasi va Bersih harakatining saylov islohotlari, toza boshqaruv va inson huquqlari talablari bilan o‘tkazgan mitinglariga sabab bo‘ldi.Korruptsiyaga oid ayblovlarga javoban Najib bir nechta siyosiy harakatlarni amalga oshirdi, jumladan, bosh vazir o'rinbosarini lavozimidan chetlashtirish, bahsli xavfsizlik qonunini kiritish va subsidiyalarni sezilarli darajada qisqartirish, bu esa yashash xarajatlari va Malayziya ringgitining qiymatiga ta'sir ko'rsatdi.Malayziya va Shimoliy Koreya o‘rtasidagi munosabatlar 2017-yilda Kim Chen Nam Malayziya tuprog‘ida o‘ldirilganidan so‘ng keskinlashgan.Bu voqea xalqaro e'tiborni tortdi va ikki davlat o'rtasida jiddiy diplomatik kelishmovchilikka olib keldi.
Ikkinchi Mahathir ma'muriyati
Filippin Prezidenti Duterte 2019 yilda Malacanang saroyida Mahathir bilan uchrashuvda. ©Anonymous
2018 May 10 - 2020 Feb

Ikkinchi Mahathir ma'muriyati

Malaysia
Mahathir Mohamad 2018-yil may oyida Malayziyaning yettinchi Bosh vaziri lavozimini egallab, lavozimiga 1MDB janjali, mashhur bo‘lmagan 6% tovar va xizmatlar solig‘i va yashash xarajatlarini oshirgan Najib Razak o‘rniga ishga tushdi.Mahathir rahbarligida 1MDB mojarosi bo‘yicha shaffof surishtiruvlarga e’tibor qaratilib, “qonun ustuvorligini tiklash” bo‘yicha sa’y-harakatlar va’da qilingan edi.Muhim siyosiy arbob bo'lgan Anvar Ibrohim qirollik avf etdi va qamoqdan ozod qilindi, u oxir-oqibat koalitsiya tomonidan kelishilgan Mahathirning o'rnini egallash niyatida edi.Mahathir maʼmuriyati muhim iqtisodiy va diplomatik choralar koʻrdi.2018-yil sentabrida tovar va xizmatlar solig‘i bekor qilindi va uning o‘rniga savdo solig‘i va xizmatlar solig‘i almashtirildi. Mahathir shuningdek, Malayziyaning Xitoyning “Bir kamar va yo‘l” tashabbusi loyihalaridagi ishtirokini ko‘rib chiqdi, ba’zilarini “teng bo‘lmagan shartnomalar” deb belgiladi va boshqalarini 1MDB janjali bilan bog‘ladi.Sharqiy qirg'oq temir yo'li kabi ba'zi loyihalar qayta ko'rib chiqildi, boshqalari esa to'xtatildi.Bundan tashqari, Mahathir Malayziyaning Shimoliy Koreyadagi elchixonasini qayta ochish niyatida 2018-19 yillardagi Koreya tinchlik jarayonini qo'llab-quvvatladi.Mamlakat ichkarisida ma'muriyat irqiy muammolarni hal qilishda qiyinchiliklarga duch keldi, bunga jiddiy qarshilik tufayli Irqiy kamsitishning barcha shakllariga barham berish to'g'risidagi xalqaro konventsiyaga (ICERD) qo'shilmaslik qarori dalolat beradi.O'z muddatining oxiriga kelib, Mahathir 2030 yilga kelib barcha etnik guruhlarning daromadlarini ko'paytirish va texnologiya sektoriga urg'u berish orqali Malayziyani yuqori daromadli davlatga ko'tarishni maqsad qilgan 2030 yilga qadar umumiy farovonlik ko'rinishini e'lon qildi.Uning faoliyati davomida matbuot erkinligi kamtarona yaxshilanishlarni kuzatgan bo'lsa-da, hukmron Pakatan Xarapan koalitsiyasidagi siyosiy taranglik va rahbariyatning Anvar Ibrohimga o'tishi bilan bog'liq noaniqliklar, oxir-oqibat 2020 yil fevral oyida Sheraton Move siyosiy inqirozi bilan yakunlandi.
Muhyiddin ma'muriyati
Muhyiddin Yasin ©Anonymous
2020 Mar 1 - 2021 Aug 16

Muhyiddin ma'muriyati

Malaysia
2020-yil mart oyida, siyosiy to‘ntarishlar fonida, Mahathir Muhammadning to‘satdan iste’foga chiqishidan so‘ng Muhyiddin Yasin Malayziyaning sakkizinchi Bosh vaziri etib tayinlandi.U yangi Perikatan Nasional koalitsion hukumatini boshqargan.Ishga kirishganidan ko'p o'tmay, COVID-19 pandemiyasi Malayziyani qamrab oldi va Muhyiddin 2020 yil mart oyida uning tarqalishini oldini olish uchun Malayziya harakatini nazorat qilish buyrug'ini (MCO) bajarishga undadi.Bu davrda, shuningdek, sobiq bosh vazir Najib Razzoq 2020-yil iyul oyida korruptsiyada ayblanib, sudlangan, bu Malayziya Bosh vaziri birinchi marta bunday ayblovga duch keldi.2021 yil Muhyiddin boshqaruvi uchun qo'shimcha qiyinchiliklarni keltirib chiqardi.Yanvar oyida Yang di-Pertuan Agong milliy favqulodda holat e'lon qildi, parlament sessiyalari va saylovlarni to'xtatdi va davom etayotgan pandemiya va siyosiy beqarorlik tufayli hukumatga qonunlarni tasdiqlamasdan qonunlar qabul qilishga ruxsat berdi.Ushbu qiyinchiliklarga qaramay, hukumat fevral oyida milliy COVID-19 emlash dasturini ishlab chiqdi.Biroq mart oyida Shimoliy Koreyalik tadbirkorning AQShga ekstraditsiya qilish haqidagi arizasi Kuala-Lumpur Oliy sudi tomonidan rad etilganidan so‘ng Malayziya va Shimoliy Koreya o‘rtasidagi diplomatik aloqalar uzilgan edi.2021 yil avgustiga kelib, siyosiy va sog'liq inqirozi kuchayib ketdi, Muhyiddin hukumatning pandemiya va iqtisodiy tanazzulga qarshi kurashi uchun keng tanqidlarga duch keldi.Bu uning parlamentdagi ko'pchilik qo'llab-quvvatlashini yo'qotishiga olib keldi.Binobarin, Muhyiddin 2021-yil 16-avgustda Bosh vazir lavozimidan iste’foga chiqdi. Iste’foga chiqqanidan so‘ng, Yang di-Pertuan Agong tomonidan tegishli o‘rinbosar saylangunga qadar u vaqtinchalik Bosh vazir etib tayinlandi.

Appendices



APPENDIX 1

Origin and History of the Malaysians


Play button




APPENDIX 2

Malaysia's Geographic Challenge


Play button

Footnotes



  1. Kamaruzaman, Azmul Fahimi; Omar, Aidil Farina; Sidik, Roziah (1 December 2016). "Al-Attas' Philosophy of History on the Arrival and Proliferation of Islam in the Malay World". International Journal of Islamic Thought. 10 (1): 1–7. doi:10.24035/ijit.10.2016.001. ISSN 2232-1314.
  2. Annual Report on the Federation of Malaya: 1951 in C.C. Chin and Karl Hack, Dialogues with Chin Peng pp. 380, 81.
  3. "Malayan Independence | History Today". www.historytoday.com.
  4. Othman, Al-Amril; Ali, Mohd Nor Shahizan (29 September 2018). "Misinterpretation on Rumors towards Racial Conflict: A Review on the Impact of Rumors Spread during the Riot of May 13, 1969". Jurnal Komunikasi: Malaysian Journal of Communication. 34 (3): 271–282. doi:10.17576/JKMJC-2018-3403-16. ISSN 2289-1528.
  5. Jomo, K. S. (2005). Malaysia's New Economic Policy and 'National Unity. Palgrave Macmillan. pp. 182–214. doi:10.1057/9780230554986_8. ISBN 978-1-349-52546-1.
  6. Spaeth, Anthony (9 December 1996). "Bound for Glory". Time. New York.
  7. Isa, Mohd Ismail (20 July 2020). "Evolution of Waterfront Development in Lumut City, Perak, Malaysia". Planning Malaysia. 18 (13). doi:10.21837/pm.v18i13.778. ISSN 0128-0945.
  8. Ping Lee Poh; Yean Tham Siew. "Malaysia Ten Years After The Asian Financial Crisis" (PDF). Thammasat University.
  9. Cheng, Harrison (3 March 2020). "Malaysia's new prime minister has been sworn in — but some say the political crisis is 'far from over'". CNBC.
  10. "Malaysia's GDP shrinks 5.6% in COVID-marred 2020". Nikkei Asia.
  11. "Malaysia's Political Crisis Is Dooming Its COVID-19 Response". Council on Foreign Relations.
  12. Auto, Hermes (22 August 2022). "Umno meetings expose rift between ruling party's leaders | The Straits Times". www.straitstimes.com.
  13. Mayberry, Kate. "Anwar sworn in as Malaysia's PM after 25-year struggle for reform". www.aljazeera.com.
  14. "Genetic 'map' of Asia's diversity". BBC News. 11 December 2009.
  15. Davies, Norman (7 December 2017). Beneath Another Sky: A Global Journey into History. Penguin UK. ISBN 978-1-84614-832-3.
  16. Fix, Alan G. (June 1995). "Malayan Paleosociology: Implications for Patterns of Genetic Variation among the Orang Asli". American Anthropologist. New Series. 97 (2): 313–323. doi:10.1525/aa.1995.97.2.02a00090. JSTOR 681964.
  17. "TED Cast Study: Taman Negara Rain Forest Park and Tourism". August 1999.
  18. "Phylogeography and Ethnogenesis of Aboriginal Southeast Asians". Oxford University Press.
  19. "World Directory of Minorities and Indigenous Peoples – Malaysia : Orang Asli". Ref World (UNHCR). 2008.
  20. Michel Jacq-Hergoualc'h (January 2002). The Malay Peninsula: Crossroads of the Maritime Silk-Road (100 Bc-1300 Ad). BRILL. p. 24. ISBN 90-04-11973-6.
  21. Tsang, Cheng-hwa (2000), "Recent advances in the Iron Age archaeology of Taiwan", Bulletin of the Indo-Pacific Prehistory Association, 20: 153–158, doi:10.7152/bippa.v20i0.11751.
  22. Moorhead, Francis Joseph (1965). A history of Malaya and her neighbours. Longmans of Malaysia,p. 21.
  23. "Phylogeography and Ethnogenesis of Aboriginal Southeast Asians". Oxford Journals.
  24. Anthony Milner (25 March 2011). The Malays. John Wiley & Sons. p. 49. ISBN 978-1-4443-9166-4.
  25. Guy, John (2014). Lost Kingdoms: Hindu-Buddhist Sculpture of Early Southeast Asia. Yale University Press. pp. 28–29. ISBN 978-0300204377.
  26. Grabowsky, Volker (1995). Regions and National Integration in Thailand, 1892-1992. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-03608-5.
  27. Michel Jacq-Hergoualc'h (2002). The Malay Peninsula: Crossroads of the Maritime Silk-Road (100 BC-1300 AD). Victoria Hobson (translator). Brill. pp. 162–163. ISBN 9789004119734.
  28. Dougald J. W. O'Reilly (2006). Early Civilizations of Southeast Asia. Altamira Press. pp. 53–54. ISBN 978-0759102798.
  29. Kamalakaran, Ajay (2022-03-12). "The mystery of an ancient Hindu-Buddhist kingdom in Malay Peninsula".
  30. W. Linehan (April 1948). "Langkasuka The Island of Asoka". Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society. 21 (1 (144)): 119–123. JSTOR 41560480.
  31. World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia. Marshall Cavendish. 2007. ISBN 978-0-7614-7642-9.
  32. Derek Heng (15 November 2009). Sino–Malay Trade and Diplomacy from the Tenth through the Fourteenth Century. Ohio University Press. p. 39. ISBN 978-0-89680-475-3.
  33. Gernet, Jacques (1996). A History of Chinese Civilization. Cambridge University Press. p. 127. ISBN 978-0-521-49781-7.
  34. Ishtiaq Ahmed; Professor Emeritus of Political Science Ishtiaq Ahmed (4 May 2011). The Politics of Religion in South and Southeast Asia. Taylor & Francis. p. 129. ISBN 978-1-136-72703-0.
  35. Stephen Adolphe Wurm; Peter Mühlhäusler; Darrell T. Tryon (1996). Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-013417-9.
  36. Wheatley, P. (1 January 1955). "The Golden Chersonese". Transactions and Papers (Institute of British Geographers) (21): 61–78. doi:10.2307/621273. JSTOR 621273. S2CID 188062111.
  37. Barbara Watson Andaya; Leonard Y. Andaya (15 September 1984). A History of Malaysia. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-312-38121-9.
  38. Power and Plenty: Trade, War, and the World Economy in the Second Millennium by Ronald Findlay, Kevin H. O'Rourke p.67.
  39. History of Asia by B. V. Rao (2005), p. 211.
  40. World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia. Marshall Cavendish. 2007. ISBN 978-0-7614-7642-9.
  41. Miksic, John N. (2013), Singapore and the Silk Road of the Sea, 1300–1800, NUS Press, ISBN 978-9971-69-574-3, p. 156, 164, 191.
  42. Miksic 2013, p. 154.
  43. Abshire, Jean E. (2011), The History of Singapore, Greenwood, ISBN 978-0-313-37742-6, p. 19&20.
  44. Tsang, Susan; Perera, Audrey (2011), Singapore at Random, Didier Millet, ISBN 978-981-4260-37-4, p. 120.
  45. Cœdès, George (1968). The Indianized states of Southeast Asia. University of Hawaii Press. pp. 245–246. ISBN 978-0-8248-0368-1.
  46. Borschberg, Peter (28 July 2020). "When was Melaka founded and was it known earlier by another name? Exploring the debate between Gabriel Ferrand and Gerret Pieter Rouffaer, 1918−21, and its long echo in historiography". Journal of Southeast Asian Studies. 51 (1–2): 175–196. doi:10.1017/S0022463420000168. S2CID 225831697.
  47. Ahmad Sarji, Abdul Hamid (2011), The Encyclopedia of Malaysia, vol. 16 – The Rulers of Malaysia, Editions Didier Millet, ISBN 978-981-3018-54-9, p. 119.
  48. Barnard, Timothy P. (2004), Contesting Malayness: Malay identity across boundaries, Singapore: Singapore University press, ISBN 9971-69-279-1, p. 7.
  49. Mohamed Anwar, Omar Din (2011), Asal Usul Orang Melayu: Menulis Semula Sejarahnya (The Malay Origin: Rewrite Its History), Jurnal Melayu, Universiti Kebangsaan Malaysia, pp. 28–30.
  50. Ahmad Sarji 2011, p. 109.
  51. Fernão Lopes de Castanheda, 1552–1561 História do Descobrimento e Conquista da Índia pelos Portugueses, Porto, Lello & Irmão, 1979, book 2 ch. 106.
  52. World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia. Marshall Cavendish. 2007. ISBN 978-0-7614-7642-9.
  53. Husain, Muzaffar; Akhtar, Syed Saud; Usmani, B. D. (2011). Concise History of Islam (unabridged ed.). Vij Books India Pvt Ltd. p. 310. ISBN 978-93-82573-47-0. OCLC 868069299.
  54. Borschberg, Peter (2010a). The Singapore and Melaka Straits: Violence, Security and Diplomacy in the 17th Century. ISBN 978-9971-69-464-7.
  55. M.C. Ricklefs; Bruce Lockhart; Albert Lau; Portia Reyes; Maitrii Aung-Thwin (19 November 2010). A New History of Southeast Asia. Palgrave Macmillan. p. 150. ISBN 978-1-137-01554-9.
  56. Tan Ding Eing (1978). A Portrait of Malaysia and Singapore. Oxford University Press. p. 22. ISBN 978-0-19-580722-6.
  57. Baker, Jim (15 July 2008). Crossroads: A Popular History of Malaysia and Singapore (updated 2nd ed.). Marshall Cavendish International (Asia) Pte Ltd. pp. 64–65. ISBN 978-981-4516-02-0. OCLC 218933671.
  58. Holt, P. M.; Lambton, Ann K. S.; Lewis, Bernard (1977). The Cambridge History of Islam: Volume 2A, The Indian Sub-Continent, South-East Asia, Africa and the Muslim West. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29137-8, pp. 129.
  59. CIA Factbook (2017). "The World Factbook – Brunei". Central Intelligence Agency.
  60. Linehan, William (1973), History of Pahang, Malaysian Branch Of The Royal Asiatic Society, Kuala Lumpur, ISBN 978-0710-101-37-2, p. 31.
  61. Linehan 1973, p. 31.
  62. Ahmad Sarji Abdul Hamid (2011), The Encyclopedia of Malaysia, vol. 16 - The Rulers of Malaysia, Editions Didier Millet, ISBN 978-981-3018-54-9, p. 80.
  63. Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, p. 79.
  64. Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, p. 81.
  65. Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, p. 83.
  66. E. M. Jacobs, Merchant in Asia, ISBN 90-5789-109-3, 2006, page 207.
  67. Andaya, Barbara Watson; Andaya, Leonard Y. (2001). A History of Malaysia. University of Hawaiʻi Press. ISBN 978-0-8248-2425-9., p. 101.
  68. Andaya & Andaya (2001), p. 102.
  69. "Sir James Lancaster (English merchant) – Britannica Online Encyclopedia". Encyclopædia Britannica.
  70. "The Founding of Penang". www.sabrizain.org.
  71. Zabidi, Nor Diana (11 August 2014). "Fort Cornwallis 228th Anniversary Celebration". Penang State Government (in Malay).
  72. "History of Penang". Visit Penang. 2008.
  73. "Light, Francis (The Light Letters)". AIM25. Part of The Malay Documents now held by School of Oriental and African Studies.
  74. Bougas, Wayne (1990). "Patani in the Beginning of the XVII Century". Archipel. 39: 113–138. doi:10.3406/arch.1990.2624.
  75. Robson, Stuart (1996). "Panji and Inao: Questions of Cultural and Textual History" (PDF). The Siam Society. The Siam Society under Royal Patronage. p. 45.
  76. Winstedt, Richard (December 1936). "Notes on the History of Kedah". Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society. 14 (3 (126)): 155–189. JSTOR 41559857.
  77. "Sir James Lancaster (English merchant) – Britannica Online Encyclopedia". Encyclopædia Britannica.
  78. Cheah Boon Kheng (1983). Red Star over Malaya: Resistance and Social Conflict during and after the Japanese Occupation, 1941-1946. Singapore University Press. ISBN 9971695081, p. 28.
  79. C. Northcote Parkinson, "The British in Malaya" History Today (June 1956) 6#6 pp 367-375.
  80. Graham, Brown (February 2005). "The Formation and Management of Political Identities: Indonesia and Malaysia Compared" (PDF). Centre for Research on Inequality, Human Security and Ethnicity, CRISE, University of Oxford.
  81. Soh, Byungkuk (June 1998). "Malay Society under Japanese Occupation, 1942–45". International Area Review. 1 (2): 81–111. doi:10.1177/223386599800100205. ISSN 1226-7031. S2CID 145411097.
  82. David Koh Wee Hock (2007). Legacies of World War II in South and East Asia. Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 978-981-230-468-1.
  83. Stockwell, AJ (2004). British documents of the end of empire Series B Volume 8 – "Paper on the future of the Federation of Malaya, Singapore, and Borneo Territories":memorandum by Lee Kuan Yew for the government of the Federation of Malaya (CO1030/973, no E203). University of London: Institute of Commonwealth Studies. p. 108. ISBN 0-11-290581-1.
  84. Shuid, Mahdi & Yunus, Mohd. Fauzi (2001). Malaysian Studies, p. 29. Longman. ISBN 983-74-2024-3.
  85. Shuid & Yunus, pp. 30–31.
  86. "Malaysia: Tunku Yes, Sukarno No". TIME. 6 September 1963.
  87. "Race War in Malaysia". Time. 23 May 1969.
  88. Lee Hock Guan (2002). Singh, Daljit; Smith, Anthony L (eds.). Southeast Asian Affairs 2002. Institute of Southeast Asian Studies. p. 178. ISBN 9789812301628.
  89. Nazar Bin Talib (2005). Malaysia's Experience In War Against Communist Insurgency And Its Relevance To The Present Situation In Iraq (PDF) (Working Paper thesis). Marine Corps University, pp.16–17.
  90. National Intelligence Estimate 54–1–76: The Outlook for Malaysia (Report). Central Intelligence Agency. 1 April 1976.
  91. Peng, Chin (2003). My Side of History. Singapore: Media Masters. ISBN 981-04-8693-6, pp.467–68.
  92. Nazar bin Talib, pp.19–20.
  93. Nazar bin Talib, 21–22.
  94. Cheah Boon Kheng (2009). "The Communist Insurgency in Malaysia, 1948–90: Contesting the Nation-State and Social Change" (PDF). New Zealand Journal of Asian Studies. University of Auckland. 11 (1): 132–52.
  95. Jomo, K. S. (2005). Malaysia's New Economic Policy and 'National Unity. Palgrave Macmillan. pp. 182–214. doi:10.1057/9780230554986_8. ISBN 978-1-349-52546-1.
  96. World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia. Marshall Cavendish. 2007. ISBN 978-0-7614-7642-9.

References



  • Andaya, Barbara Watson, and Leonard Y. Andaya. (2016) A history of Malaysia (2nd ed. Macmillan International Higher Education, 2016).
  • Baker, Jim. (2020) Crossroads: a popular history of Malaysia and Singapore (4th ed. Marshall Cavendish International Asia Pte Ltd, 2020) excerpt
  • Clifford, Hugh Charles; Graham, Walter Armstrong (1911). "Malay States (British)" . Encyclopædia Britannica. Vol. 17 (11th ed.). pp. 478–484.
  • De Witt, Dennis (2007). History of the Dutch in Malaysia. Malaysia: Nutmeg Publishing. ISBN 978-983-43519-0-8.
  • Goh, Cheng Teik (1994). Malaysia: Beyond Communal Politics. Pelanduk Publications. ISBN 967-978-475-4.
  • Hack, Karl. "Decolonisation and the Pergau Dam affair." History Today (Nov 1994), 44#11 pp. 9–12.
  • Hooker, Virginia Matheson. (2003) A Short History of Malaysia: Linking East and West (2003) excerpt
  • Kheng, Cheah Boon. (1997) "Writing Indigenous History in Malaysia: A Survey on Approaches and Problems", Crossroads: An Interdisciplinary Journal of Southeast Asian Studies 10#2 (1997): 33–81.
  • Milner, Anthony. Invention of Politics in Colonial Malaya (Melbourne: Cambridge University Press, 1996).
  • Musa, M. Bakri (1999). The Malay Dilemma Revisited. Merantau Publishers. ISBN 1-58348-367-5.
  • Roff, William R. Origins of Malay Nationalism (Kuala Lumpur: University of Malaya Press, 1967).
  • Shamsul, Amri Baharuddin. (2001) "A history of an identity, an identity of a history: the idea and practice of 'Malayness' in Malaysia reconsidered." Journal of Southeast Asian Studies 32.3 (2001): 355–366. online
  • Ye, Lin-Sheng (2003). The Chinese Dilemma. East West Publishing. ISBN 0-9751646-1-9.