Azərbaycan tarixi

Azərbaycanda Daş dövrü minilliklər boyu insan inkişafı və mədəni dəyişiklikləri əks etdirən Paleolit, Mezolit və Neolit ​​dövrlərinə təsnif edilir.Qarabağ, Qazax, Lerik, Qobustan və Naxçıvan kimi müxtəlif ərazilərdə aparılan mühüm arxeoloji kəşflər bu dövrləri işıqlandırıb.Paleolit ​​dövrüEramızdan əvvəl 12-ci minilliyə qədər davam edən paleolit ​​dövrü Aşağı, Orta və Üst Paleolit ​​mərhələlərinə bölünür.Aşağı Paleolit: Bu ən erkən mərhələdə Azıx mağarasında görkəmli Azıxantropun alt çənəsi aşkar edilmişdir ki, bu da erkən insan növlərinin mövcudluğunu göstərir.Quruçay vadisi, sakinlərinin yerli mənbəli daşlardan alətlər hazırladığı, Olduvay mədəniyyəti ilə oxşarlıqları olan "Quruçay mədəniyyəti"ni qeyd edən əhəmiyyətli bir ərazi idi.Orta Paleolit: 100.000-35.000 il əvvələ aid olan bu dövr iti uclu alətləri ilə diqqət çəkən Mousterian mədəniyyəti ilə xarakterizə olunur.Əsas arxeoloji ərazilərə Qarabağdakı Tağlar, Azox və Zar mağaraları, geniş alətlər və heyvan sümükləri tapılan Damcılı və Qazma mağaraları daxildir.Üst Paleolit: Təxminən 12.000 il əvvələ qədər davam edən bu dövr insanların həm mağaralarda, həm də açıq düşərgələrdə məskunlaşdığını gördü.Ovçuluq daha çox ixtisaslaşdı və sosial rollar kişilər və qadınlar arasında daha aydın şəkildə fərqlənməyə başladı.Mezolit DövrüTəxminən eramızdan əvvəl 12.000-ci ildə Yuxarı Paleolitdən keçid edən Azərbaycanda Mezolit dövrü, xüsusən Qobustan və Damcılıda özünü büruzə verir, mikrolit alətləri və heyvanların əhliləşdirilməsinin ilkin əlamətləri ilə ovçuluğun davamlılığı ilə fərqlənirdi.Balıqçılıq da əhəmiyyətli bir fəaliyyətə çevrildi.Neolit ​​dövrüTəxminən eramızdan əvvəl 7-6 minilliklərdə başlayan neolit ​​dövrü əkinçilik üçün əlverişli ərazilərdə məskunlaşmaların genişlənməsinə səbəb olan əkinçiliyin yaranmasına işarə edir.Görkəmli yerlərə Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı Göytəpə arxeoloji kompleksi daxildir, burada keramika və obsidian alətlər kimi materiallar inkişaf edən mədəni incəlikdən xəbər verir.Eneolit ​​(Xalkolit) DövrüTəxminən eramızdan əvvəl 6-cı minillikdən 4-cü minilliyə qədər olan eneolit ​​dövrü Daş dövrü ilə Tunc dövrü arasındakı fərqi aradan qaldırdı.Rayonun mislə zəngin dağları mis emalının ilkin inkişafına şərait yaratmışdır.Şomutəpə və Kültəpə kimi yaşayış məntəqələri kənd təsərrüfatı, memarlıq və metallurgiya sahəsində irəliləyişləri vurğulayır.

Eramızdan əvvəl IV minilliyin ikinci yarısından 2-ci minilliyin ikinci yarısına qədər davam edən Azərbaycanda tunc dövrü dulusçuluq, memarlıq və metallurgiyada mühüm inkişaflar göstərdi.Hər bir mərhələdə müşahidə olunan fərqli mədəni və texnoloji irəliləyişlərlə erkən, orta və son Tunc dövrünə bölünür.^[1]Erkən Tunc dövrü (e.ə. 3500-2500)Erkən Tunc dövrü Zaqafqaziyada, Şərqi Anadoluda, İranın şimal-qərbində və onun hüdudlarından kənarda geniş təsirə malik olan Kür-Araks mədəniyyətinin yaranması ilə səciyyələnir.Bu dövrdə dağ yamaclarında və çay sahillərində kimi yeni məskunlaşma tiplərinin yaranması, metallurgiya texnikasının inkişafı baş verdi.Əhəmiyyətli sosial dəyişikliklər, o cümlədən matriarxal sistemdən patriarxal sistemə keçid, kənd təsərrüfatının maldarlıqdan ayrılması baş verdi.Əsas arxeoloji ərazilərə Naxçıvanda I və II Kül-təpə, Qazaxda Baba-Dərviş və Tovuzda Menteş-Təpə daxildir ki, burada cilalanmış qablar, keramika naxışları və tunc əşyalar kimi çoxsaylı artefaktlar aşkar edilmişdir.Orta Tunc dövrü (e.ə. 3-cü minilliyin sonu - 2-ci minilliyin əvvəlləri)Orta Tunc dövrünə keçid, nəzərəçarpacaq əmlak və sosial bərabərsizliklərlə birlikdə yaşayış məntəqələrinin ölçüsündə artım və sosial strukturların mürəkkəbliyi müşahidə edildi.Bu dövr Naxçıvan, Qobustan və Qarabağda tapılmış qalıqlarda görünən “rəngli qab” mədəniyyəti ilə diqqəti çəkir.Bu dövr həm də Üzərliktəpə və Naxçıvandakı arxeoloji tapıntılardan aydın görünən üzümçülük və şərabçılığın başlanğıcını qeyd edir.Siklopik hörgüdən istifadə edərək möhkəmləndirilmiş yaşayış məntəqələrinin tikintisi artan sosial mürəkkəbliyə qarşı müdafiə cavabı idi.Son Tunc dövründən Dəmir dövrünə (e.ə. 15-7-ci əsrlər)Son Tunc dövrü və sonrakı Dəmir dövrü yaşayış məskənlərinin və istehkamların genişlənməsi ilə səciyyələnirdi, bunu Kiçik Qafqaz regionundakı siklop qalaları sübut edir.Dəfn üsulları həm kollektiv, həm də fərdi qəbirləri əhatə edirdi, çox vaxt zəngin tunc əşyalarla müşayiət olunurdu ki, bu da hərbi elitanın mövcudluğundan xəbər verir.Bu dövr həm də bölgədə geniş yayılmış köçəri həyat tərzinin mühüm aspekti olan atçılığın davamlı əhəmiyyətini gördü.Əsas mədəni qalıqlara qabaqcıl metal emalı bacarıqlarını nümayiş etdirən Talış-Muğan mədəniyyəti nümunələri daxildir.

İndiki Azərbaycanın tərkibində yerləşən qədim bölgə olan Qafqaz Albaniyasının eramızdan əvvəl 7-6-cı əsrlərdə daha böyük imperiyaların təsiri altına düşdüyü və ya onların tərkibinə daxil olduğu güman edilir.Bir fərziyyəyə görə, Midiya imperiyasına bu birləşmə ^[2] bu dövrdə Farsın şimal sərhədlərini təhdid edən köçəri istilalarına qarşı müdafiə səylərinin bir hissəsi kimi baş vermiş ola bilər.Qafqaz Albaniyasının strateji yeri, xüsusən də Qafqaz keçidləri baxımından bu müdafiə tədbirləri üçün əhəmiyyətli olardı.Eramızdan əvvəl 6-cı əsrdə Midiya imperiyasını fəth etdikdən sonra Fars Böyük Kir Azərbaycanı Əhəmənilər İmperiyasının tərkibinə qatdı və Midiya Əhəməni satraplığının bir hissəsi oldu.Bu, zərdüştiliyin bölgədə yayılmasına gətirib çıxardı ki, bunu bir çox Qafqaz albanlarının atəşpərəstliyi də sübut edir.Bu nəzarət, ehtimal ki, Fars imperiyası çərçivəsinə həm hərbi, həm də inzibati inteqrasiyanı əhatə edən bölgədə Fars təsirinin artması dövrünü qeyd edir.

Eramızdan əvvəl 330-cu ildə Makedoniyalı İskəndər Əhəməniləri məğlub etdi və Azərbaycan kimi bölgələrin siyasi mənzərəsinə təsir etdi.Təxminən bu dövrdə Qafqaz Albaniyası ilk dəfə yunan tarixçisi Arrian tərəfindən Qaqamela döyüşündə xatırlanır, burada onlar Midiya, Kadussi və Saka ilə birlikdə Atropatların komandanlığı altında idilər.^[3]Eramızdan əvvəl 247-ci ildə Farsda Selevkilər İmperiyasının süqutundan sonra indiki Azərbaycanın bir hissəsi eramızdan əvvəl 190-cı ildən eramızdan əvvəl 428-ci ilə qədər davam edən Ermənistan Krallığının ^[4] hakimiyyəti altına keçdi.Böyük Tiqranın hakimiyyəti dövründə (e.ə. 95-56) Albaniya Ermənistan imperiyasının tərkibində vassal dövlət kimi qeyd olunurdu.Nəhayət, Albaniya Krallığı eramızdan əvvəl 2-ci və ya 1-ci əsrlərdə Şərqi Qafqazda əhəmiyyətli bir qurum kimi meydana çıxdı, Cənubi Qafqazın əsas xalqları kimi gürcülər və ermənilərlə bir triada təşkil etdi və əhəmiyyətli dərəcədə erməni mədəni və dini təsiri altına düşdü.Ermənilərin işğalından əvvəl Kür çayının sağ sahilindəki ilkin əhaliyə utilər, mikiyalılar, xəzərlər, qarqarlar, sakasenlər, geliyalılar, sodiyalılar, lupeniyalılar, balasakanlılar, parslar və parraslar kimi müxtəlif avtoxton qruplar daxil idi.Tarixçi Robert H. Hewsen bu tayfaların erməni mənşəli olmadığını qeyd etdi;bəzi İran xalqları Fars və Midiya hakimiyyəti dövründə məskunlaşa bilsələr də, yerlilərin əksəriyyəti hind-avropalı deyildi.^[5] Buna baxmayaraq, uzun müddət davam edən erməni mövcudluğunun təsiri bu qrupların əhəmiyyətli dərəcədə erməniləşməsinə gətirib çıxardı və bir çoxları zaman keçdikcə fərqlənməz şəkildə erməniləşdilər.

Atropatena, təxminən eramızdan əvvəl 323-cü ildə fars satrapı Atropates tərəfindən qurulmuş qədim İran krallığı idi.Bu krallıq indiki İranın şimalında yerləşirdi.Atropatların nəsli eramızın 1-ci əsrinin əvvəllərinə qədər bölgəni idarə etməyə davam etdi, o vaxta qədər Parfiya Arşakilər sülaləsi onu tutdu.Eramızın 226-cı ildə Atropatena Sasanilər imperiyası tərəfindən zəbt edildi və mərzban və ya “mərqərə” tərəfindən idarə olunan əyalətə çevrildi.Atropatena Əhəmənilər dövründən ərəb istilasına qədər, Makedoniyalı İskəndərin hakimiyyəti dövründə eramızdan əvvəl 336-cı ildən 323-cü ilə qədər yalnız qısa bir fasilə ilə davamlı Zərdüşti dini hakimiyyətini qorudu.Azərbaycanın tarixi bölgəsinin İranda adlandırılmasında bölgənin Atropatena adı da öz töhfəsini verib.FonEramızdan əvvəl 331-ci ildə Qaqamela döyüşü zamanı midiyalılar, albanlar, sakaslar və kaduslar da daxil olmaqla müxtəlif etnik qruplar Əhəmənilərin sərkərdəsi Atropatesin rəhbərliyi altında III Dara ilə birlikdə Makedoniyalı İsgəndərə qarşı vuruşdular.İsgəndərin qələbəsindən və Əhəmənilər imperiyasının süqutundan sonra Atropates İsgəndərə sadiq olduğunu bəyan etdi və eramızdan əvvəl 328-327-ci illərdə Midiya valisi təyin edildi.323-cü ildə İskəndərin ölümündən sonra onun imperiyası Babilin parçalanması zamanı onun sərkərdələri arasında bölündü.Əvvəllər vahid Əhəməni satraplığı olan Media iki yerə bölündü: Peytona verilmiş Media Magna və şimal bölgəsi, Atropatların idarə etdiyi Media Atropatena.İsgəndərin regenti Perdikka ilə qohumluq əlaqələri olan Atropates, İskəndərin sərkərdələrindən Selevkiyə beyət etməkdən imtina etdikdən sonra Midiya Atropatenasını müstəqil bir krallıq qurmağa nail oldu.Eramızdan əvvəl 223-cü ilə qədər III Antiox Selevkilər İmperiyasında hakimiyyətə gəldikdə, o, Midiya Atropatenasına hücum etdi və bu, Selevkilərin nəzarəti altında müvəqqəti tabe olmasına səbəb oldu.Bununla belə, Midiya Atropateni müəyyən dərəcədə daxili müstəqilliyini qoruyub saxladı.Roma İmperiyasının Aralıq dənizi və Yaxın Şərqdə əhəmiyyətli bir güc kimi meydana çıxması ilə bölgənin siyasi mənzərəsi dəyişdi.Bu, Romalıların Selevkiləri məğlub etdiyi eramızdan əvvəl 190-cı ildə Maqnesiya döyüşü də daxil olmaqla bir sıra qarşıdurmalara səbəb oldu.Eramızdan əvvəl 38-ci ildə Roma ilə Parfiya arasında gedən döyüşdən sonra Roma generalı Antoni uzun sürən mühasirəyə baxmayaraq Atropatenianın Fraaspa şəhərini ələ keçirə bilmədiyi zaman strateji ittifaqlar yenidən dəyişdi.Bu münaqişə və Parfiyadan gələn davamlı təhlükə Atropateni Romaya yaxınlaşdırdı və eramızdan əvvəl 20-ci ildə Atropatena kralı II Ariobarzanın Romada təxminən on il qalmasına səbəb oldu və Roma maraqları ilə daha sıx uyğunlaşdı.Parfiya İmperiyası tənəzzülə başladıqda Atropatena zadəganları və kəndliləri Fars Sasani şahzadəsi I Ərdəşirdə özünə yeni müttəfiq tapdılar. Onun sonrakı Parfiya hökmdarlarına qarşı yürüşlərini dəstəkləyən Atropatena Sasani imperiyasının yüksəlişində rol oynadı.Eramızın 226-cı ildə I Ərdəşir Hormozdqan döyüşündə IV Artabanı məğlub etdikdən sonra Atropatena minimal müqavimətlə Sasanilərə tabe oldu və bu, Parfiyadan Sasani hakimiyyətinə keçidi qeyd etdi.Bu ittifaq, çox güman ki, yerli zadəganların sabitlik və nizam-intizam istəyi, habelə kahinliyin Sasanilərin zərdüştilik ilə güclü əlaqəsinə üstünlük verməsi ilə bağlı idi.

Eramızdan əvvəl 247-ci ildə Farsda Selevkilər İmperiyasının süqutundan sonra Ermənistan Krallığı indiki Azərbaycan ərazisinin bir hissəsinə nəzarəti ələ keçirdi.^[6]

Qafqaz Albaniyasının Roma İmperiyası ilə qarşılıqlı əlaqəsi mürəkkəb və çoxşaxəli idi, ilk növbədə onun qonşu Ermənistan kimi tam inteqrasiya olunmuş əyalət deyil, müştəri dövlət statusu ilə xarakterizə olunurdu.Münasibətlər təxminən eramızdan əvvəl 1-ci əsrdə başladı və təxminən eramızın 250-ci ilə qədər müxtəlif nişan mərhələlərini yaşadı və eramızın 299-cu ildə İmperator Diokletian dövründə qısa bir canlanma ilə.FonEramızdan əvvəl 65-ci ildə Roma sərkərdəsi Pompey Ermənistanı, İberiyanı və Kolxizi tabe edərək, Qafqaz Albaniyasına daxil oldu və kral Oroezesi tez məğlub etdi.Albaniya az qala Xəzər dənizinə Romanın nəzarəti altında çatsa da, Parfiya İmperiyasının təsiri tezliklə üsyana təkan verdi.Eramızdan əvvəl 36-cı ildə Mark Antoni bu üsyanı yatırmalı oldu, bundan sonra Albaniya nominal olaraq Roma protektoratına çevrildi.Roma təsiri bir Alban kralından səfirlər qəbul edən İmperator Avqustun altında möhkəmləndi, bu da davam edən diplomatik əlaqələri göstərir.Eramızın 35-ci ilində İberiya və Roma ilə müttəfiq olan Qafqaz Albaniyası Ermənistanda Parfiya hakimiyyətinə qarşı mübarizədə rol oynadı.İmperator Neronun eramızın 67-ci ildə Roma təsirini Qafqaza daha da genişləndirmək planları onun ölümü ilə dayandırıldı.Bu səylərə baxmayaraq, Albaniya İranla güclü mədəni və ticarət əlaqələri saxlayırdı.Eramızın 114-cü ildə İmperator Trayanın rəhbərliyi altında, cəmiyyətin yuxarı səviyyələrində əhəmiyyətli Romalaşma ilə Roma nəzarəti demək olar ki, tamamlandı.Bununla belə, bölgə imperator Hadrianın hakimiyyəti dövründə (117-138) Alanların işğalı kimi təhlükələrlə üzləşdi və bu, Roma ilə Qafqaz Albaniyası arasında ittifaqın möhkəmlənməsinə səbəb oldu.297-ci ildə Nisibis müqaviləsi Qafqaz Albaniyası və İberiya üzərində Roma təsirini bərpa etdi, lakin bu nəzarət tez keçdi.4-cü əsrin ortalarında ərazi Sasanilərin nəzarəti altına düşdü və 6-cı əsrin sonlarına qədər belə qaldı.627-ci ildə Üçüncü Perso-Türk Müharibəsi zamanı İmperator Heraklius xəzərlərlə (Göktürklər) ittifaq qurdu, nəticədə Xəzər lideri Albaniya üzərində suverenliyini elan etdi və farsların torpaq qiymətləndirmələrinə uyğun olaraq vergi tətbiq etdi.Nəhayət, Qafqaz Albaniyası Sasani İmperiyasının tərkibinə qatıldı, onun padşahları xərac verməklə öz hökmranlıqlarını qoruyub saxlaya bildilər.Bölgə nəhayət 643-cü ildə müsəlmanların Farsları fəthi zamanı ərəb qüvvələri tərəfindən fəth edildi və bu, onun qədim krallıq statusunun sona çatdığını qeyd etdi.

252-253-cü illərdə Qafqaz Albaniyası Sasani İmperiyasının nəzarəti altına keçdi, monarxiyasını qoruyub saxlasa da, əsasən məhdud muxtariyyətə malik vassal dövlət kimi çıxış etdi.Alban kralı nominal hakimiyyətə sahib idi, mülki, dini və hərbi hakimiyyətin əksəriyyəti Sasanilərin təyin etdiyi mərzban (hərbi qubernator) tərəfindən həyata keçirilirdi.Bu ilhaqın əhəmiyyəti I Şapurun Nəqşi Rüstəmdəki üçdilli yazısında vurğulanmışdır.II Şapurun (309-379) hakimiyyəti dövründə Albaniya kralı Urnayr (343-371) romalılara qarşı hərbi yürüşlər zamanı, xüsusən eramızın 359-cu ildə Amida şəhərinin mühasirəsi zamanı II Şapurla birləşərək müəyyən dərəcədə müstəqilliyini qorudu.II Şapurun qələbədən sonra xristianları təqib etməsindən sonra döyüşdə müttəfiqi olan Urnayr yaralandı, lakin hərbi əməliyyatlarda mühüm rol oynadı.Eramızın 387-ci ildə bir sıra münaqişələrdən sonra Roma ilə Sasanilər arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən, əvvəlki döyüşlərdə itirilən bir neçə əyalət Albaniyaya qaytarıldı.Eramızın 450-ci ildə kral II Yəzdigərdin başçılığı ilə fars zərdüştiliyinə qarşı xristian üsyanı Albaniyanı müvəqqəti olaraq fars qarnizonlarından azad edən mühüm qələbələr qazandı.Lakin eramızın 462-ci ildə Sasanilər sülaləsində baş verən daxili çəkişmələrdən sonra I Peroz Haylandur (Onoqur) hunlarını Albaniyaya qarşı səfərbər etdi və bu, eramızın 463-cü ildə Alban kralı II Vaçenin taxtdan getməsinə səbəb oldu.Bu qeyri-sabitlik dövrü alban tarixçisi Moisey Kalankatlının qeyd etdiyi kimi, 30 il hökmdarsız qalma ilə nəticələndi.487-ci ildə Sasani şahı Balaş (484-488) tərəfindən III Vaçaqan taxtına oturduqda monarxiya nəhayət bərpa olundu.Xristian inancı ilə tanınan III Vaçaqan xristian azadlıqlarını bərpa etdi və zərdüştiliyə, bütpərəstliyə, bütpərəstliyə və cadugərliyə qarşı çıxdı.Lakin eramızın 510-cu ildə Sasanilər Albaniyada müstəqil dövlət qurumlarını ləğv etdilər və bu, eramızın 629-cu ilə qədər Sasani hökmranlığının uzun bir dövrünün başlanğıcı oldu.6-cı əsrin sonu - 7-ci əsrin əvvəllərində Albaniya Sasani İranı, Bizans İmperiyası və Xəzər xanlığı arasında döyüş meydanına çevrildi.Eramızın 628-ci ildə Üçüncü Fars-Türk Müharibəsi zamanı xəzərlər işğal etdilər və onların lideri Ziebel farsların torpaq araşdırmalarına əsasən vergilər qoyaraq özünü Albaniyanın lordu elan etdi.Mihranilər sülaləsi eramızın 630-705-ci illərdə paytaxtı Partav (indiki Bərdə) olmaqla Albaniyanı idarə etdi.Görkəmli hökmdar Varaz Qriqor (628-642 CE) əvvəlcə Sasaniləri dəstəkləsə də, sonralar Bizans İmperiyası ilə birləşdi.Xilafətlə muxtariyyət və diplomatik əlaqələr saxlamaq cəhdlərinə baxmayaraq, Varaz Qriqorun oğlu Cavanşir eramızın 681-ci ildə öldürüldü.Mihranilərin hakimiyyəti eramızın 705-ci ildə, sonuncu varisin Dəməşqdə ərəb qüvvələri tərəfindən edam edilməsi ilə sona çatdı, bu da Albaniyanın daxili müstəqilliyinin sona çatması və Xilafətin birbaşa hakimiyyətinin başlanğıcı oldu.

Parfiyadan olan Ərsakilər sülaləsi eramızın III-VI əsrlərində Qafqaz Albaniyasını idarə edirdi.Bu sülalə Parfiya Arsakidlərinin bir qolu idi və qonşu Ermənistan və İberiya hökmdarlarının daxil olduğu daha geniş panarsak ailə federasiyasının bir hissəsi idi.FonQafqaz Albaniyası, ehtimal ki, Parfiya kralı II Mitridat (e.ə. 124-91-ci illər) və erməni kralı I Artavasdes (b. e.Müasir tarixçi Murtazəli Hacıyevin fikrincə, eramızın III əsrinin sonlarında Qafqaza daha çox nəzarət etmək məqsədi ilə Romalılar arsakları Albaniya kralı kimi təyin etdilər.Onların hakimiyyətə gəlməsi Albaniyada təhsil almış təbəqə arasında İran mədəni elementlərinin və parfiya dilinin üstünlük təşkil etməsinə səbəb oldu.Eramızın 330-cu illərində Sasani kralı II Şapur (309-379-cu illər) öz səlahiyyətlərini eramızın 375-ci illərində II Vaçaqan ilə əvəzlənmiş Alban kralı I Vaçaqan üzərində təsdiqlədi.387-ci ildə Sasanilərin manipulyasiyası Ermənistanın Artsax, Utik, Şakaşen, Qardman və Kolt əyalətlərinin Albaniyaya verilməsinə səbəb oldu.Lakin təqribən eramızın 462-ci ilində Sasani şahanşahı I Peroz II Vaçenin başçılıq etdiyi üsyanın ardınca Ərsasid hökmranlığını ləğv etdi, baxmayaraq ki, bu qayda Perozun qardaşı və varisi Balaşın (hökmdarlığı 484–488) sayəsində eramızın 485-ci ildə III Vaçaqanın yüksəlişi ilə bərpa edildi. ).III Vaçaqan mürtəd alban aristokratlarının xristianlığa qayıtmasını əmr edən və zərdüştiliyə, bütpərəstliyə, bütpərəstliyə və cadugərliyə qarşı kampaniya aparan qızğın xristian idi.Albaniyanın Ərsaki hökmdarlarının Sasani kral ailəsi ilə dərin nikah və qohumluq əlaqələri var idi və bu, bölgədə Sasani təsirini gücləndirdi.Bu əlaqələrə Arşak hökmdarları ilə Sasani kral ailəsinin üzvləri arasında evliliklər daxil olmaqla, Albaniyada orta fars dili və mədəniyyətinin nüfuzunu artırdı.Bu əlaqələr Qafqaz Albaniyası ilə Sasani İranı arasında siyasi, ailəvi və mədəni əlaqələrin mürəkkəb qarşılıqlı təsirini vurğulayaraq, regionun tarixini və kimliyini əhəmiyyətli dərəcədə formalaşdırdı.

Ermənistan eramızın 301-ci ildə xristianlığı dövlət dini kimi qəbul etdikdən sonra Qafqaz Albaniyası da Urnayr kralı dövründə xristianlığı qəbul etməyə başladı.O, Ermənistanın ilk katolikosu olan İşıqlandırıcı Müqəddəs Qriqori tərəfindən vəftiz olunub.Urnayrın ölümündən sonra Qafqaz albanları müqəddəs Qriqorinin nəvəsi Müqəddəs Qriqorisin kilsələrinə rəhbərlik etməsini xahiş etdilər.O, bütün Qafqaz Albaniyası və İberiya ərazisində xristianlığın yayılmasında mühüm rol oynamış və şimal-şərqi Qafqaz Albaniyasında bütpərəstlər tərəfindən şəhid edilmişdir.Onun qalıqları babasının Artsaxda tikdirdiyi Amaras monastırının yaxınlığında basdırılıb.5-ci əsrin əvvəllərində Ceremi adlı yerli yepiskop Müqəddəs Kitabı Qafqaz albanlarının dili olan qədim udi dilinə tərcümə edərək əhəmiyyətli mədəni inkişafa işarə etdi.Bu tərcümə əsasən əvvəlki erməni versiyalarına əsaslanırdı.V əsrdə Sasani padşahı II Yəzdigərd zərdüştiliyi Qafqaz Albaniyası, Ermənistan və Gürcüstan rəhbərlərinə zorla tətbiq etməyə cəhd etdi.Ktesifonda ilkin razılığa baxmayaraq, zadəganlar evlərinə qayıtdıqdan sonra müqavimət göstərdilər və eramızın 451-ci ildə erməni generalı Vardan Mamikonyanın başçılıq etdiyi uğursuz üsyanla nəticələndi.Döyüşdə məğlub olsalar da, albanlar xristian inanclarını qoruyub saxladılar.Xristian inancı 5-ci əsrin sonlarında bütpərəstliyə qəti şəkildə qarşı çıxan və hakimiyyəti boyu xristianlığı təbliğ edən Dindar Kral Vaçaqanın dövründə zirvəyə çatdı.Eramızın 488-ci ildə o, Kilsənin quruluşunu və dövlətlə münasibətlərini rəsmiləşdirən Ağuen Şurasını çağırdı.VI əsrdə Cavanşirin hakimiyyəti dövründə Qafqaz Albaniyası 669-cu ildə Cavanşirin öldürülməsinə qədər hunlarla sülh münasibətlərini saxladı və bu da hunların təcavüzünə səbəb oldu.Hunları Xristianlığa çevirmək üçün səylər göstərildi, lakin bunlar sonda qısamüddətli oldu.8-ci əsrdə ərəblərin işğalından sonra bölgə yerli əhalinin islamlaşmasına səbəb olan əhəmiyyətli təzyiqlərlə üzləşdi.11-ci əsrə qədər görkəmli məscidlər Alban xristianlığının keçmiş mərkəzlərində yerləşirdi və bir çox alban müxtəlif etnik qruplara, o cümlədən azərilərə və iranlılara assimilyasiya olundu.

Eramızın 7-ci əsrinin ortalarında ərəblərin Qafqaza hücumları zamanı Qafqaz Albaniyası ərəb qüvvələrinin vassalı oldu, lakin yerli monarxiyasını qoruyub saxladı.Salman ibn Rabiah və Həbib b. başçılıq etdiyi ilk ərəb hərbi yürüşləri.652-ci ildə Məsləmə Naxçıvan və Beyləqan kimi yerlərin yerli əhalisinə xərac, cizyə (qeyri-müsəlmanlardan vergi) və xarac (torpaq vergisi) tətbiq edən müqavilələrlə nəticələndi.Ərəblər Qəbələ, Şəki, Şakaşen və Şirvan kimi digər mühüm bölgələrin qubernatorları ilə müqavilələr bağlayaraq ekspansiyalarını davam etdirdilər.Eramızın 655-ci ilə qədər Dərbənddə (Bab əl-Əbvab) qələbələrindən sonra ərəblər Salmanın döyüşdə ölümü də daxil olmaqla xəzərlərin uğursuzluqları ilə üzləşdilər.Birinci müsəlman vətəndaş müharibəsindən və ərəblərin başqa cəbhələrlə məşğul olmasından istifadə edən xəzərlər Zaqafqaziyaya basqınlara başladılar.Əvvəlcə dəf edilsə də, xəzərlər eramızın 683 və ya 685-ci illərində geniş miqyaslı basqın zamanı müvəffəqiyyətlə əhəmiyyətli qənimətlər ələ keçirdilər.Ərəblərin cavabı 8-ci əsrin əvvəllərində, xüsusən eramızın 722-723-cü illərində, əl-Cərrah əl-Hakami xəzərləri müvəffəqiyyətlə dəf etdikdə, hətta onların paytaxtı Bələncəri qısa müddətə ələ keçirdikdə gəldi.Bu hərbi əməliyyatlara baxmayaraq, Qafqaz Albaniyası, Ermənistan və Gürcüstan kimi ərazilərdə yerli əhali əsasən xristian inancının təsiri altında ərəb idarəçiliyinə tez-tez müqavimət göstərirdilər.Bu müqavimət xüsusilə eramızın 450-ci ilində Sasani İmperiyasının kralı II Yəzdigərd bu bölgələri Zərdüştiliyə çevirməyə cəhd etdikdə, geniş yayılmış fikir ayrılığına və xristianlığı dəstəkləmək üçün gizli andlara səbəb olanda özünü göstərdi.Ərəb, fars və yerli qarşılıqlı əlaqələrin bu mürəkkəb dövrü bölgənin inzibati, dini və ictimai strukturlarına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir.Əməvilər və daha sonra Abbasilər dövründə administrasiya Sasani sistemlərini saxlamaqdan Əmirlik sistemini tətbiq etməyə, bölgəni xəlifə tərəfindən təyin olunan əmirlər tərəfindən idarə olunan mahallara (nahiyələrə) və mantaqalara (nahiyələrə) bölməyə qədər inkişaf etdi.Bu müddət ərzində iqtisadi mənzərə də dəyişdi.Təkmil suvarma texnikası ilə dəstəklənən düyü və pambıq kimi məhsulların tətbiqi kənd təsərrüfatında əhəmiyyətli inkişaflara səbəb oldu.Ticarətin genişlənməsi dəvəçilik və toxuculuq kimi sahələrin, xüsusən də ipək istehsalı ilə məşhur olan Bərdə kimi şəhərlərdə qeyd olunan sahələrin inkişafına kömək etdi.Ərəb hökmranlığı nəhayət, Qafqaz Albaniyasında və daha geniş Cənubi Qafqazda dərin mədəni və iqtisadi dəyişiklikləri sürətləndirdi və bu, regionun əsrlər boyu tarixi trayektoriyasını formalaşdıracaq İslami təsirləri özündə cəmləşdirdi.

IX-X əsrlərdə Ərəb Xilafətinin hərbi və siyasi qüdrəti zəiflədiyi üçün bir neçə əyalət mərkəzi hökumətdən müstəqilliklərini elan etməyə başladılar.Bu dövr Azərbaycan ərazisində Şirvanşahlar, Şəddadilər, Sallarilər, Sacilər kimi feodal dövlətlərinin yaranmasına səbəb oldu.Şirvanşahlar (861-1538)861-1538-ci illərdə hökmranlıq edən Şirvanşahlar İslam dünyasının ən davamlı sülalələrindən biri kimi seçilir."Şirvanşah" titulu tarixən ilk Sasani imperatoru I Ərdəşir tərəfindən verilən Şirvan hökmdarları ilə əlaqələndirilmişdir. Onlar öz tarixləri boyu qonşu imperiyalar altında müstəqillik və vassallıq arasında tərpəniblər.11-ci əsrin əvvəllərində Şirvan Dərbənddən gələn təhlükələrlə üzləşdi və 1030-cu illərdə rusların və alanların basqınlarını dəf etdi.Məzyədilər sülaləsi nəhayət 1027-ci ildə öz yerini 1066-cı il Səlcuq yürüşlərinə qədər müstəqil şəkildə hökmranlıq edən Kəsranilərə verdi. Şirvanşah I Fəribürz Səlcuqların hökmdarlığını qəbul etməsinə baxmayaraq, daxili muxtariyyətini qoruyub saxlamağa müvəffəq oldu və hətta öz ərazisini Arranı da əhatə etməklə, Quverncaya bir hakim təyin etdi. 1080-ci illər.Şirvan sarayı, xüsusən XII əsrdə Xaqani, Nizami Gəncəvi və Fəlaki Şirvani kimi tanınmış fars şairlərini özünə cəlb edərək, ədəbi çiçəklənmənin zəngin bir dövrünü təmin edən bir mədəni əlaqəyə çevrildi.Sülalə 1382-ci ildə I İbrahimlə Şirvanşahların Dərbəndi xəttini başlatan mühüm inkişaflar gördü.Onların təsir və rifahının zirvəsi XV əsrdə, xüsusilə I Xəlilullah (1417-1463) və Fərrux Yasarın (1463-1500) hakimiyyəti dövründə olmuşdur.Lakin sülalənin tənəzzülü Fərrux Yasarın 1500-cü ildə Səfəvi lideri I İsmayılın əlindən məğlub olması və ölümü ilə başladı və Şirvanşahlar Səfəvilərin vassallarına çevrildi.Sacid (889–929)889 və ya 890-929-cu illərdə hökmranlıq edən Sacilər sülaləsi orta əsrlər Azərbaycanda mühüm sülalələrdən biri idi.889 və ya 890-cı illərdə Abbasi xilafəti tərəfindən hökmdar təyin edilən Məhəmməd ibn Əbi'l-Sac Divdad Sacilərin hakimiyyətinin başlanğıcını qoydu.Onun atası əsas hərbi xadimlərin və xilafətin yanında xidmət etmiş, hərbi xidmətlərinə görə mükafat olaraq Azərbaycanın qubernatorluğunu qazanmışdı.Abbasilərin mərkəzi hakimiyyətinin zəifləməsi Məhəmmədə Azərbaycanda kvazi müstəqil dövlət yaratmağa imkan verdi.Məhəmmədin hakimiyyəti dövründə Sacilər sülaləsi onun adına sikkələr zərb etdi və ərazisini Cənubi Qafqazda xeyli genişləndirdi, ilk paytaxtı Marağa oldu, sonralar Bərdəyə köçdü.Onun varisi Yusif ibn Əbil-Sac daha sonra paytaxtı Ərdəbilə köçürdü və Marağa divarlarını uçurdu.Onun hakimiyyətdə olduğu dövr Abbasi xilafəti ilə gərgin münasibətlərlə yadda qaldı və bu, hərbi qarşıdurmalara səbəb oldu.909-cu ilə qədər vəzir Əbül-Həsən Əli ibn əl-Furatın köməkliyi ilə bağlanan sülh müqaviləsindən sonra Yusif xəlifə tərəfindən tanınmasını və Azərbaycanın rəsmi valiliyini təmin etdi, bu da onun hakimiyyətini möhkəmləndirdi və Sacilərin təsirini genişləndirdi.Yusifin səltənəti 913-914-cü illərdə Rusiyanın Volqadan gələn hücumlarına qarşı Sacilər ərazisinin şimal sərhədlərini qorumaq və möhkəmləndirmək üçün etdiyi hərəkətləri ilə də diqqətəlayiq idi.Dərbənd divarını təmir etdirib, dənizə baxan hissələrini yenidən tikib.Onun hərbi kampaniyaları Gürcüstana qədər uzandı və burada Kaxeti, Ucarma və Bochorma da daxil olmaqla bir neçə ərazini ələ keçirdi.Sacilər sülaləsi 941-ci ildə Deylamlı Mərzban ibn Məhəmməd tərəfindən məğlub edilən sonuncu hökmdar Deysəm ibn İbrahimlə başa çatdı.Bu məğlubiyyət Sacilərin hökmranlığının sona çatması və paytaxtı Ərdəbil olan Sallarilər sülaləsinin yüksəlişi ilə nəticələndi və bu, bölgənin siyasi mənzərəsində əhəmiyyətli dəyişiklikləri ifadə etdi.Sallarid (941-979)941-ci ildə Mərzuban ibn Məhəmməd tərəfindən qurulan Sallarilər sülaləsi 979-cu ilə qədər Azərbaycan və İran Azərbaycanı üzərində hökmranlıq etdi. Müsafirlər nəslindən olan Mərzuban əvvəlcə Daylamda atasını devirdi, sonra öz nəzarətini Azərbaycanın əsas şəhərləri, o cümlədən Ərdəbil, Təbriz, Bərdə, Dərbənd.Onun başçılığı ilə Şirvanşahlar xərac verməyə razılaşaraq Sallarilərin vassalı oldular.943-944-cü illərdə Rusiyanın şiddətli yürüşü Xəzəryanı bölgəni hədəf aldı, Bərdəyə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdi və regional nüfuzu Gəncəyə köçürdü.Sallarid qoşunları dəfələrlə məğlubiyyətə uğradı və Bərdə böyük talan və fidyə tələbləri ilə Rusiyanın nəzarəti altında qaldı.Lakin rus işğalı dizenteriya xəstəliyinin alovlanması ilə pozuldu və Mərzuban geri çəkildikdən sonra nəzarəti geri almağa imkan verdi.İlkin uğurlarına baxmayaraq, Mərzubanın 948-ci ildə Həmədan hökmdarı Rükn əl-Dövlə tərəfindən tutulması dönüş nöqtəsi oldu.Onun həbsi ailəsi və Təbriz və Dvin ətrafındakı ərazilərdə nəzarəti ələ keçirmək imkanlarından istifadə edən Rəvadilər və Şəddadilər kimi digər regional güclər arasında daxili çəkişmələrə səbəb oldu.Rəhbərlik 957-979-cu illərdə Dvini idarə edən və ikinci səlahiyyət müddəti 979-cu ildə başa çatana qədər Azərbaycana fasilələrlə nəzarət edən Mərzubanın kiçik oğlu İbrahimə keçdi. O, Şirvan və Dərbənd üzərində Sallarid hakimiyyətini bir daha təsdiqləməyə nail oldu.971-ci ilə qədər Sallaridlər dəyişkən güc dinamikasını əks etdirən Şəddadilərin Gəncədə üstünlüyünü tanıdılar.Nəhayət, Sallarilər sülaləsinin təsiri zəiflədi və onlar XI əsrin sonlarında Səlcuq türkləri tərəfindən assimilyasiya olundular.Şəddadilər (951-1199)Şəddadilər eramızın 951-ci ildən 1199-cu ilə qədər Kür və Arax çayları arasındakı bölgəni idarə edən görkəmli müsəlman sülaləsi idi.Məhəmməd ibn Şəddad zəifləyən Sallarid sülaləsindən istifadə edərək Dvinə nəzarəti ələ keçirməklə sülaləni qurdu və bununla da Bərdə və Gəncə kimi böyük şəhərləri əhatə edən hakimiyyətini qurdu.960-cı illərin sonlarında Ləskəri ibn Məhəmməd və onun qardaşı Fədl ibn Məhəmmədin başçılığı altında olan Şəddadilər 971-ci ildə Gəncəni ələ keçirərək və Arranda müsafirlərin təsirinə son qoymaqla öz mövqelərini daha da möhkəmləndirdilər. 985-ci ildən 1031-ci ilə qədər hökmranlıq edən Fədl ibn Məhəmmədin genişlənməsində mühüm rol oynadı. Şəddadi əraziləri, xüsusilə şimal və cənub sahillərini birləşdirmək üçün Araz çayı üzərində Xodaafərin körpülərinin tikintisi ilə.Şəddadilər çoxsaylı problemlərlə, o cümlədən 1030-cu ildə rus qoşunlarının əhəmiyyətli hücumu ilə üzləşdilər. Bu dövrdə I Fadlın oğlu Əskuyənin Beyləqanda üsyanı kimi daxili çəkişmələr də baş verdi və bu üsyan I Fadlın digər oğlu tərəfindən təşkil edilən rus köməyi ilə yatırıldı. Musa.Şəddadilər dövrünün zirvəsi son müstəqil hökmdar olan Şəddadilər əmiri hesab edilən Əbüləsvar Şavurun dövründə gəldi.Onun hakimiyyəti sabitlik və strateji ittifaqlar, o cümlədən Səlcuq sultanı Toğrulun hakimiyyətinin tanınması, Bizans və Alan təhdidlərinə qarşı Tiflislə əməkdaşlıq etməsi ilə diqqət çəkib.Lakin 1067-ci ildə Şavurun ölümündən sonra Şəddadilərin hakimiyyəti zəiflədi.III Fadl 1073-cü ilə qədər, Səlcuq İmperatorluğundan Alp Arslan qalan Şəddadi ərazilərini ilhaq edənə qədər qısa müddətə sülalənin hakimiyyətini davam etdirdi və öz ardıcıllarına fief kimi payladı.Bu, Şəddadilərin müstəqil hakimiyyətinə faktiki son qoydu, baxmayaraq ki, bir qolu Səlcuq hökmdarlığı altında Ani əmirliyində vassal olaraq davam etdi.

XI əsrdə Orta Asiyadan Araz çayını keçərək Gilan, sonra isə Arran ərazilərinə əhəmiyyətli irəliləyişlər edərək Oğuz türk mənşəli Səlcuqlar sülaləsi meydana çıxdı.1048-ci ilə qədər Azərbaycan feodalları ilə əməkdaşlıq edərək Bizans və Cənubi Qafqaz dövlətlərinin xristian koalisiyasını uğurla məğlub etdilər.Səlcuq hökmdarı Toğrul bəy 1054-cü ilə qədər Azərbaycan və Arranda öz hökmranlığını möhkəmləndirdi, Təbrizdə Rəvvadi hökmdarı Vəhsudan, daha sonra isə Gəncədə Əbüləsvar Şavur kimi yerli liderlər onun suverenliyini qəbul etdilər.Toğrul bəyin ölümündən sonra onun xələfləri Alp Arslan və vəziri Nizam ül-Mülk Səlcuqlu hakimiyyətini müdafiə etməyə davam etdilər.Onların yerli hökmdarlardan tələbləri, Şəddadilər II Fəzl Məhəmmədlə qarşılıqlı münasibətlərindən göründüyü kimi, əhəmiyyətli xəracları da əhatə edirdi.Alanlara qarşı planlaşdırılmış kampaniya qış şəraitinə görə dayandırılsa da, 1075-ci ilə qədər Alp Arslan Şəddadilər ərazilərini tamamilə ilhaq etdi.Şəddadilər 1175-ci ilə qədər Ani və Tiflisdə vassal kimi nominal mövcudluğunu qoruyub saxladılar.XII əsrin əvvəllərində kral IV David və onun sərkərdəsi I Demetriusun başçılıq etdiyi gürcü qoşunları Şirvana əhəmiyyətli basqınlar edərək strateji yerləri ələ keçirdilər və regional qüvvələr balansına təsir göstərdilər.Lakin 1125-ci ildə kral Davidin ölümündən sonra gürcülərin təsiri azaldı.12-ci əsrin ortalarında III Mənuçöhr dövründə Şirvanşahlar öz vergi ödəmələrini dayandırdılar və bu da Səlcuqlarla qarşıdurmalara səbəb oldu.Buna baxmayaraq, atışmaların ardınca, sultanın adının sonrakı sikkələrdə olmamasından göründüyü kimi, səlcuqların təsirinin zəiflədiyini göstərən bir dərəcədə muxtariyyətlərini qoruyub saxlaya bildilər.1160-cı ildə III Mənuçöhrün ölümündən sonra Şirvanda hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı, gürcü Tamar öz oğulları vasitəsilə nüfuz sahibi olmağa çalışdı, lakin bu, son nəticədə uğursuz oldu.Səlcuqların qüdrətinin zəifləməsi ilə Şirvanşahların daha çox müstəqillik iddiası ilə bölgədəki güc dinamikası inkişaf etməyə davam etdi.Səlcuqlular dövründə Azərbaycanda fars ədəbiyyatına və özünəməxsus Səlcuqlu memarlıq üslubuna mühüm töhfələr verən mühüm mədəni və memarlıq inkişafları baş verdi.Nizami Gəncəvi kimi şəxsiyyətlər və Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani kimi memarlar bölgənin mədəniyyətinin çiçəklənməsində mühüm rol oynamış, həm ədəbiyyatda, həm də memarlıqda qalıcı irs qoyublar ki, bu da dövrün əlamətdar yerlərində və ədəbi töhfələrində özünü göstərir.

“Atabəy” titulu türkcə “ata” (ata) və “bəy” (ağa və ya rəhbər) sözlərindən əmələ gəlib, vilayət və ya bölgəni idarə edərkən sahibinin gənc vəliəhd şahzadəyə qəyyum və tərbiyəçi kimi çıxış etdiyi valilik rolunu bildirir. .Bu titul Səlcuqlar İmperiyası dövründə, xüsusən 1160-1181-ci illər arasında, Atabəylərin bəzən İraq Səlcuqları Sultanının "Böyük Atabəkləri" adlandırıldığı və sultanların özləri üzərində əhəmiyyətli təsir göstərdiyi zaman xüsusilə əhəmiyyətli idi.Şəmsəddin Eldiquz (1136-1175)Qıpçaq köləsi Şəmsəddin Eldiquz 1137-ci ildə Sultan Qiyathəddin Məsud tərəfindən Səlcuqluların Arran vilayətini iqta (bir ağalıq növü) olaraq verdi.O, öz iqamətgahı kimi Bərdəni seçdi, tədricən yerli əmirlərin sədaqətini qazandı və 1146-cı ilə qədər indiki Azərbaycan ərazisinin faktiki hökmdarı olmaq üçün nüfuzunu genişləndirdi. Onun Möminə xatunla evlənməsi və sonradan Səlcuqlu sülaləsi mübahisələrində iştirak etməsi. mövqeyini möhkəmləndirdi.Eldiquz 1161-ci ildə Arslanşahın Böyük Atabəyi elan edildi və o, bu mövqeyini sultanlıqda qoruyucu və əhəmiyyətli bir güc dəllalçısı kimi qoruyub saxladı, müxtəlif yerli hökmdarları vassal olaraq idarə etdi.Onun hərbi yürüşlərinə gürcü basqınlarına qarşı müdafiə və 1175-ci ildə Naxçıvanda ölənə qədər, xüsusən də Əhmədililərlə ittifaq saxlamaq daxildir.Məhəmməd Cahan Pəhləvan (1175-1186)Eldiquzun ölümündən sonra oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan paytaxtı Naxçıvandan İranın qərbindəki Həmədana köçürdü və öz hakimiyyətini genişləndirdi, qardaşı Qızıl Arslan Osmanı Arrana hakim təyin etdi.O, qonşu bölgələrlə, o cümlədən gürcülərlə sülhü qorumağa nail olmuş, Xarəzmşah Təkişlə dostluq əlaqələri qurmuşdur.Onun hakimiyyəti sabitlik və məhdud xarici təcavüzlə yadda qaldı, bu, tez-tez sülalə və ərazi mübahisələri ilə xarakterizə olunan bir dövrdə əhəmiyyətli bir nailiyyət idi.Qızıl Arslan (1186-1191)Məhəmməd Cahan Pəhləvanın ölümündən sonra onun qardaşı Qızıl Arslan hakimiyyətə gəldi.Onun hakimiyyəti dövründə Səlcuq sultanlarının zəifləyən mərkəzi hakimiyyətinə qarşı mübarizə davam etdi.Onun iddialı genişlənməsi 1191-ci ildə Şirvana uğurlu işğalı və sonuncu Səlcuq hökmdarı III Toğrulun devrilməsini əhatə edirdi.Lakin 1191-ci ilin sentyabrında qardaşının dul arvadı İnnaç xatun tərəfindən öldürüldüyü üçün onun hakimiyyəti qısamüddətli oldu.Mədəni töhfələrAzərbaycanda Atabəylər dövrü mühüm memarlıq və ədəbi nailiyyətlərlə yadda qaldı.Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani kimi görkəmli memarlar Yusif ibn Küseyir məqbərəsi və Möminə xatun məqbərəsi kimi əsas tikililərin layihələndirilməsi ilə bölgənin memarlıq irsinə töhfə vermişlər.Mürəkkəb dizaynı və mədəni əhəmiyyəti ilə tanınan bu abidələr bu dövrdə sənət və memarlıq inkişafını vurğulayır.Ədəbiyyatda Nizami Gəncəvi və Məhsəti Gəncəvi kimi şairlər mühüm rol oynayıblar.Nizaminin əsərləri, o cümlədən məşhur “Xəmsə” fars ədəbiyyatının formalaşmasında mühüm rol oynamış, çox vaxt Atabəylər, Səlcuqlar və Şirvanşah hökmdarlarının himayədarlığını qeyd etmişdir.Rübailiyi ilə tanınan Məhsəti Gəncəvi dövrün mədəni qobeleninə zəngin töhfələr verərək, həyatın və sevginin sevinclərini tərənnüm etmişdir.

13-14-cü əsrlərdə baş vermiş monqolların Azərbaycana hücumları bölgəyə böyük təsir göstərmiş, onun siyasi mənzərəsində ciddi dəyişikliklərə və Azərbaycanın Hülakülər dövlətinə inteqrasiyasına səbəb olmuşdur.Bu işğallar silsiləsi bir neçə əsas mərhələyə bölünə bilər ki, onların hər biri intensiv hərbi kampaniyalar və sonrakı ictimai-siyasi transformasiyalarla qeyd olunur.İlk işğal (1220-1223)Monqol istilasının ilk dalğası 1220-ci ildə Xorəzmşahların məğlubiyyətindən sonra monqolların generallar Cebe və Subutayın başçılıq etdiyi 20.000 nəfərlik ekspedisiya qüvvələrinin İrana , oradan da Azərbaycana keçməsi ilə başladı.Zəncan, Qəzvin, Marağa, Ərdəbil, Baylaqan, Bərdə və Gəncə kimi iri şəhərlər geniş dağıntılarla üzləşdi.Bu dövr Azərbaycan Atabəyləri dövləti daxilində siyasi qarışıqlıq ilə səciyyələnirdi ki, monqollar bu dövlətdən sürətlə öz nəzarətini qurmaq üçün istifadə edirdilər.Monqolların ilkin olaraq qışda Muğan çölündə qalmaları və onların amansız hərbi strategiyası yerli əhali arasında əhəmiyyətli itkilərə və təlatümlərə səbəb oldu.İkinci İstila (1230-lar)1230-cu illərdə Öqedey xanın əmri ilə Çormağan Noyonun başçılıq etdiyi ikinci işğal, monqolların ilkin geri çəkilməsindən sonra bölgəyə nəzarəti ələ keçirən Cəlaləddin Xarəzmşahı hədəf aldı.İndi 30.000 nəfərdən ibarət olan monqol ordusu Cəlaləddin qüvvələrini asanlıqla məğlub etdi və bu, Şimali İranda və Azərbaycan ərazilərində monqol hakimiyyətinin daha da möhkəmlənməsinə səbəb oldu.Marağa, Ərdəbil və Təbriz kimi şəhərlər ələ keçirildi, Təbriz sonradan əhəmiyyətli xərac ödəməyə razılıq verərək, tamamilə məhv edilməsinin qarşısını aldı.Üçüncü İstila (1250-lər)Üçüncü böyük işğala Hülaku xan, qardaşı Monqke xanın Abbasi xilafətini fəth etmək göstərişinə əsasən başçılıq etdi.Əvvəlcə Şimali Çinə tapşırıq verildikdən sonra Hülaqunun diqqəti Yaxın Şərqə keçdi.1256 və 1258-ci illərdə o, nəinki Nizari İsmaili dövlətini və Abbasi xilafətini devirdi, həm də özünü İlxan elan etdi və müasir İran, Azərbaycan, Türkiyə və İraqın bir hissəsini əhatə edən Monqol dövlətini qurdu.Bu dövr əvvəlki monqol istilaları nəticəsində yaranan dağıntıları düzəltmək cəhdləri ilə yadda qaldı.Sonrakı İnkişaflar1295-ci ildə özünü Təbrizin hökmdarı elan edən və müxtəlif müvəffəqiyyətlə də olsa, qeyri-müsəlman icmaları ilə əlaqələri bərpa etməyə çalışan Qazan xan kimi hökmdarların Hülagüdən sonra monqol təsiri davam etdi.Qazanın sünni İslamı qəbul etməsi İlxanlıların dini mənzərəsində əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb oldu.Onun hakimiyyəti 1304-cü ildə sona çatdı, yerinə qardaşı Ölcaitü keçdi.Əbu Səidin 1335-ci ildə varissiz vəfat etməsi İlxanlığın parçalanmasına səbəb oldu.Bölgədə 14-cü əsrin ortalarına qədər Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə və ətrafına nəzarət edən Cəlayirilər və Çobanilər kimi yerli sülalələrin yüksəlişi müşahidə olunurdu.Azərbaycandakı monqol irsi həm dağıdılması, həm də sonrakı əsrlərdə bölgənin inkişafına təsir göstərən yeni inzibati çərçivələrin yaradılması ilə səciyyələnirdi.

1380-ci illərdə Tamerlan kimi tanınan Teymur özünün nəhəng Avrasiya imperiyasını Azərbaycana daxil edərək, onu geniş ərazisinin bir hissəsi kimi birləşdirdi.Bu dövr Şirvanın I İbrahim kimi yerli hökmdarlarının Teymurun vassalı olması ilə əhəmiyyətli hərbi və siyasi fəaliyyətlə yadda qaldı.I İbrahim Teymurun Qızıl Orda Toxtamışına qarşı hərbi yürüşlərində xüsusi köməklik göstərmiş, Azərbaycanın taleyini Teymurilərin işğalları ilə daha da qarışdırmışdı.Dövr həm də Hürufilik və Bəktaşi Ordeni kimi müxtəlif dini cərəyanların yaranması və yayılması ilə qaynaqlanan əhəmiyyətli sosial iğtişaşlar və dini qarşıdurmalarla xarakterizə olunurdu.Bu hərəkatlar tez-tez Azərbaycanın ictimai quruluşuna dərindən təsir edərək məzhəblərarası qarşıdurmalara səbəb olurdu.1405-ci ildə Teymurun ölümündən sonra onun imperiyası 1447-ci ilə qədər hökmranlıq edən oğlu Şahrux tərəfindən miras qaldı. Şahruxun hakimiyyəti müəyyən dərəcədə Teymurilərin ərazilərində sabitləşdi, lakin onun ölümündən sonra bölgə iki rəqib türk sülaləsinin yüksəlişinin şahidi oldu. keçmiş Teymuri ərazilərinin qərbində.Van gölü ətrafında yerləşən Qaraqoyunlular və Diyarbəkir ətrafında mərkəzləşmiş Ağqoyunlular bölgədə əhəmiyyətli güclər kimi meydana çıxdılar.Hər birinin öz əraziləri və ambisiyaları olan bu sülalələr ərazidə hakimiyyətin parçalanmasına işarə edərək, Azərbaycanda və ətraf rayonlarda gələcək münaqişələr və yenidən nizamlanmalar üçün zəmin yaratdılar.

Ağ Qoyunlu Türkmənləri kimi də tanınan Ağqoyunlular 14-cü əsrin sonu və 15-ci əsrin əvvəllərində məşhurlaşan sünni türkmən tayfa konfederasiyası idi.Onlar mədəni cəhətdən fars idilər və indiki şərqi Türkiyə , Ermənistan , Azərbaycan, İran , İraqın hissələrini əhatə edən geniş ərazini idarə edirdilər və hətta 15-ci əsrin sonlarında öz təsirlərini Omana qədər genişləndirdilər.Onların imperiyası öz ərazilərini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməyə və Ağqoyunlunu nəhəng bir regional gücə çevirməyə nail olan Uzun Həsənin rəhbərliyi altında zirvəyə çatdı.Arxa plan və gücə yüksəlişQara Yuluk Osman bəy tərəfindən Diyarbəkir bölgəsində əsası qoyulan Ağqoyunlular əvvəlcə Pontik dağlarının cənubundakı Bayburt mahalının tərkibində olublar və ilk dəfə 1340-cı illərdə təsdiqləniblər.Onlar əvvəlcə İlxan Qazanın tabeliyində vassal kimi xidmət etmişlər və Trabzondakı kimi uğursuz mühasirələr də daxil olmaqla, hərbi kampaniyalar vasitəsilə bölgədə nüfuz qazanmışlar.Genişlənmə və Münaqişə1402-ci ilə qədər Teymur Ağqoyunlulara Diyarbəkirin hamısını verdi, lakin uzun Həsənin rəhbərliyinə qədər onlar öz ərazilərini həqiqətən genişləndirməyə başladılar.Uzun Həsənin hərbi şücaəti 1467-ci ildə Qara Qoyunlu Türkmənləri (Qara Qoyunlu) məğlubiyyətində nümayiş etdirdi və bu, Ağqoyunluların İranın böyük bir hissəsində və ətraf bölgələrdə hökmranlıq etməsinə imkan verən dönüş nöqtəsi oldu.Diplomatik səylər və münaqişələrUzun Həsənin hakimiyyəti təkcə hərbi işğallarla deyil, həm də Osmanlı İmperiyası və Qaramanlılar kimi böyük dövlətlərlə ittifaqlar və münaqişələr də daxil olmaqla əhəmiyyətli diplomatik səylərlə yadda qaldı.Venesiyadan Osmanlılara qarşı hərbi yardım vədləri almasına baxmayaraq, dəstək heç vaxt reallaşmadı və 1473-cü ildə Otlukbeli döyüşündə məğlub oldu.İdarəetmə və Mədəniyyətin ÇiçəklənməsiUzun Həsənin dövründə Ağqoyunlu nəinki ərazi cəhətdən genişləndi, həm də mədəni intibah yaşadı.Uzun Həsən əvvəlki sülalələr tərəfindən qurulan bürokratik quruluşu qoruyaraq və İran şahlığını əks etdirən saray mədəniyyətini inkişaf etdirərək idarə etmək üçün İran adətlərini qəbul etdi.Bu dövr incəsənətin, ədəbiyyatın və memarlığın sponsorluğunu gördü, bölgənin mədəni mənzərəsinə əhəmiyyətli töhfə verdi.Tənzimləmə və Miras1478-ci ildə Uzun Həsənin vəfatı daha az təsirli hökmdarların bir-birinin ardınca gəlməsinə səbəb oldu və nəticədə daxili çəkişmələr və Ağqoyunlu dövlətinin zəifləməsi ilə nəticələndi.Bu daxili qarışıqlıq Ağqoyunluların tənəzzülündən istifadə edən Səfəvilərin yüksəlişinə imkan verdi.1503-cü ilə qədər Səfəvi sərkərdəsi I İsmayıl Ağqoyunluları qətiyyətlə məğlub etdi, bu onların hakimiyyətinin sona çatdığını və bölgədə Səfəvi hökmranlığının başlanğıcını qeyd etdi.Aqqoyunlu irsi XV əsrdə Yaxın Şərqin siyasi və mədəni dinamikasının formalaşmasında oynadığı rola görə diqqət çəkir.Onların köçəri türkmən adət-ənənələrini oturaq fars inzibati təcrübələri ilə birləşdirən idarəçilik modeli regionda gələcək imperiyalar, o cümlədən öz qalıcı imperiyalarını qurmaq üçün Ağqoyunludan nümunə götürəcək Səfəvilər üçün zəmin yaratdı.

Qara Qoyunlu və ya Qara Qoyunlu, təxminən 1375-ci ildən 1468-ci ilə qədər indiki Azərbaycanı, Qafqazın bir hissəsini və ondan sonrakı əraziləri əhatə edən ərazilərdə hökmranlıq edən türkmən monarxiyası idi. Əvvəlcə Bağdad və Təbrizdə Cəlairi Sultanlığının vassalları kimi tanınıblar. Təbrizi ələ keçirən və Cəlairilərin hakimiyyətinə son qoyan Qara Yusifin başçılığı ilə müstəqillik əldə etdi.Qüdrətə yüksəlinQara Yusif Teymurun basqınları zamanı təhlükəsizlik üçün Osmanlı İmperatorluğuna qaçdı, lakin 1405-ci ildə Teymurun ölümündən sonra geri qayıtdı. Daha sonra 1406-cı ildə əhəmiyyətli Naxçıvan döyüşü və 1408-ci ildə Sərdrud kimi döyüşlərdə Teymurun xələflərini məğlub edərək əraziləri geri aldı və burada qələbəni təmin etdi. və Teymurun oğlu Miran şahı öldürdü.Konsolidasiya və MünaqişələrQara Yusif və onun xələfləri dövründə Qara Qoyunlular Azərbaycanda hakimiyyəti cəmləyərək İraq , Fars və Kirmana təsirlərini genişləndirdilər.Onların hakimiyyəti öz ərazilərini saxlamaq və genişləndirmək üçün siyasi manevrlər və hərbi əməliyyatlarla xarakterizə olunurdu.1436-cı ildə hakimiyyətə gələn Cahan şah Qaraqoyunluların ərazisini və nüfuzunu xüsusilə genişləndirdi.O, müvəffəqiyyətlə danışıqlar aparmış və müharibələr aparmış, Qara Qoyunlunu bölgədə dominant bir güc kimi yerləşdirmiş, hətta qonşu dövlətlərin və Akkoyunlu kimi rəqib sülalələrin təzyiq və təhdidlərinə müqavimət göstərmişdir.Azalma və düşməCahan şahın 1467-ci ildə Akqoyunlu Uzun Həsənə qarşı döyüşdə ölməsi Qaraqoyunlular üçün tənəzzülün başlanğıcı oldu.İmperiya daxili çəkişmələr və xarici təzyiqlər şəraitində öz ahəngdarlığını və ərazilərini qorumaq üçün mübarizə apardı və nəticədə onun dağılmasına gətirib çıxardı.İdarəetməQaraqoyunluların idarə strukturuna öz sələfləri Cəlayirilər və İlxanilər güclü təsir göstərmişdir.Onlar vilayətlərin hərbi qubernatorlar və ya bəylər tərəfindən idarə olunduğu, çox vaxt atadan oğula keçən iyerarxik idarəetmə sistemini qoruyub saxlayırdılar.Mərkəzi hökumətin tərkibinə maliyyə və inzibati işləri idarə edən və əhəmiyyətli siyasi gücə malik olan darugha kimi tanınan məmurlar daxil idi.Sultan, xan, padişah kimi titullardan istifadə edilirdi ki, bu da onların hökmranlığını və hökmranlığını əks etdirirdi.Qara Qoyunluların hakimiyyəti Azərbaycanın və daha geniş bölgənin tarixində hərbi fəthlər, xanədanlıq mübarizələri, əhəmiyyətli mədəni və inzibati inkişaflar ilə yadda qalan təlatümlü, lakin təsirli bir dövrü təmsil edir.

1330-cu illərdə İranda Safi-əd-din Ərdəbili tərəfindən yaradılmış sufi dini qrupu olan Səfəvi ordeni zamanla əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etmişdir.15-ci əsrin sonlarında orden ideoloji və siyasi trayektoriyasında dərin transformasiyanı qeyd edən On İki Şiə İslamına çevrildi.Bu dəyişiklik Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsinin və İranın və ətraf bölgələrin dini və siyasi mənzərəsinə dərin təsirinin əsasını qoydu.Formalaşma və Dini DəyişiklikSəfi-əd-din Ərdəbili tərəfindən qurulan Səfəvi ordeni əvvəlcə sufi islamına tabe idi.15-ci əsrin sonlarına doğru şiə nizamına çevrilməsi çox vacib idi.Səfəvilər Əli vəMəhəmmədin qızı Fatimə nəslindən olduqlarını iddia etdilər ki, bu da onlara öz ardıcılları arasında dini qanunilik və cazibədarlıq yaratmağa kömək etdi.Bu iddia Səfəvilərin hərbi və siyasi strategiyalarında əsas rol oynayan mübariz ardıcıllar qrupu olan qızılbaşlarla dərin rezonans doğurdu.Genişlənmə və konsolidasiya1501-ci ildə şah olan I İsmayılın rəhbərliyi ilə Səfəvilər dini quruluşdan hakim sülaləyə keçdilər.I İsmayıl 1500-1502-ci illər arasında qızılbaşların Azərbaycan, Ermənistan və Dağıstanı zəbt etmək qeyrətindən istifadə edərək Səfəvilərin ərazisini xeyli genişləndirdi.Səfəvi hakimiyyətinin ilk illəri Qafqaz, Anadolu, Mesopotamiya, Orta Asiya və Cənubi Asiyanın bəzi bölgələrini də hədəf alan təcavüzkar hərbi kampaniyalarla yadda qaldı.Dini tətbiqetmə və feodal teokratiyasıI İsmayıl və onun varisi I Təhmasp öz ərazilərinin əsasən sünni olan əhalisinə, xüsusən də Şirvan kimi ərazilərdə şiə islamını tətbiq etdilər.Bu tətbiq yerli əhali arasında tez-tez əhəmiyyətli çəkişmələrə və müqavimətə səbəb oldu, lakin nəticədə əksəriyyəti şiə olan İranın əsasını qoydu.Səfəvi dövləti feodal teokratiyasına çevrildi, şah həm ilahi, həm də siyasi lider kimi, əyalət idarəçiləri kimi xidmət edən qızılbaş başçıları tərəfindən dəstəklənir.Osmanlı ilə qarşıdurmaSəfəvi İmperiyası sünni Osmanlı İmperiyası ilə tez-tez qarşıdurmada olurdu ki, bu da iki güc arasındakı dərin məzhəb ayrılığını əks etdirirdi.Bu münaqişə təkcə ərazi deyil, həm də dini xarakter daşıyırdı və regionun siyasi birləşmələrinə və hərbi strategiyalarına təsir göstərirdi.Böyük Abbas dövründə mədəni və sosial dəyişikliklərBöyük Abbasın hakimiyyəti (1587-1630) çox vaxt Səfəvi hakimiyyətinin zirvəsi kimi görünür.Abbas şaha dərin sadiq olan və imperiya daxilində müxtəlif vəzifələrdə xidmət edən qulamları – dini qəbul etmiş qafqazlıları təşviq etməklə qızılbaşların hakimiyyətini məhdudlaşdıraraq mühüm hərbi və inzibati islahatlar həyata keçirdi.Bu siyasət mərkəzi hakimiyyətin möhkəmlənməsinə və imperiyanın müxtəlif bölgələrinin Səfəvi dövlətinin inzibati dairəsinə daha sıx inteqrasiyasına kömək etdi.Azərbaycanda mirasSəfəvilərin Azərbaycanda təsiri dərin idi və bölgənin dini demoqrafik vəziyyətinə təsir etməkdə davam edən davamlı şiə varlığını yaratdı.Azərbaycan 16-cı əsrin əvvəllərində Səfəvi hakimiyyəti altında dinini qəbul etməsindən miras qalmış əhəmiyyətli şiə müsəlman əhalisi olan ölkələrdən biri olaraq qalır.Bütövlükdə, Səfəvilər sufi təriqətindən böyük siyasi gücə çevrilərək şiə İslamını İran kimliyinin müəyyənedici elementi kimi təsis etdilər və regionun mədəni və dini mənzərəsini yenidən formalaşdırdılar.Onların irsi İranda və Azərbaycan kimi bölgələrdə davam edən dini və mədəni təcrübələrdə aydın görünür.

1747-ci ildə Nadir şahın öldürülməsindən sonra Əfşarilər sülaləsi parçalandı və bu, bölgədə hər birinin müxtəlif səviyyələrdə muxtariyyətə malik olan müxtəlif türk xanlıqlarının yaranmasına səbəb oldu.Bu dövr bir vaxtlar Səfəvi və Əfşar imperiyalarına məxsus olan əraziləri bərpa etməyi qarşısına məqsəd qoyan Ağa Məhəmməd xan Qacarın yüksəlişi üçün zəmin yaradan hakimiyyətin parçalanması oldu.Ağa Məhəmməd Xan Qacarın bərpa səyləriAğa Məhəmməd xan Qacar ​​1795-ci ildə Tehranda hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra xeyli qüvvə topladı və Osmanlı və Rusiya imperiyasının təsiri altına düşmüş Qafqazda keçmiş İran ərazilərini yenidən fəth etməyi qarşısına məqsəd qoydu.Bu bölgəyə Qarabağ, Gəncə, Şirvan və Xristian Gürcüstan (Gürcüstan) kimi bir neçə mühüm xanlıq daxil idi, bunların hamısı nominal olaraq farsların hökmranlığı altında idi, lakin tez-tez daxili münaqişələrlə məşğul olurdu.Hərbi kampaniyalar və fəthlərAğa Məhəmməd xan hərbi yürüşlərində ilkin uğur qazandı, Şirvan, İrəvan, Naxçıvan və s. daxil olan əraziləri geri aldı.Onun mühüm qələbəsi 1795-ci ildə Tiflisin yağmalanması ilə gəldi, bu da Gürcüstanın qısa müddət ərzində İranın nəzarətinə yenidən inteqrasiyasını qeyd etdi.Onun səyləri 1796-cı ildə şah kimi tacqoyması ilə yekunlaşdı və simvolik olaraq özünü Nadir şahın irsinə bağladı.Gürcüstan kampaniyası və onun nəticələriAğa Məhəmməd xanın gürcü kralı II Herakliusdan Rusiya ilə Georgiyevsk müqaviləsindən imtina etməsini və farsların suzerenliyini qəbul etməsini tələb etməsi regionda daha geniş geosiyasi mübarizənin aparılmasına nümunədir.Rusiyanın dəstəyinin olmamasına baxmayaraq, II Heraklius müqavimət göstərdi və bu, Ağa Məhəmməd xanın işğalına və daha sonra Tiflisin vəhşicəsinə yağmalanmasına səbəb oldu.Sui-qəsd və MirasAğa Məhəmməd xan 1797-ci ildə öldürüldü, sonrakı yürüşləri dayandırdı və bölgəni qeyri-sabit qoydu.Onun ölümü tez bir zamanda 1801-ci ildə Gürcüstanın Rusiya tərəfindən ilhaqı ilə müşayiət olundu, çünki Rusiya Qafqaza genişlənməsini davam etdirdi.Rusiyanın genişlənməsi və fars təsirinin sonu19-cu əsrin əvvəllərində bir sıra rus-fars müharibələrindən sonra Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri vasitəsilə bir çox Qafqaz əraziləri İrandan Rusiyaya rəsmi şəkildə verildi.Bu müqavilələr təkcə Qafqazda farsların əhəmiyyətli ərazi iddialarına son qoymadı, həm də İran və Qafqaz regionları arasında çoxillik mədəni və siyasi əlaqələri kəsərək regional dinamikanı yenidən formalaşdırdı.

Rus-Fars müharibələri (1804-1813 və 1826-1828) Qafqazın siyasi sərhədlərinin yenidən formalaşmasında əsas rol oynadı.Gülüstan müqaviləsi (1813) və Türkmənçay müqaviləsi (1828) İran üçün xeyli ərazi itkiləri ilə nəticələndi.Bu müqavilələr Dağıstanı, Gürcüstanı və indiki Azərbaycan ərazisinin çox hissəsini Rusiya imperiyasına verdi.Müqavilələr həmçinin Azərbaycan və İran arasında müasir sərhədləri müəyyən etdi və İranın Qafqazda təsirini əhəmiyyətli dərəcədə azaldıb.Rusiyanın ilhaqı bölgənin idarəçiliyini dəyişdirdi.Bakı və Gəncə kimi ənənəvi xanlıqlar ya ləğv edildi, ya da Rusiyanın himayəsi altına alındı.Rus administrasiyası bu əraziləri sonradan indiki Azərbaycanın böyük hissəsini təşkil edən yeni quberniyalar şəklində yenidən təşkil etdi.Bu yenidənqurma Yelisavetpol (indiki Gəncə) və Şamaxı qəzası kimi yeni inzibati rayonların yaradılmasını əhatə edirdi.İrandan Rusiya idarəçiliyinə keçid həm də əhəmiyyətli mədəni və sosial dəyişikliklərə səbəb oldu.Rusiya qanunlarının və inzibati sistemlərinin tətbiqinə baxmayaraq, 19-cu əsr boyunca Bakı, Gəncə və Tiflis kimi şəhərlərdə müsəlman ziyalı dairələri arasında İranın mədəni təsiri güclü olaraq qaldı.Bu dövrdə həm bölgənin fars keçmişi, həm də yeni rus siyasi çərçivəsinin təsiri ilə azərbaycanlı milli kimliyi birləşməyə başladı.19-cu əsrin sonlarında Bakıda neftin kəşfi Azərbaycanı Rusiya imperiyasının tərkibində böyük sənaye və iqtisadi zonaya çevirdi.Neft bumu xarici investisiyaları cəlb etdi və sürətli iqtisadi inkişafa səbəb oldu.Bununla belə, o, həm də əsasən Avropa kapitalistləri ilə yerli müsəlman işçi qüvvəsi arasında ciddi fərqlər yaratdı.Bu dövrdə Azərbaycanı Rusiyanın iqtisadi sferasına daha da inteqrasiya edən dəmir yolları və telekommunikasiya xətlərinin yaradılması da daxil olmaqla, mühüm infrastruktur inkişafı baş verdi.

1918-1920-ci illər Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi Birinci Dünya Müharibəsindən sonrakı təlatümlü dövrdə və Rusiya Vətəndaş Müharibəsi və Osmanlı İmperiyasının parçalanmasının daha geniş kontekstində baş vermiş mühüm münaqişə idi.Bu münaqişə yeni yaradılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Ermənistan Respublikası arasında mürəkkəb tarixi narazılıqlar və qarışıq əhalisi olan ərazilər üzərində rəqabət aparan millətçilik ambisiyaları ilə yaranıb.Müharibə ilk növbədə indiki Ermənistan və Azərbaycan əraziləri ətrafında, xüsusilə də hər iki tərəfin tarixi və etnik əsaslara görə iddia etdiyi İrəvan Qubernatorluğu və Qarabağ kimi bölgələr üzərində cərəyan edirdi.Rusiya İmperiyasının süqutu nəticəsində yaranan hakimiyyət boşluğu Ermənistan və Azərbaycanda millətçi hərəkatların hər biri əhəmiyyətli dərəcədə üst-üstə düşən ərazi iddiaları olan öz respublikalarını yaratmağa imkan verdi.Münaqişə gərgin və amansız döyüşlərlə, həm Ermənistan, həm də Azərbaycan qüvvələrinin qətliam və etnik təmizləmə daxil olmaqla zorakılıq və vəhşiliklər törətməsi ilə yadda qaldı.Bu dövrdə diqqətəlayiq faciəvi hadisələrə Mart Günləri və Sentyabr Günləri qırğınları və Şuşa qırğını daxildir ki, bunların hər biri mülki əhalinin əhəmiyyətli iztirablarına səbəb olur və regionun demoqrafik tərkibini dəyişdirir.Sovet Qırmızı Ordusunun Qafqaza irəliləməsi ilə münaqişə nəhayət dayandırıldı.1920-ci ildə Ermənistan və Azərbaycanın sovetləşdirilməsi regiona yeni siyasi çərçivələr tətbiq etməklə faktiki olaraq hərbi əməliyyatlara son qoydu.Sovet hakimiyyəti sərhədləri dəyişdirdi, çox vaxt ənənəvi etnik məskənlərə əhəmiyyət vermədi və bu, gələcək münaqişələr üçün toxum səpdi.

1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə yaradılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (ADR) türk və müsəlman dünyasında ilk dünyəvi demokratik respublika idi.O, Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının dağılmasından sonra yaradılmışdır.ADR 1920-ci il aprelin 28-dək sovet qoşunları tərəfindən tutulduqda mövcud oldu.ADR şimaldan Rusiya, şimal-qərbdən Gürcüstan , qərbdən Ermənistan və cənubdan İranla həmsərhəd idi və təxminən 3 milyon nəfər əhalisini əhatə edirdi.Bolşeviklərin Bakı üzərində nəzarəti səbəbindən Gəncə onun müvəqqəti paytaxtı kimi fəaliyyət göstərirdi.Qeyd edək ki, "Azərbaycan" termini respublika üçün Müsavat partiyası tərəfindən siyasi səbəblərdən seçilib, bu ad əvvəllər yalnız müasir İranın şimal-qərbindəki qonşu bölgə ilə əlaqələndirilirdi.ADR-in idarəetmə strukturuna ümumi, azad və proporsional nümayəndəlik yolu ilə seçilən ali dövlət hakimiyyəti orqanı olan Parlament daxil idi.Nazirlər Şurası bu Parlament qarşısında hesabat verirdi.Fətəli Xan Xoyski ilk baş nazir təyin edildi.Parlament çoxşaxəli idi, o cümlədən Müsavat partiyasının, Əhrar, İttihad və Müsəlman Sosial Demokratlarının nümayəndələri, həmçinin erməni, rus, polyak, alman və yəhudi icmalarının azlıq nümayəndələri.ADR-in mühüm nailiyyətləri arasında qadınlara seçki hüququnun genişləndirilməsi, onu qadınlara kişilərlə bərabər siyasi hüquqlar verən ilk ölkələrdən biri və çoxluq təşkil edən ilk müsəlman dövlətə çevirmək daxildir.Bundan əlavə, Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması regionun təhsilinin inkişafına töhfə verən Azərbaycanda ilk müasir tipli universitetin yaradılmasını şərtləndirdi.

Azərbaycan hökuməti bolşevik qüvvələrinə təslim olduqdan sonra 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan SSR yaradıldı. Nominal müstəqilliyinə baxmayaraq, respublika Moskvanın ciddi nəzarətində idi və mart ayında Ermənistan və Gürcüstanla birlikdə Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikasına (TSFSR) birləşdirildi. 1922. Bu federasiya sonralar 1922-ci ilin dekabrında Sovet İttifaqının ilk dörd respublikasından birinə çevrildi. TSFSR 1936-cı ildə dağıldı və öz bölgələrini ayrı-ayrı sovet respublikalarına çevirdi.1930-cu illərdə Stalinist təmizləmələr Azərbaycana əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdi və nəticədə minlərlə insan, o cümlədən Hüseyn Cavid və Mikayıl Müşfiq kimi görkəmli şəxsiyyətlər həlak oldu.İkinci Dünya Müharibəsi boyu Azərbaycan əhəmiyyətli neft və qaz hasilatı ilə Sovet İttifaqı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi və müharibə səylərinə mühüm töhfə verdi.Müharibədən sonrakı dövrdə, xüsusən 1950-ci illərdə Azərbaycanda sürətli urbanizasiya və sənayeləşmə baş verdi.Lakin 1960-cı illərə qədər Azərbaycanın neft sənayesi sovet neft hasilatının dəyişməsi və yer sərvətlərinin tükənməsi səbəbindən tənəzzülə uğramağa başladı və bu da iqtisadi çətinliklərə səbəb oldu.Xüsusilə ermənilər və azərbaycanlılar arasında etnik gərginlik kəskinləşsə də, əvvəlcə yatırıldı.1969-cu ildə Heydər Əliyev Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi təyin edildi, pambıqçılıq kimi sənaye sahələrini şaxələndirərək iqtisadi vəziyyəti müvəqqəti olaraq yaxşılaşdırdı.Əliyev 1982-ci ildə Moskvada Siyasi Büroya daxil oldu və bu, bir azərbaycanlının Sovet İttifaqında əldə etdiyi ən yüksək vəzifə idi.O, 1987-ci ildə Mixail Qorbaçovun yenidənqurma islahatları başlayanda təqaüdə çıxıb.1980-ci illərin sonlarında Qafqazda, xüsusən də Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ilə bağlı artan iğtişaşlar şiddətli etnik münaqişələrə və talanlara gətirib çıxardı.Moskvanın vəziyyəti nəzarətdə saxlamaq cəhdlərinə baxmayaraq, iğtişaşlar davam etdi və Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin yaranması və Bakıda şiddətli qarşıdurmalarla nəticələndi.Azərbaycan 1991-ci il avqustun 30-da Müstəqil Dövlətlər Birliyinə daxil olaraq SSRİ-dən ayrılaraq müstəqilliyini elan edib.İlin sonunda Birinci Dağlıq Qarabağ Müharibəsi başladı və bu, özünü elan etmiş Artsax Respublikasının yaradılmasına gətirib çıxardı və regionda uzunmüddətli münaqişə və siyasi qeyri-sabitlik dövrünü qeyd etdi.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Ermənistan və Azərbaycan arasında əsasən etnik ermənilərin məskunlaşdığı Dağlıq Qarabağ regionu və 1990-cı illərdə qovulana qədər azərbaycanlıların daha çox məskunlaşdığı ona bitişik ərazilər üzərində uzunmüddətli etnik və ərazi mübahisəsi idi.Beynəlxalq səviyyədə Azərbaycanın bir hissəsi kimi tanınan Dağlıq Qarabağ özünü elan etmiş Artsax Respublikası tərəfindən iddia edilirdi və onun qismən nəzarəti altındadır.Sovet dövründə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin erməni sakinləri ayrı-seçkiliklə, o cümlədən Sovet Azərbaycanı hakimiyyətinin erməni mədəniyyətini boğmaq və azərbaycanlıların köçürülməsini təşviq etmək səyləri ilə üzləşmişlər, baxmayaraq ki, ermənilər çoxluq təşkil edirdilər.1988-ci ildə Dağlıq Qarabağda keçirilən referendumda regionun öz müqəddəratını təyinetmə haqqında sovet qanunlarına uyğun olaraq Sovet Ermənistanına verilməsi dəstəkləndi.Bu addım bütün Azərbaycanda anti-erməni qırğınlarına səbəb oldu və qarşılıqlı etnik zorakılığa çevrildi.Sovet İttifaqının dağılmasından sonra münaqişə 1990-cı illərin əvvəllərində genişmiqyaslı müharibəyə çevrildi.Bu müharibə Artsax və Ermənistanın qələbəsi ilə başa çatdı, nəticədə ətraf Azərbaycan ərazilərinin işğalı və əhalinin əhəmiyyətli yerdəyişməsi, o cümlədən etnik ermənilərin Azərbaycandan və azərbaycanlıların Ermənistandan və ermənilərin nəzarətində olan ərazilərdən qovulması ilə nəticələndi.Buna cavab olaraq 1993-cü ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təsdiq edən və Ermənistan silahlı qüvvələrinin Azərbaycan torpaqlarından çıxarılmasını tələb edən qətnamələr qəbul etdi.1994-cü ildə atəşkəs nisbi sabitlik gətirdi, baxmayaraq ki, gərginlik azaldı.Dörd Günlük Müharibə kimi tanınan 2016-cı ilin aprelində yenilənmiş münaqişə çoxsaylı itkilərlə nəticələnsə də, kiçik ərazi dəyişiklikləri ilə nəticələndi.2020-ci ilin sonunda İkinci Dağlıq Qarabağ Müharibəsi ilə bağlı vəziyyət xeyli pisləşdi və bu, 2020-ci il noyabrın 10-da əldə edilmiş atəşkəs sazişi çərçivəsində Dağlıq Qarabağ ətrafındakı ərazilərin və regionun özünün bir hissəsinin bərpası da daxil olmaqla, Azərbaycanın əsaslı uğurlarına gətirib çıxardı.Davam edən atəşkəs pozuntuları 2020-ci ildən sonrakı dövrü qeyd etdi.2022-ci ilin dekabrında Azərbaycan Artsaxın blokadasına başladı və 2023-cü ilin sentyabrında Artsax hakimiyyətinin təslim olmasına səbəb olan həlledici hərbi hücuma başladı.Bu hadisələrdən sonra etnik ermənilərin əksəriyyəti bölgəni tərk etdi və Artsax 2024-cü il yanvarın 1-də rəsmi olaraq ləğv edildi, onun de-fakto müstəqilliyinə son qoyuldu və ərazi üzərində Azərbaycanın nəzarəti bərpa olundu.

1991-ci ildə Azərbaycan SSR-in o zamankı prezidenti Ayaz Mütəllibov Gürcüstan prezidenti Zviad Qamsaxurdiya ilə birlikdə Sovet dövlət çevrilişi cəhdini dəstəkləyib.Mütəllibov Azərbaycanda birbaşa prezident seçkilərinə imkan verən konstitusiya dəyişikliklərini də təklif edib.Daha sonra 1991-ci il sentyabrın 8-də ədalət və azadlıqdan məhrum olduğu üçün geniş şəkildə tənqid edilən seçkidə prezident seçildi.Onun seçilməsindən sonra 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan Ali Soveti müstəqilliyini elan etdi və bu, Kommunist Partiyasının buraxılmasına səbəb oldu, baxmayaraq ki, onun bir çox üzvləri, o cümlədən Mütəllibov öz mövqelərini qoruyub saxladılar.Bu bəyannamə 1991-ci ilin dekabrında keçirilən ümumxalq referendumunda təsdiqləndi və Azərbaycan qısa müddət sonra beynəlxalq aləmdə tanındı, ABŞ dekabrın 25-də onu tanıdı.Davam edən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi 1992-ci ilin əvvəlində Qarabağın Ermənistan rəhbərliyinin müstəqil respublika elan etməsi ilə daha da kəskinləşdi və münaqişə genişmiqyaslı müharibəyə çevrildi.Ermənistan Rusiya Ordusunun gizli dəstəyi ilə strateji üstünlük əldə etdi.Bu müddət ərzində mühüm vəhşiliklər, o cümlədən 1992-ci il fevralın 25-də azərbaycanlı mülki əhalinin qətlə yetirildiyi Xocalı qətliamı baş verdi və bu, hökumətin fəaliyyətsizliyinə görə tənqid edildi.Əksinə, mülki erməni əhalinin iştirak etdiyi Marağa qətliamına görə Azərbaycan qüvvələri məsuliyyət daşıyırdı.Xüsusilə Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının artan təzyiqi və effektiv ordu formalaşdıra bilməməsi ilə bağlı tənqidlərlə üzləşən Mütəllibov 1992-ci il martın 6-da istefa verdi. Lakin Xocalı qətliamının araşdırılması və onu məsuliyyətdən azad edəndən sonra istefa verdi. ləğv edildi və mayın 14-də vəzifəsinə bərpa edildi. Bu bərpa qısamüddətli oldu, çünki Mütəllibov ertəsi gün, mayın 15-də Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin silahlı qüvvələri tərəfindən devrildi və onun Moskvaya qaçmasına səbəb oldu.Bu hadisələrdən sonra Milli Şura buraxıldı və onun yerinə AXC üzvləri və keçmiş kommunistlərdən ibarət Milli Məclis yaradıldı.Davam edən hərbi uğursuzluqlar fonunda, erməni qüvvələri Laçını ələ keçirərkən, İsa Qəmbər mayın 17-də Milli Məclisin sədri seçildi və 1992-ci il iyunun 17-nə təyin edilmiş növbəti seçkilərə qədər prezident səlahiyyətlərini icra etdi. Bu dövr sürətli siyasi dəyişikliklər və münaqişənin davam etməsi ilə yadda qaldı. bölgədə.

1992-ci ildə Azərbaycanda keçirilən prezident seçkilərində keçmiş kommunistlər güclü namizəd göstərə bilmədilər və nəticədə Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin (AXC) lideri, keçmiş siyasi məhbus Əbülfəz Elçibəy prezident seçildi.Elçibəy 60%-dən çox səslə qalib gəldi.Onun prezidentliyi Azərbaycanın Müstəqil Dövlətlər Birliyinə üzvlüyünə qarşı açıq mövqe nümayiş etdirməsi, Türkiyə ilə daha sıx əlaqələrə təkan verməsi və İrandakı azərbaycanlı əhali ilə münasibətlərin yaxşılaşdırılmasında maraqlı olması ilə yadda qalıb.Bu arada sovet sistemində mühüm siyasi xadim və keçmiş lider Heydər Əliyevin yaş məhdudiyyətinə görə prezidentlik ambisiyalarında məhdudiyyətlər yaranıb.Bu məhdudiyyətlərə baxmayaraq, o, Ermənistanın blokadası altında olan Azərbaycan anklavı olan Naxçıvanda əhəmiyyətli təsirini saxladı.Ermənistanla Dağlıq Qarabağ üzərində davam edən münaqişəyə cavab olaraq, Azərbaycan Transqafqaz regionunda iqtisadi qarşılıqlı asılılığı vurğulayaraq, dəmir yolu nəqliyyatını dayandırmaqla Ermənistanın quru əlaqələrinin böyük hissəsini kəsdi.Elçibəyin prezidentliyi tez bir zamanda sələfi Mütəllibovun üzləşdiyi ağır sınaqlarla üzləşdi.Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Azərbaycan ərazisinin təxminən beşdə birini ələ keçirməyə və bir milyondan çox insanı Azərbaycan daxilində didərgin salmağa nail olan Ermənistana getdikcə daha çox üstünlük verdi.Vəziyyətin pisləşməsi 1993-cü ilin iyununda Gəncədə Surət Hüseynovun rəhbərlik etdiyi hərbi üsyana səbəb oldu.AXC-nin hərbi uğursuzluqlar, tənəzzülə uğrayan iqtisadiyyat və artan müxalifət, o cümlədən Əliyevə yaxın qruplar səbəbindən mübarizə aparması ilə Elçibəyin mövqeyi xeyli zəiflədi.Paytaxt Bakıda Heydər Əliyev fürsətdən istifadə edərək hakimiyyəti ələ aldı.Mövqeyini möhkəmləndirdikdən sonra avqustda keçirilən referendum Əliyevin liderliyini təsdiqlədi və faktiki olaraq Elçibəyi prezidentlikdən uzaqlaşdırdı.Bu, Azərbaycan siyasətində əsas dəyişikliyi qeyd etdi, çünki Əliyevin yüksəlişi siyasi mənzərənin həm davamını, həm də dəyişdirilməsini təmsil etdi, ölkəni münaqişə və dəyişikliklərlə yadda qalan təlatümlü dövrlərdə idarə etdi.

Heydər Əliyevin oğlu İlham Əliyev 2003-cü ildə zorakılıqla yadda qalan və seçki pozuntularına görə beynəlxalq müşahidəçilər tərəfindən tənqid edilən seçkilərdə atasının yerinə Azərbaycan prezidenti oldu.Əliyev administrasiyasına qarşı müqavimət davamlı olub, tənqidçilər daha demokratik idarəetmə strukturunun yaradılmasını tələb ediblər.Bu mübahisələrə baxmayaraq, Əliyev 2008-ci ildə əsas müxalifət partiyalarının boykot etdiyi seçkidə 87% səslə yenidən prezident seçilib.2009-cu ildə keçirilən konstitusiya referendumu faktiki olaraq prezidentin səlahiyyət müddətinə məhdudiyyətləri aradan qaldırdı və mətbuat azadlığına məhdudiyyətlər qoydu.2010-cu ildə keçirilən parlament seçkiləri Əliyevin nəzarətini daha da möhkəmləndirdi, nəticədə Milli Məclis əsas müxalifət partiyaları olan Azərbaycan Xalq Cəbhəsi və Müsavat partiyalarından heç bir nümayəndənin iştirak etməməsi ilə nəticələndi.Bu, The Economist jurnalının 2010-cu il Demokratiya İndeksində Azərbaycanın avtoritar kimi səciyyələndirilməsinə səbəb oldu.2011-ci ildə demokratik islahatlar tələbi ilə nümayişlər başlayanda Azərbaycan əhəmiyyətli daxili iğtişaşlarla üzləşdi.Hökumət mart ayında başlayan etirazlarda iştirak edən 400-dən çox insanı həbs edərək, sərt təhlükəsizlik tədbirləri ilə cavab verdi.Polisin təzyiqlərinə baxmayaraq, Müsavat başqanı İsa Qəmbər kimi müxalifət liderləri nümayişlərini davam etdirəcəklərinə söz veriblər.Bu daxili çətinliklərin fonunda Azərbaycan 2011-ci il oktyabrın 24-də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvü seçildi. Ermənistanla Dağlıq Qarabağla bağlı davam edən münaqişə 2016-cı ilin aprelində əhəmiyyətli toqquşmalarla yenidən alovlandı.İlham Əliyev prezidentlik müddətini daha da uzadıb. 2018-ci ilin aprelində müxalifətin boykot etdiyi seçkidə ardıcıl dördüncü müddətə seçilməsini təmin edərək, onu saxtakarlıq adlandırıb.