រាជាណាចក្រឡាណា បន្ទាត់ពេលវេលា

លេខយោង

ឯកសារយោង


រាជាណាចក្រឡាណា
Kingdom of Lanna ©HistoryMaps

1292 - 1899

រាជាណាចក្រឡាណា



រាជាណាចក្រ​លាន​ណា​ដែល​គេ​ស្គាល់​ផង​ដែរ​ថា​ជា «​អាណាចក្រ​វាលស្រែ​លាន​» ជា​រដ្ឋ​ឥណ្ឌា ​ដែល​មាន​ទីតាំង​នៅ​ភាគ​ខាងជើង ​នៃ​ប្រទេស​ថៃ ​បច្ចុប្បន្ន​ពី​សតវត្ស​ទី ១៣ ដល់​ទី ១៨ ។ការអភិវឌ្ឍន៍វប្បធម៌របស់ប្រជាជនថៃខាងជើងបានចាប់ផ្ដើមតាំងពីយូរយារណាស់មកហើយ ដោយសារនគរបន្តបន្ទាប់មុន លន់ណា។ជាការបន្តនៃនគរងៀងយ៉ាង លន់ណាបានលេចចេញជារូបរាងខ្លាំងនៅសតវត្សទី១៥ ដើម្បីប្រជែងនឹងនគរអយុធ្យា ដែលសង្រ្គាមត្រូវបានប្រយុទ្ធ។ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អាណាចក្រឡានណាបានចុះខ្សោយ ហើយក្លាយជារដ្ឋដៃទន្លេនៃ រាជវង្សតុងហ្គោ នៅឆ្នាំ 1558 ។ ឡានណាត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយស្តេចបព្វជិតជាបន្តបន្ទាប់ ទោះបីជាអ្នកខ្លះចូលចិត្តស្វ័យភាពក៏ដោយ។ការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមាបានដកថយបន្តិចម្តងៗ ប៉ុន្តែបន្ទាប់មកបានបន្តនៅពេលដែលរាជវង្សកូនបុងថ្មីបានពង្រីកឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួន។នៅឆ្នាំ ១៧៧៥ មេទ័ពលន់ណាបានចាកចេញពីការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមាទៅចូលរួមជាមួយសៀម ដែលនាំឱ្យមានសង្គ្រាមភូមា-សៀម (១៧៧៥-៧៦)។បន្ទាប់ពីការដកថយរបស់កម្លាំងភូមា ការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមាលើឡានណាបានដល់ទីបញ្ចប់។សៀមក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះបាទតាក់ស៊ីននៃនគរធនបុរី បានទទួលការគ្រប់គ្រងលើលន់ណាក្នុងឆ្នាំ 1776។ ចាប់ពីពេលនោះមក ឡានណាបានក្លាយជារដ្ឋដៃទន្លេរបស់សៀមក្រោមរាជវង្សចក្រី។ពេញមួយពាក់កណ្តាលចុងក្រោយនៃទសវត្សរ៍ឆ្នាំ 1800 រដ្ឋសៀមបានរុះរើឯករាជ្យភាពឡានណាដោយស្រូបចូលទៅក្នុងរដ្ឋជាតិ-សៀមដែលកំពុងរីកចម្រើន។[1] ចាប់ផ្តើមនៅក្នុងឆ្នាំ 1874 រដ្ឋសៀមបានរៀបចំឡើងវិញនូវនគរឡានណាជាខែថុនផាយបបាននាំយកមកនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងផ្ទាល់របស់សៀម។[ 2] ព្រះរាជាណាចក្រលន់ណាបានក្លាយទៅជាការគ្រប់គ្រងយ៉ាងមានប្រសិទ្ធភាពពីមជ្ឈិមតាមរយៈប្រព័ន្ធអភិបាលកិច្ចរបស់សៀម ដែលបានបង្កើតឡើងក្នុងឆ្នាំ 1899 ។ អង់គ្លេស និង បារាំង ។[4]
1259 - 1441
មូលនិធិornament
ព្រះបាទមង្រី & គ្រឹះនៃនគរលណា
ស្ដេច​ម៉ង់​រាយ​ ©Anonymous
1259 Jan 2

ព្រះបាទមង្រី & គ្រឹះនៃនគរលណា

Chiang Rai, Thailand
ស្តេចម៉ាងរ៉ៃ ដែលជាអ្នកគ្រប់គ្រងទី 25 នៃងៀងយ៉ាង (ឥឡូវត្រូវបានគេស្គាល់ថាឈៀងសាន) បានក្លាយជាឥស្សរជនដ៏សំខាន់ក្នុងការបង្រួបបង្រួមរដ្ឋទីក្រុង-តៃផ្សេងៗគ្នានៅក្នុងតំបន់លានណា។បន្ទាប់ពីបានទទួលមរតករាជបល្ល័ង្កនៅឆ្នាំ 1259 គាត់បានទទួលស្គាល់ភាពមិនចុះសម្រុងនិងភាពងាយរងគ្រោះនៃរដ្ឋតៃ។ដើម្បី​ពង្រឹង​អាណាចក្រ​របស់​ព្រះអង្គ Mangrai បាន​សញ្ជ័យ​តំបន់​ជិត​ខាង​មួយ​ចំនួន​រួម​មាន Muang Lai, Chiang Kham និង Chiang Khong ។គាត់ក៏បានបង្កើតសម្ព័ន្ធភាពជាមួយនគរជិតៗ ដូចជានគរផាយ៉ាវ។នៅឆ្នាំ 1262 Mangrai បានផ្លាស់ប្តូររាជធានីរបស់គាត់ពី Ngoenyang ទៅកាន់ទីក្រុង Chiang Rai ដែលទើបបង្កើតថ្មី ដែលគាត់បានដាក់ឈ្មោះតាមខ្លួនគាត់។[5] ពាក្យ 'ឈៀង' មានន័យថា 'ទីក្រុង' នៅក្នុងភាសាថៃ ដូច្នេះ ឈៀងរ៉ៃ មានន័យថា 'ទីក្រុង (ម៉ាង)រ៉ៃ' ។គាត់បានបន្តការពង្រីករបស់គាត់ទៅភាគខាងត្បូង ហើយបានកាន់កាប់នគរមន ហរិភូនឆៃ (ឥឡូវ ឡាំភូន) នៅឆ្នាំ 1281 ។ ប៉ុន្មានឆ្នាំមកនេះ ម៉ុងរៃបានផ្លាស់ប្តូររាជធានីជាច្រើនដង ដោយសារហេតុផលផ្សេងៗ ដូចជាទឹកជំនន់។នៅទីបំផុតគាត់បានតាំងទីលំនៅនៅឈៀងម៉ៃក្នុងឆ្នាំ 1292 ។ក្នុង​រជ្ជកាល​របស់​ព្រះអង្គ Mangrai មាន​តួនាទី​សំខាន់​ក្នុង​ការ​ជំរុញ​សន្តិភាព​ក្នុង​ចំណោម​មេដឹកនាំ​ក្នុង​តំបន់។នៅឆ្នាំ 1287 គាត់បានសម្រុះសម្រួលជម្លោះរវាងស្តេច Ngam Muang នៃ Phayao និងស្តេច Ram Khamhaeng នៃសុខោទ័យ ដែលនាំឱ្យមានកិច្ចព្រមព្រៀងមិត្តភាពដ៏មានឥទ្ធិពលក្នុងចំណោមអ្នកគ្រប់គ្រងទាំងបី។[5] ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ មហិច្ឆតារបស់គាត់មិនបានបញ្ឈប់នៅទីនោះទេ។Mangrai បាន​សិក្សា​អំពី​ទ្រព្យ​សម្បត្តិ​របស់​នគរ​មន​នៅ Haripunchai ពី​ឈ្មួញ​មក​លេង។ទោះ​បី​ជា​មាន​ការ​ណែនាំ​ប្រឆាំង​នឹង​វា​ក៏​ដោយ ក៏​គាត់​មាន​គម្រោង​ដណ្តើម​យក​វា​ដែរ។ជំនួស​ឱ្យ​ការ​ធ្វើ​សង្គ្រាម​ផ្ទាល់ ព្រះអង្គ​បាន​ចាត់​ឈ្មួញ​ម្នាក់​ឈ្មោះ អៃហ្វា ឱ្យ​ចូល​ជ្រៀត​ចូល​នគរ។អៃហ្វា បាន​ឡើង​កាន់​តំណែង​ជា​អំណាច ហើយ​ធ្វើ​ឲ្យ​នគរ​អស្ថិរភាព​ពី​ខាង​ក្នុង។នៅឆ្នាំ 1291 Mangrai បានបញ្ចូល Haripunchai ដោយជោគជ័យ ធ្វើឱ្យស្តេចចុងក្រោយរបស់ខ្លួន យីបា ភៀសខ្លួនទៅ Lampang ។[5]
មូលនិធិឈៀងម៉ៃ
Foundation of Chiang Mai ©Anonymous
1296 Jan 1

មូលនិធិឈៀងម៉ៃ

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
បន្ទាប់ពីការដណ្ដើមយកបាននូវនគរហរិពុនឆៃ ស្តេចម៉ាងរ៉ៃបានបង្កើតក្រុងវៀងគុមជារាជធានីថ្មីរបស់ទ្រង់នៅឆ្នាំ 1294 ដែលស្ថិតនៅត្រើយខាងកើតនៃទន្លេភីង។ទោះ​ជា​យ៉ាង​ណា​ដោយ​សារ​ទឹក​ជំនន់​ជា​ញឹក​ញាប់​គាត់​បាន​សម្រេច​ចិត្ត​ផ្លាស់​ប្តូរ​រាជធានី។គាត់បានជ្រើសរើសទីតាំងមួយនៅជិត Doi Suthep ជាកន្លែងដែលទីក្រុងបុរាណរបស់ជនជាតិ Lua ធ្លាប់ឈរ។នៅឆ្នាំ 1296 ការសាងសង់បានចាប់ផ្តើមនៅលើឈៀងម៉ៃមានន័យថា "ទីក្រុងថ្មី" ដែលនៅតែជារាជធានីដ៏សំខាន់នៅក្នុងតំបន់ភាគខាងជើងចាប់តាំងពីពេលនោះមក។ស្តេច Mangrai បានបង្កើតឈៀងម៉ៃក្នុងឆ្នាំ 1296 ដោយធ្វើឱ្យវាក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌលកណ្តាលនៃនគរឡានណា។នៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់គាត់ ទឹកដី Lan Na បានពង្រីកដើម្បីរួមបញ្ចូលតំបន់ភាគខាងជើងនៃ ប្រទេសថៃ នាពេលបច្ចុប្បន្ន ដោយមានករណីលើកលែងមួយចំនួន។រជ្ជកាលរបស់ទ្រង់ក៏បានឃើញឥទ្ធិពលលើតំបន់នានានៅ វៀតណាម ខាងជើង ឡាវ ខាងជើង និងតំបន់ Sipsongpanna ក្នុងខេត្តយូណាន ដែលជាស្រុកកំណើតរបស់មាតាទ្រង់។ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ សន្តិភាពត្រូវបានរំខាននៅពេលដែលស្តេច Boek នៃទីក្រុង Lampang ដែលជាកូនប្រុសរបស់ស្តេច Yi Ba ដែលបានផ្លាស់ទីលំនៅ បានបើកការវាយប្រហារលើឈៀងម៉ៃ។ក្នុង​សមរភូមិ​ដ៏​អស្ចារ្យ ព្រះរាជបុត្រ​របស់​ម៉ុងរៃ គឺ​ព្រះអង្គម្ចាស់​ខេម បាន​ប្រឈមមុខ​នឹង​ព្រះបាទ​បសេក ក្នុង​ការ​ប្រកួត​ដំរី​នៅ​ជិត​ក្រុង​ឡាំភូន។សម្ដេចក្រឡាហោម បានទទួលជ័យជំនះ បង្ខំឱ្យព្រះបាទបសេនដកថយ។ក្រោយមក Boek ត្រូវ​បាន​ចាប់​ខ្លួន ខណៈ​ដែល​ព្យាយាម​រត់​គេច​តាម​ភ្នំ Doi Khun Tan ហើយ​ត្រូវ​បាន​គេ​សម្លាប់។បន្ទាប់ពីការទទួលជ័យជម្នះនេះ កងកម្លាំងរបស់ Mangrai បានកាន់កាប់ទីក្រុង Lampang ដោយជំរុញឱ្យស្តេច Yi Ba ផ្លាស់ទីលំនៅទៅភាគខាងត្បូងបន្ថែមទៀតទៅកាន់ Phitsanulok ។
វិបត្តិស្នងរាជ្យ
Lanna Succession Crisis ©Anonymous
1311 Jan 1 - 1355

វិបត្តិស្នងរាជ្យ

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
នៅឆ្នាំ ១៣១១ បន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គត់របស់ស្តេច Mangrai ព្រះរាជបុត្រទីពីររបស់ព្រះអង្គ Grama ឬហៅថា Khun Hham បានឡើងសោយរាជ្យ។ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ជម្លោះផ្ទៃក្នុងបានកើតឡើងនៅពេលដែលកូនប្រុសពៅរបស់ Mangrai ព្យាយាមដណ្តើមមកុដ ដែលនាំទៅដល់ការតស៊ូអំណាច និងការផ្លាស់ប្តូរទីតាំងរាជធានី។នៅទីបំផុត Saen Phu ដែលជាកូនប្រុសរបស់ Grama បានបង្កើត Chiang Saen ជាទីក្រុងថ្មីមួយនៅប្រហែលឆ្នាំ 1325។ បន្ទាប់ពីរជ្ជកាលដ៏ខ្លីជាបន្តបន្ទាប់ រាជធានីត្រូវបានផ្លាស់ទៅ Chiang Mai ដោយ Pha Yu ដែលជាចៅប្រុសរបស់ Saen Phu ។Pha Yu បាន​ពង្រឹង​ទីក្រុង Chiang Mai ហើយ​បាន​ផ្តួចផ្តើម​ការ​សាងសង់​វត្ត Phra Singh ក្នុង​ឆ្នាំ 1345 ដើម្បី​គោរព​ដល់​បិតា​របស់​ព្រះអង្គ គឺ​ស្តេច Kham Fu ។ប្រាសាទនេះមានឈ្មោះដើមថា វត្ត Lichiang Phra បានពង្រីកក្នុងរយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំជាមួយនឹងការបន្ថែមសំណង់ជាច្រើន។
ឃ្វីណា
Kuena ©Anonymous
1355 Jan 1 - 1385

ឃ្វីណា

Wat Phrathat Doi Suthep, Suthe
គ្រួសារ​របស់ ម៉េង​រ៉ៃ បាន​បន្ត​ដឹកនាំ​ប្រទេស​ឡាំណា​អស់​រយៈពេល​ជាង​ពីរ​សតវត្ស​មក​ហើយ ។ខណៈពេលដែលពួកគេជាច្រើនបានគ្រប់គ្រងពីឈៀងម៉ៃ អ្នកខ្លះបានជ្រើសរើសរស់នៅក្នុងរាជធានីចាស់ដែលបង្កើតឡើងដោយ Mangrai ។ស្ដេច​ដែល​គួរ​ឲ្យ​កត់​សម្គាល់​ពី​ត្រកូល​នេះ​រួម​មាន Kuena ដែល​បាន​គ្រប់គ្រង​ពី​ឆ្នាំ 1355-1385 និង Tilokraj ពី 1441-1487 ។ពួកគេត្រូវបានគេចងចាំសម្រាប់ការរួមចំណែករបស់ពួកគេចំពោះវប្បធម៌របស់ជនជាតិ Lanna ជាពិសេសក្នុងការកសាងប្រាសាទ និងបូជនីយដ្ឋានព្រះពុទ្ធសាសនាដ៏ស្រស់ស្អាតជាច្រើនដែលបង្ហាញពីរចនាបថបែបឡានណាតែមួយគត់។[៦] រជ្ជកាល ឈៀងម៉ៃ ពិពណ៌នាអំពីព្រះបាទកយណាថាជាអ្នកគ្រប់គ្រងប្រកបដោយយុត្តិធម៌ និងប្រកបដោយប្រាជ្ញាដែលឧទ្ទិសដល់ព្រះពុទ្ធសាសនា។គាត់ក៏មានចំណេះដឹងទូលំទូលាយលើមុខវិជ្ជាជាច្រើន។ស្នាដៃដ៏ល្បីល្បាញបំផុតមួយរបស់គាត់គឺចេតិយដែលគ្របដណ្ដប់ដោយមាសនៅវត្ត Pra That Doi Suthep ដែលត្រូវបានសាងសង់នៅលើភ្នំដើម្បីទុកដាក់ជាព្រះសារីរិកធាតុរបស់ព្រះពុទ្ធពិសេស។ប្រាសាទ​នេះ​នៅ​តែ​ជា​និមិត្តរូប​សំខាន់​សម្រាប់​ឈៀងម៉ៃ​សព្វថ្ងៃ។
សម័យសន្តិភាពនៅលណា
Period of Peace in Lanna ©Anonymous
1385 Jan 1 - 1441

សម័យសន្តិភាពនៅលណា

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
ក្រោមការដឹកនាំរបស់ សាំងមឿងម៉ា (ឈ្មោះមានន័យថា ទីក្រុងមួយម៉ឺនមកដល់ — ដើម្បីឧទ្ទិសកុសល) ឡានណាបានឆ្លងកាត់សម័យសន្តិភាព។ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ មានការប៉ុនប៉ងបះបោរដ៏គួរឱ្យកត់សម្គាល់មួយដោយពូរបស់ព្រះអង្គ គឺព្រះអង្គម្ចាស់មហាព្រហ្មទត្ត។ដោយ​ស្វែងរក​ការ​គាំទ្រ ព្រះ​មហា​ព្រហ្ម​ទត​បាន​ឈោង​ទៅ​ក្រុង​អយុធ្យា។ជា​ការ​ឆ្លើយ​តប ព្រះ​បរម​រាជា​ទី​១ មក​ពី​អយុធ្យា​បាន​បញ្ជូន​កង​កម្លាំង​ទៅ​លន់ណា ប៉ុន្តែ​ត្រូវ​បាន​គេ​ត្រឡប់​មក​វិញ។នេះ​ជា​ការ​ប៉ះទង្គិច​យោធា​ដំបូង​រវាង​តំបន់​ទាំងពីរ។ក្រោយមក ឡានណាក៏ត្រូវការពារខ្លួនពីការលុកលុយដោយរាជវង្សមីងដែលកំពុងលេចចេញក្នុងកំឡុងការគ្រប់គ្រងរបស់សាំហ្វាងកេន។
មីងឈ្លានពានលន់ណា
Ming Invasion of Lanna ©Anonymous
1405 Dec 27

មីងឈ្លានពានលន់ណា

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ 1400 អធិរាជ Yongle នៃ រាជវង្ស Ming បានផ្តោតលើការពង្រីកចូលទៅក្នុងយូណាន។នៅឆ្នាំ 1403 គាត់បានបង្កើតមូលដ្ឋានយោធាដោយជោគជ័យនៅ Tengchong និង Yongchang ដោយដាក់មូលដ្ឋានគ្រឹះសម្រាប់ឥទ្ធិពលលើតំបន់ Tai ។ជាមួយនឹងការពង្រីកនេះ ការិយាល័យរដ្ឋបាលជាច្រើនបានរីកដុះដាលនៅក្នុងខេត្តយូណាន និងតំបន់ជុំវិញរបស់វា។ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ នៅពេលដែលតំបន់ Tai បង្ហាញការតស៊ូចំពោះការគ្រប់គ្រងរបស់ Ming ការប្រឈមមុខគ្នាបានកើតឡើង។ឡានណា ដែលជាដែនដីតៃដ៏សំខាន់ មានថាមពលរបស់វាស្ថិតនៅជុំវិញឈៀងរ៉ៃនៅភាគឦសាន និងឈៀងម៉ៃនៅភាគនិរតី។ការបង្កើតគណកម្មការប៉ាស៊ីហ្វិកយោធា-ស៊ីវីល-ស៊ីវីល ប៉ាស៊ីហ្វិកចំនួនពីររបស់ Ming នៅ Lan Na បានបង្ហាញពីទស្សនៈរបស់ពួកគេអំពីសារៈសំខាន់របស់ Chiang Rai-Chiang Saen ដូចគ្នាទៅនឹង Chiang Mai។[15]ព្រឹត្តិការណ៍សំខាន់បានកើតឡើងនៅថ្ងៃទី 27 ខែធ្នូ ឆ្នាំ 1405។ ដោយលើកឡើងពីការរារាំងរបស់ Lan Na នៃបេសកកម្ម Ming ទៅ Assamជនជាតិចិន ដែលគាំទ្រដោយសម្ព័ន្ធមិត្តពី Sipsong Panna, Hsenwi, Keng Tung និង Sukhothai បានឈ្លានពាន។ពួក​គេ​បាន​គ្រប់គ្រង​ដណ្តើម​យក​តំបន់​សំខាន់​ៗ​រួម​ទាំង​ខេត្ត Chiang Saen ដោយ​បង្ខំ​ឱ្យ Lan Na ចុះចាញ់។ក្រោយមក រាជវង្ស Ming បានដាក់ស្មៀនចិននៅក្នុង "ការិយាល័យដើម" នៅទូទាំងខេត្ត Yunnan និង Lan Na ដើម្បីគ្រប់គ្រងកិច្ចការរដ្ឋបាល និងធានាផលប្រយោជន៍ Ming ។ការិយាល័យទាំងនេះមានកាតព្វកិច្ចដូចជាការផ្តល់មាស និងប្រាក់ជំនួសឱ្យកម្លាំងពលកម្ម និងផ្គត់ផ្គង់កងទ័ពសម្រាប់កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែង Ming ផ្សេងទៀត។បន្ទាប់​មក ឈៀងម៉ៃ​បាន​លេច​ចេញ​ជា​អំណាច​លេច​ធ្លោ​នៅ​ឡានណា ដោយ​ប្រកាស​ពី​ដំណាក់កាល​នៃ​ការ​បង្រួបបង្រួម​នយោបាយ។[16]
1441 - 1495
យុគសម័យមាសនៃលានណាornament
ធីឡុកការ៉ាត់
ការពង្រីកនៅក្រោម Tilokkarat ។ ©Anonymous
1441 Jan 2 - 1487

ធីឡុកការ៉ាត់

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
Tilokkarat ដែលគ្រប់គ្រងពីឆ្នាំ 1441 ដល់ 1487 គឺជាមេដឹកនាំដ៏មានឥទ្ធិពលបំផុតម្នាក់នៃនគរឡានណា។ព្រះអង្គ​បាន​ឡើង​សោយរាជ្យ​នៅ​ឆ្នាំ ១៤៤១ បន្ទាប់​ពី​ផ្ដួល​រំលំ​បិតា​របស់​ព្រះអង្គ​ឈ្មោះ Sam Fang Kai។ការផ្លាស់ប្តូរអំណាចនេះមិនរលូនទេ។ប្អូន​ប្រុស​របស់​ទី​លុក​កា​រ៉ាត់ ឈ្មោះ​ថាវ ឆយ បាន​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​គាត់ ដោយ​ស្វែង​រក​ជំនួយ​ពី ​នគរ​អយុធ្យា ។ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អន្តរាគមន៍របស់អយុធ្យានៅឆ្នាំ ១៤៤២ មិនបានជោគជ័យទេ ហើយការបះបោររបស់ថូវចូវត្រូវបានបង្ក្រាប។ដោយពង្រីកដែនរបស់គាត់ ទីលកការាជ ក្រោយមកបានបញ្ចូលអាណាចក្រជិតខាងនៃ Payao នៅឆ្នាំ 1456 ។ទំនាក់ទំនងរវាងលន់ណា និងអាណាចក្រអយុធ្យាដែលកំពុងរីកដុះដាលមានភាពតានតឹង ជាពិសេសបន្ទាប់ពីអយុធ្យាបានគាំទ្រការបះបោររបស់ថូចយ។ភាព​តានតឹង​កាន់តែ​ខ្លាំង​ឡើង​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៤៥១ នៅពេលដែល​ព្រះ​យុ​ទិត្យ​ថា​រ៉ា ដែលជា​ស្តេច​មិន​ពេញចិត្ត​ពី​សុខោទ័យ​បាន​ចងសម្ព័ន្ធភាព​ជាមួយ​ទី​លុក​កា​ត ហើយ​បាន​បញ្ចុះបញ្ចូល​ទ្រង់​ឱ្យ​តតាំង​នឹង​ត្រឡោក​ណាត​នៃ​អយុធ្យា​។នេះបាននាំឱ្យមានសង្រ្គាមអយុធ្យា-លន់ណា ដែលផ្តោតជាចម្បងលើជ្រលងភ្នំចៅពញាខាងលើ ដែលពីមុនជាអាណាចក្រសុខោទ័យ។ប៉ុន្មានឆ្នាំមកនេះ សង្រ្គាមមានការរុះរើទឹកដីផ្សេងៗ រួមទាំងការចុះចូលរបស់អភិបាលខេត្ត Chaliang ទៅ Tilokkarat ។ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយនៅឆ្នាំ 1475 បន្ទាប់ពីប្រឈមមុខនឹងបញ្ហាជាច្រើន Tilokkarat បានស្វែងរកបទឈប់បាញ់។ក្រៅ​ពី​ការ​ខិតខំ​ប្រឹងប្រែង​ខាង​យោធា​របស់​គាត់ ទីលកៈ​ជា​អ្នក​គោរព​សាសនា​ថេរវាទ។នៅឆ្នាំ ១៤៧៧ ព្រះអង្គបានឧបត្ថម្ភក្រុមប្រឹក្សាព្រះពុទ្ធសាសនាដ៏សំខាន់មួយនៅជិតឈៀងម៉ៃ ដើម្បីពិនិត្យ និងចងក្រងព្រះត្រៃបិដក ដែលជាអត្ថបទសាសនាកណ្តាល។លោក​ក៏​ទទួល​ខុស​ត្រូវ​លើ​ការ​សាងសង់ និង​ការ​ជួសជុល​ប្រាសាទ​ដ៏​លេចធ្លោ​ជា​ច្រើន​ផង​ដែរ ។ការពង្រីកទឹកដីរបស់ឡានណាបន្ថែមទៀត ទីលកៈបានពង្រីកឥទ្ធិពលរបស់គាត់ទៅភាគខាងលិច ដោយរួមបញ្ចូលតំបន់ដូចជា ឡៃកា ហ៊ីប៉ាវ ម៉ុងណៃ និងយ៉ាន់ហ្វេ។
ទី៨ ក្រុមប្រឹក្សាពុទ្ធសាសនាពិភពលោក
ទី៨ ក្រុមប្រឹក្សាពុទ្ធសាសនាពិភពលោក ©Anonymous
1477 Jan 1 - 1

ទី៨ ក្រុមប្រឹក្សាពុទ្ធសាសនាពិភពលោក

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
ក្រុមប្រឹក្សាពុទ្ធសាសនាពិភពលោកទីប្រាំបី ធ្វើឡើងនៅមហាពុទ្ធារាម ឈៀងម៉ៃ ដោយផ្តោតលើការសិក្សាគម្ពីរ និងលទ្ធិព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទ។ពិធីនេះគ្រប់គ្រងដោយព្រះមហាថេរាធិនណា មកពីតាលវណ្ណា មហាវិហារ៉ា (វត្តប៉ាតាន) និងត្រូវបានគាំទ្រដោយស្តេចលន់ណា ទីឡូករាត។ក្រុមប្រឹក្សានេះមានសារសំខាន់ ដោយសារវាបានកែតម្រូវអក្សរសាស្ត្រភាសាបាលី Canon របស់ថៃ ហើយបកប្រែវាទៅជាអក្សរ Lan Na ។[7]
យ៉តឈៀងរ៉ាយ
រជ្ជកាលរបស់ស្តេច Yotchiangrai ។ ©Anonymous
1487 Jan 1 - 1495

យ៉តឈៀងរ៉ាយ

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
Yotchiangrai បានឡើងសោយរាជ្យបន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គត់របស់ជីតារបស់គាត់គឺព្រះបាទ Tilokkarat ក្នុងឆ្នាំ 1487 ។ គាត់គឺជាចៅប្រុសរបស់ស្តេច Tilokkarat ដែលគួរឱ្យគោរពហើយបានឡើងសោយរាជ្យបន្ទាប់ពីកុមារភាពដ៏លំបាក។ឪពុករបស់គាត់ត្រូវបានប្រហារជីវិតដោយសារតែការសង្ស័យនៃភាពមិនស្មោះត្រង់។[8] ក្នុងរជ្ជកាលប្រាំបីឆ្នាំរបស់ព្រះអង្គ [9] យ៉តឈៀងរ៉ៃ បានសាងសង់វត្តចេតិយចេតិយ ដើម្បីឧទ្ទិសដល់ជីតារបស់គាត់។[9] ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ពេលវេលារបស់ទ្រង់ជាស្តេចមិនរលូនទេ ដោយសារទ្រង់បានប្រឈមមុខនឹងជម្លោះជាមួយនគរជិតខាង ជាពិសេស អយុធ្យា ។នៅឆ្នាំ 1495 ដោយសារជម្រើសរបស់គាត់ ឬសម្ពាធរបស់អ្នកដ៏ទៃ គាត់បានចុះចេញពីដំណែង ដោយបង្កើតផ្លូវសម្រាប់កូនប្រុសរបស់គាត់ដែលមានអាយុ 13 ឆ្នាំ។[10]រជ្ជកាលរបស់ទ្រង់ រួមជាមួយនឹងការគ្រប់គ្រងរបស់ជីតា និងព្រះរាជបុត្រ ត្រូវបានចាត់ទុកថាជា "យុគមាស" សម្រាប់នគរឡានណា។[11] សម័យនេះត្រូវបានសម្គាល់ដោយការកើនឡើងនៃសិល្បៈ និងការរៀនសូត្រ។ឈៀងម៉ៃបានក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌលសម្រាប់សិល្បៈព្រះពុទ្ធសាសនា ដោយផលិតរូបសំណាកព្រះពុទ្ធ និងការរចនាប្លែកៗនៅកន្លែងដូចជា Wai Pa Po វត្ត Rampoeng និង Wat Phuak Hong ជាដើម។[១២] ក្រៅពីរូបចម្លាក់ថ្ម សម័យនោះក៏ឃើញការឆ្លាក់រូបព្រះពុទ្ធសំរិទ្ធផងដែរ។[13] ជំនាញនេះនៅក្នុងលង្ហិនក៏ត្រូវបានអនុវត្តផងដែរក្នុងការបង្កើតបន្ទះថ្មដែលបញ្ជាក់ពីអំណោយរបស់ព្រះមហាក្សត្រ និងការប្រកាសសំខាន់ៗ។[14]
ការ​ធ្លាក់​ចុះ​នៃ​រាជាណាចក្រ​ឡាន​ណា​
Decline of Lanna Kingdom ©Anonymous
1507 Jan 1 - 1558

ការ​ធ្លាក់​ចុះ​នៃ​រាជាណាចក្រ​ឡាន​ណា​

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
បន្ទាប់ពីរជ្ជកាលរបស់ព្រះបាទទល្លករាត នគរលន់ណាបានប្រឈមមុខនឹងវិវាទផ្ទៃក្នុងរបស់ព្រះអង្គ ដែលធ្វើឲ្យសមត្ថភាពការពាររបស់ខ្លួនចុះខ្សោយប្រឆាំងនឹងមហាអំណាចជិតខាង។ពួក Shans ដែលធ្លាប់ស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ Lan Na ដែលបង្កើតឡើងដោយ Tilokkarat បានទទួលឯករាជ្យ។Paya Kaew ជាចៅទួតរបស់ Tilokkarat និងជាអ្នកគ្រប់គ្រងដ៏រឹងមាំចុងក្រោយរបស់ Lan Na បានព្យាយាមឈ្លានពាន អយុធ្យា នៅឆ្នាំ 1507 ប៉ុន្តែត្រូវបានបណ្តេញចេញ។នៅឆ្នាំ 1513 រាជរ៉ាមធិបឌីទី 2 របស់អយុធ្យាបានបណ្តេញទីក្រុងឡាំប៉ាង ហើយនៅឆ្នាំ 1523 ឡានណាបានបាត់បង់ឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួននៅក្នុងរដ្ឋកេងទុងដោយសារតែការតស៊ូអំណាច។ព្រះបាទកេតកលា ជាព្រះរាជបុត្ររបស់កែវ បានជួបប្រទះនឹងភាពចលាចលក្នុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គ។គាត់ត្រូវបានផ្ដួលរំលំដោយកូនប្រុសរបស់គាត់ ថាវ សៃកាម នៅឆ្នាំ ១៥៣៨ ស្តារឡើងវិញនៅឆ្នាំ ១៥៤៣ ប៉ុន្តែបានប្រឈមមុខនឹងបញ្ហាផ្លូវចិត្ត ហើយត្រូវបានប្រហារជីវិតនៅឆ្នាំ ១៥៤៥។ កូនស្រីរបស់គាត់ឈ្មោះ ជីរ៉ាផាផា បានស្នងរាជ្យបន្តពីគាត់។ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ ដោយសារលន់ណាចុះខ្សោយដោយសារជម្លោះផ្ទៃក្នុង ទាំងអយុធ្យា និង ភូមា បានឃើញឱកាសក្នុងការដណ្តើមយកបាន។ទីបំផុត Chiraprapha ត្រូវបានបង្ខំឱ្យធ្វើឱ្យ Lan Na ក្លាយជារដ្ឋដៃទន្លេនៃអយុធ្យា បន្ទាប់ពីការលុកលុយជាច្រើនដង។នៅឆ្នាំ 1546 ជីរ៉ាផាផាបានដាក់រាជ្យ ហើយព្រះអង្គម្ចាស់ ឆៃយ៉ាសិតថា នៃ ឡាន ចាង បានក្លាយជាអ្នកគ្រប់គ្រង ដែលបង្ហាញពីសម័យកាលដែល ឡានណា ត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយស្តេចឡាវ។បន្ទាប់ពីការផ្ទេរព្រះពុទ្ធរូប Emerald ពី Chiangmai ទៅ Luang Prabang Chaiyasettha បានត្រឡប់ទៅ Lan Xang វិញ។បល្ល័ង្ក Lan Na បន្ទាប់មកបានទៅ Mekuti ដែលជាមេដឹកនាំ Shan ទាក់ទងនឹង Mangrai ។រជ្ជកាលរបស់ទ្រង់មានភាពចម្រូងចម្រាស ដោយសារមនុស្សជាច្រើនជឿថាទ្រង់មិនគោរពប្រពៃណីសំខាន់ៗរបស់ឡានណា។ការធ្លាក់ចុះនៃរាជាណាចក្រត្រូវបានកំណត់លក្ខណៈដោយជម្លោះផ្ទៃក្នុង និងសម្ពាធខាងក្រៅ ដែលនាំឱ្យអំណាច និងឥទ្ធិពលក្នុងតំបន់ធ្លាក់ចុះ។
1538 - 1775
របបភូមាornament
របបភូមា
ភូមា​គ្រប់គ្រង​លាន​ណា ©Anonymous
1558 Apr 2

របបភូមា

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
ជនជាតិភូមា ដែលដឹកនាំដោយស្តេច Bayinnaung បានសញ្ជ័យឈៀងម៉ៃ ដោយចាប់ផ្តើមការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមា 200 ឆ្នាំលើ Lan Na ។ជម្លោះ​បាន​កើត​ឡើង​លើ​រដ្ឋ​សាន ដោយ​មាន​មហិច្ឆតា​ពង្រីក​ខ្លួន​របស់​បាយិនណុង ដែល​នាំ​ឱ្យ​មាន​ការ​លុកលុយ​លន់ណា​ពី​ខាង​ជើង។នៅឆ្នាំ ១៥៥៨ មេគុទី ដែលជាអ្នកគ្រប់គ្រងឡានណា បានចុះចាញ់នឹងភូមា នៅថ្ងៃទី 2 ខែមេសា ឆ្នាំ 1558។ [17]ក្នុងកំឡុងសង្គ្រាមភូមា- សៀម (១៥៦៣-៦៤) មេគុទីបានបះបោរដោយមានការលើកទឹកចិត្តពីសត្ថាធិរាជ។ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ គាត់ត្រូវបានចាប់ខ្លួនដោយកងកម្លាំងភូមានៅឆ្នាំ 1564 ហើយត្រូវបាននាំយកទៅ Pegu ដែលជារាជធានីរបស់ភូមា។ព្រះបាទបាយ័នបានតែងតាំង វិសុទ្ធិទេវី ជារាជវង្សលន់ណា ជាមហាក្សត្រិយានី សោយរាជ្យនៃ លន់ណា បន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គតរបស់មេគុត។ក្រោយមកនៅឆ្នាំ ១៥៧៩ កូនប្រុសម្នាក់របស់បាយិនណឹង ឈ្មោះ ណាវរ៉ាត មីនសវ [១៨] បានក្លាយជាឧបរាជនៃឡានណា។ខណៈពេលដែលឡានណារីករាយនឹងស្វ័យភាពខ្លះ ជនជាតិភូមាបានគ្រប់គ្រងយ៉ាងតឹងរ៉ឹងលើការងារ និងការយកពន្ធ។ក្រោយ​ពី​សម័យ​ព្រះបាទ​បាយ័ន អាណាចក្រ​របស់​ព្រះអង្គ​បាន​បែកបាក់។សៀមបានបះបោរដោយជោគជ័យ (1584-93) ដែលនាំទៅដល់ការរំលាយសេនាបតីរបស់ Pegu នៅឆ្នាំ 1596-1597 ។ឡានណា នៅក្រោម Nawrahta Minsaw បានប្រកាសឯករាជ្យនៅឆ្នាំ 1596 ហើយភ្លាមៗបានក្លាយជាដៃទន្លេរបស់ស្តេច Naresuan របស់សៀមនៅឆ្នាំ 1602។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អំណាចរបស់សៀមបានធ្លាក់ចុះបន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គត់របស់ Naresuan នៅឆ្នាំ 1605 ហើយនៅឆ្នាំ 1614 វាមានការគ្រប់គ្រងបន្ទាប់បន្សំលើ Lan Na ។ឡានណាបានស្វែងរកជំនួយពីឡានឆាងជាជាងសៀមនៅពេលភូមាត្រឡប់មកវិញ។[19] អស់រយៈពេលជាងមួយសតវត្សក្រោយឆ្នាំ 1614 ស្តេចនៃពូជពង្សភូមាបានគ្រប់គ្រង Lan Na ទោះបីជាមានការប៉ុនប៉ងរបស់សៀមដើម្បីអះអាងការគ្រប់គ្រងនៅឆ្នាំ 1662-1664 ដែលចុងក្រោយបានបរាជ័យក៏ដោយ។
ការបះបោររបស់ឡាណា
Lanna Rebellions ©Anonymous
1727 Jan 1 - 1763

ការបះបោររបស់ឡាណា

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
ក្នុងទស្សវត្សរ៍ឆ្នាំ 1720 នៅពេលដែល រាជវង្សតុងហ្គោ បានធ្លាក់ចុះ ការរុះរើអំណាចនៅក្នុងតំបន់លន់ណាបាននាំឱ្យ អ៊ុង ខាំ ដែលជាព្រះអង្គម្ចាស់តៃលូវភៀសខ្លួនទៅឈៀងម៉ៃ ហើយក្រោយមកបានប្រកាសខ្លួនឯងថាជាស្តេចរបស់ខ្លួននៅឆ្នាំ 1727។ នៅឆ្នាំដដែលនោះ ដោយសារការបង់ពន្ធខ្ពស់ ឈៀងម៉ៃ បាន​បះបោរ​ប្រឆាំង​នឹង​ភូមា ដោយ​បាន​វាយ​បក​ដោយ​ជោគជ័យ​នូវ​កម្លាំង​របស់​ពួកគេ​ក្នុង​រយៈពេល​ប៉ុន្មាន​ឆ្នាំ​បន្តបន្ទាប់​ទៀត។ការបះបោរនេះនាំទៅដល់ការបែកបាក់របស់លន់ណា ដោយ Thipchang ក្លាយជាអ្នកគ្រប់គ្រង Lampang ចំណែកឈៀងម៉ៃ និងជ្រលងភ្នំ Ping ទទួលបានឯករាជ្យ។[20]ការគ្រប់គ្រងរបស់ Thipchang នៅ Lampang បានអូសបន្លាយរហូតដល់ឆ្នាំ 1759 បន្ទាប់មកមានការតស៊ូអំណាចផ្សេងៗ ពាក់ព័ន្ធនឹងកូនចៅរបស់គាត់ និងអន្តរាគមន៍ភូមា។ភូមាបានកាន់កាប់ទីក្រុង Lampang នៅឆ្នាំ 1764 ហើយបន្ទាប់ពីការស្លាប់របស់ Abaya Kamani អភិបាលខេត្ត Chiang Mai ភូមា លោក Thado Mindin បានចូលកាន់តំណែង។គាត់បានធ្វើការលើការបញ្ចូលភាសា Lanna ចូលទៅក្នុងវប្បធម៌ភូមា ដោយកាត់បន្ថយអំណាចនៃពួកអភិជនក្នុងស្រុក Lanna និងប្រើប្រាស់ចំណាប់ខ្មាំងនយោបាយដូចជា Chaikaew ដើម្បីធានាភាពស្មោះត្រង់ និងការគ្រប់គ្រងក្នុងតំបន់។នៅពាក់កណ្តាលសតវត្សរ៍ទី 18 ឈៀងម៉ៃបានក្លាយជាដៃទន្លេនៃរាជវង្សភូមាដែលកំពុងលេចចេញជាថ្មី ហើយបានប្រឈមមុខនឹងការបះបោរមួយទៀតនៅឆ្នាំ 1761។ សម័យនេះក៏បានឃើញពួកភូមាប្រើប្រាស់តំបន់ Lan Na ជាចំណុចយុទ្ធសាស្ត្រសម្រាប់ការឈ្លានពានបន្ថែមទៀតចូលទៅក្នុងទឹកដីឡាវ និងសៀម។ទោះបីជាមានការប៉ុនប៉ងដំបូងដើម្បីឯករាជ្យនៅដើមសតវត្សទី 18 ក៏ដោយក៏ឡានណា ជាពិសេសឈៀងម៉ៃបានប្រឈមមុខនឹងការឈ្លានពានរបស់ភូមាម្តងទៀត។នៅឆ្នាំ 1763 បន្ទាប់ពីការឡោមព័ទ្ធដ៏យូរ ឈៀងម៉ៃបានធ្លាក់ទៅភូមា ដែលជាការកត់សម្គាល់យុគសម័យមួយទៀតនៃការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមានៅក្នុងតំបន់។
1775
អាណាចក្រសៀមornament
1775 Jan 15

សៀម​សញ្ជ័យ​លន់​ណា

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ 1770 បន្ទាប់ពីទទួលបានជ័យជំនះខាងយោធាលើ សៀម និងចិន ភូមា មានទំនុកចិត្តខ្លាំងពេក ហើយការគ្រប់គ្រងក្នុងតំបន់របស់ពួកគេកាន់តែមានភាពក្រអឺតក្រទម និងគាបសង្កត់។អាកប្បកិរិយា​នេះ ជាពិសេស​ពី​អភិបាល​ភូមា លោក ថាដូ មីនឌីន នៅ​ឈៀងម៉ៃ បាន​នាំ​ឲ្យ​មាន​ការ​មិន​ពេញ​ចិត្ត​យ៉ាង​ខ្លាំង។ជាលទ្ធផល ការបះបោរមួយបានផ្ទុះឡើងនៅឡានណា ហើយដោយមានជំនួយពីសៀម មេមូលដ្ឋាន Kawila នៃទីក្រុង Lampang បានផ្តួលរំលំការគ្រប់គ្រងរបស់ភូមាដោយជោគជ័យនៅថ្ងៃទី 15 ខែមករា ឆ្នាំ 1775។ នេះបានបញ្ចប់ការគ្រប់គ្រង 200 ឆ្នាំរបស់ភូមានៅក្នុងតំបន់។បន្ទាប់ពីជ័យជំនះនេះ កាវីឡាត្រូវបានតែងតាំងជាព្រះអង្គម្ចាស់នៃឡាំប៉ាង ហើយផាយ៉ាឆាបានបានក្លាយជាព្រះអង្គម្ចាស់នៃឈៀងម៉ៃ អ្នកទាំងពីរបម្រើនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់សៀម។នៅខែមករា ឆ្នាំ ១៧៧៧ ស្តេចភូមា Singu Min ដែលទើបឡើងសោយរាជ្យបានតាំងចិត្តដណ្តើមយកទឹកដីលានណាមកវិញ បានបញ្ជូនកងទ័ពដែលមានកម្លាំង ១៥.០០០ នាក់ទៅដណ្តើមយកទីក្រុងឈៀងម៉ៃ។ប្រឈមមុខនឹងកម្លាំងនេះ ផាយ៉ាចាបាន ដោយមានកម្លាំងមានកំណត់ គាត់បានជ្រើសរើសជម្លៀសឈៀងម៉ៃ ហើយប្តូរទីតាំងភាគខាងត្បូងទៅតាក។បន្ទាប់​មក ភូមា​បាន​រុល​ទៅ​ទីក្រុង Lampang ដោយ​ជំរុញ​ឱ្យ​មេដឹកនាំ​របស់​ខ្លួន Kawila ដក​ថយ។ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ នៅពេលដែលកងកម្លាំងភូមាដកថយ Kawila បានគ្រប់គ្រងឡើងវិញនូវការគ្រប់គ្រងលើទីក្រុង Lampang ខណៈដែល Phaya Chaban ប្រឈមមុខនឹងការលំបាក។ឈៀងម៉ៃ ក្រោយ​ពី​មាន​ជម្លោះ​បាក់​បែក​ខ្ទេចខ្ទី។ទីក្រុង​នេះ​ត្រូវ​បាន​គេ​បោះ​បង់​ចោល ដោយ​កាល​វប្ប​វត្តិ​ឡាន​ណា​បាន​គូរ​រូប​ភាព​រស់​រវើក​នៃ​ធម្មជាតិ​ដែល​បាន​យក​មក​វិញ​នូវ​ដែន​របស់​ខ្លួន៖ "ព្រៃ​ឈើ និង​សត្វ​ព្រៃ​បាន​ទាមទារ​ទីក្រុង"។សង្គ្រាមឥតឈប់ឈរជាច្រើនឆ្នាំបានធ្វើឱ្យចំនួនប្រជាជនលន់ណាបានបាត់បង់ជីវិតយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ដែលនាំឱ្យមានការថមថយយ៉ាងខ្លាំង ខណៈដែលប្រជាជនបានបាត់បង់ជីវិត ឬភៀសខ្លួនទៅកាន់តំបន់ដែលមានសុវត្ថិភាពជាង។យ៉ាង​ណា​ក៏ដោយ ឡាំប៉ាង​បាន​ក្លាយ​ជា​ការ​ការពារ​ចម្បង​ប្រឆាំង​នឹង​ភូមា។វាមិនមែនរហូតដល់ពីរទសវត្សរ៍ក្រោយមកទេ គឺនៅឆ្នាំ 1797 ដែល Kawila នៃ Lampang បានបំពេញភារកិច្ចនៃការធ្វើឱ្យទីក្រុង Chiang Mai មានភាពរស់រវើកឡើងវិញ ដោយបានស្ដារវាឡើងវិញជាទឹកដីនៃបេះដូង Lanna និងជាបន្ទាយប្រឆាំងនឹងការឈ្លានពានរបស់ភូមា។
ការ​កសាង​ឡាំង​ណា​ឡើង​វិញ
Kawila ដើមឡើយជាអ្នកគ្រប់គ្រងទីក្រុង Lampang បានក្លាយជាអ្នកគ្រប់គ្រងឈៀងម៉ៃក្នុងឆ្នាំ 1797 ហើយត្រូវបានតែងតាំងជាស្តេចឈៀងម៉ៃនៅឆ្នាំ 1802 ជាអ្នកគ្រប់គ្រងវណ្ណៈអភិជន។កវីឡាបានដើរតួយ៉ាងអស្ចារ្យក្នុងការផ្ទេរទឹកដីលែនណាពីភូមាទៅសៀម និងក្នុងការការពារប្រឆាំងនឹងការឈ្លានពានរបស់ភូមា។ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
1797 Jan 1 - 1816

ការ​កសាង​ឡាំង​ណា​ឡើង​វិញ

Kengtung, Myanmar (Burma)
បន្ទាប់ពីការបង្កើតទីក្រុងឈៀងម៉ៃឡើងវិញនៅឆ្នាំ 1797 កាវីឡា រួមជាមួយមេដឹកនាំលន់ណាផ្សេងទៀតបានអនុម័តយុទ្ធសាស្រ្ត "ដាក់បន្លែដាក់ក្នុងកន្ត្រក ដាក់មនុស្សចូលទៅក្នុងទីក្រុង" [21] ដើម្បីចាប់ផ្តើមជម្លោះ និងជំរុញការខ្វះខាតកម្លាំងពលកម្មរបស់ពួកគេ។ដើម្បីកសាងឡើងវិញ មេដឹកនាំដូចជា Kawila បានផ្តួចផ្តើមគោលនយោបាយដើម្បីតាំងទីលំនៅថ្មីដោយបង្ខំពីតំបន់ជុំវិញចូលទៅក្នុងទឹកដី Lanna ។នៅឆ្នាំ 1804 ការដកឥទ្ធិពលភូមាបានអនុញ្ញាតឱ្យមេដឹកនាំលន់ណាពង្រីក ហើយពួកគេបានកំណត់តំបន់ដូចជា កេងទុង និងឈៀងហុង ស៊ីបសុងបញ្ញាសម្រាប់យុទ្ធនាការរបស់ពួកគេ។គោលបំណងមិនគ្រាន់តែជាការដណ្តើមយកទឹកដីប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងដើម្បីបង្រួបបង្រួមទឹកដីដែលបានបំផ្លិចបំផ្លាញរបស់ពួកគេឡើងវិញផងដែរ។នេះបណ្តាលឱ្យមានការតាំងទីលំនៅថ្មីដែលមានចំនួនប្រជាជនសំខាន់ៗ ដូចជាជនជាតិតៃឃឿន មកពីខេត្ត កេងទុង ត្រូវបានផ្លាស់ទៅតំបន់ដូចជាឈៀងម៉ៃ និងឡាំភូន។យុទ្ធនាការភាគខាងជើងរបស់ Lanna ភាគច្រើនបានបញ្ចប់ត្រឹមឆ្នាំ 1816 បន្ទាប់ពីការស្លាប់របស់ Kawila ។វាត្រូវបានគេជឿថាមនុស្សចន្លោះពី 50,000 ទៅ 70,000 នាក់ត្រូវបានផ្លាស់ប្តូរទីលំនៅក្នុងអំឡុងពេលនេះ [21] ហើយប្រជាជនទាំងនេះដោយសារតែភាពស្រដៀងគ្នានៃភាសា និងវប្បធម៌របស់ពួកគេត្រូវបានចាត់ទុកថាជាផ្នែកមួយនៃ 'តំបន់វប្បធម៌ Lanna' ។
ព្រះរាជាណាចក្រឈៀងម៉ៃ
Inthawichayanon (r. 1873-1896) ស្តេចចុងក្រោយនៃឈៀងម៉ៃពាក់កណ្តាលឯករាជ្យ។Doi Inthanon ត្រូវបានដាក់ឈ្មោះតាមគាត់។ ©Chiang Mai Art and Culture Centre
1802 Jan 1 - 1899

ព្រះរាជាណាចក្រឈៀងម៉ៃ

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
រាជាណាចក្ររតនៈទីងសា ឬហៅម្យ៉ាងទៀតថា ព្រះរាជាណាចក្រឈៀងម៉ៃ បានបម្រើជារដ្ឋក្រោមបង្គាប់របស់ នគររតនៈកូស៊ីន សៀមក្នុងកំឡុងសតវត្សទី១៨ និងទី១៩។ក្រោយមកត្រូវបានដាក់បញ្ចូលដោយសារតែការកែទម្រង់កណ្តាលនៃជូឡាឡុងកននៅឆ្នាំ 1899 ។ នគរនេះបានទទួលជោគជ័យ នគរលណាបុរាណដែលត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយ ភូមា អស់រយៈពេលពីរសតវត្សរហូតដល់កងកម្លាំងសៀមដែលដឹកនាំដោយថាក់ស៊ីននៃថុនបុរីបានកាន់កាប់វានៅឆ្នាំ 1774 ។ រាជវង្សធីបចក គ្រប់គ្រង​អាណាចក្រ​នេះ ហើយ​វា​ជា​ដៃទន្លេ​របស់ ​ធនបុរី ។
1815 Jan 1

Vasalage ទៅបាងកក

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
បន្ទាប់ពីការសោយទីវង្គត់របស់ស្តេច Kawila ក្នុងឆ្នាំ 1815 ប្អូនប្រុសរបស់ព្រះអង្គ Thammalangka បានឡើងកាន់តំណែងជាអ្នកគ្រប់គ្រងឈៀងម៉ៃ។ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អ្នកគ្រប់គ្រងជាបន្តបន្ទាប់មិនត្រូវបានផ្តល់ងារជា "ស្តេច" ទេ ប៉ុន្តែបានទទួលឋានៈខ្ពង់ខ្ពស់របស់ ប្រាយ៉ា ពីតុលាការក្រុងបាងកក។រចនាសម្ព័នភាពជាអ្នកដឹកនាំនៅលានណាមានលក្ខណៈប្លែកពីគេ៖ ឈៀងម៉ៃ ឡាំប៉ាង និងឡាំភូន នីមួយៗមានអ្នកគ្រប់គ្រងពីរាជវង្សឆេតតុន ដោយមានអ្នកគ្រប់គ្រងឈៀងម៉ៃជាអ្នកមើលការខុសត្រូវលើម្ចាស់ទាំងអស់នៃឡានណា។ភក្តីភាពរបស់ពួកគេគឺចំពោះ ស្តេចចក្រីនៃទីក្រុងបាងកក ហើយការស្នងរាជ្យត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយទីក្រុងបាងកក។អ្នកគ្រប់គ្រងទាំងនេះមានស្វ័យភាពយ៉ាងច្រើននៅក្នុងតំបន់របស់ពួកគេ។Khamfan បានស្នងរាជ្យបន្តពី Thammalangka ក្នុងឆ្នាំ 1822 ដែលជាការចាប់ផ្តើមនៃជម្លោះនយោបាយផ្ទៃក្នុងនៅក្នុងរាជវង្ស Chetton ។រជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គបានឃើញការប្រឈមមុខដាក់គ្នាជាមួយសមាជិកគ្រួសារ រួមទាំងបងប្អូនជីដូនមួយរបស់ព្រះអង្គ Khammoon និងប្អូនប្រុស Duangthip ។ការស្លាប់របស់ Khamfan នៅឆ្នាំ 1825 បាននាំឱ្យមានការតស៊ូអំណាចកាន់តែច្រើន ដែលនៅទីបំផុតបាននាំឱ្យ ពុទ្ធវង្ស ដែលជាអ្នកខាងក្រៅនៃត្រកូលចម្បងបានកាន់កាប់។រជ្ជកាលរបស់ទ្រង់ត្រូវបានសម្គាល់ដោយសន្តិភាព និងស្ថិរភាព ប៉ុន្តែទ្រង់ក៏ប្រឈមមុខនឹងសម្ពាធពីខាងក្រៅ ជាពិសេសពីអង់គ្លេសដែលកំពុងបង្កើតវត្តមាននៅក្នុងប្រទេសភូមាជិតខាង។ឥទ្ធិពល របស់អង់គ្លេស បានកើនឡើងបន្ទាប់ពីជ័យជម្នះរបស់ពួកគេក្នុង សង្គ្រាមអង់គ្លេស-ភូមាលើកទីមួយ ក្នុងឆ្នាំ 1826។ នៅឆ្នាំ 1834 ពួកគេបានចរចារការតាំងទីលំនៅព្រំដែនជាមួយខេត្តឈៀងម៉ៃ ដែលត្រូវបានព្រមព្រៀងដោយគ្មានការយល់ព្រមពីទីក្រុងបាងកក។សម័យនេះក៏បានឃើញការរស់ឡើងវិញនៃទីក្រុងដែលគេបោះបង់ចោលដូចជាឈៀងរ៉ៃ និងផាយ៉ាវ។ការសោយទិវង្គតរបស់ពុទ្ធវង្សនៅឆ្នាំ ១៨៤៦ បាននាំមហាវង្សឡើងកាន់អំណាច ដែលត្រូវតែរុករកទាំងនយោបាយផ្ទៃក្នុងគ្រួសារ និងការបង្កើនអន្តរាគមន៍របស់អង់គ្លេសនៅក្នុងតំបន់។
ខ្ញុំ​សុំទោស
ស្តេច Kawilorot Suriyawong (r. 1856–1870) នៃ Chiang Mai ដែលការគ្រប់គ្រងដោយអធិបតេយ្យភាពដ៏រឹងមាំត្រូវបានគោរពដោយទីក្រុងបាងកក និងមិនមានការរារាំងដោយអង់គ្លេស។ ©Anonymous
1856 Jan 1 - 1870

ខ្ញុំ​សុំទោស

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai
នៅពាក់កណ្តាលសតវត្សន៍ទី 19 ឡានណាដែលស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះបាទកវីឡូរត្ន័សុរិយាវង្សដែលតែងតាំងដោយព្រះបាទមង្ឃុតក្នុងឆ្នាំ 1856 បានឆ្លងកាត់ការផ្លាស់ប្តូរនយោបាយ និងសេដ្ឋកិច្ចយ៉ាងសំខាន់។រាជាណាចក្រនេះ ត្រូវបានគេស្គាល់ថាសម្រាប់ព្រៃឈើដ៏ធំទូលាយ បានឃើញផលប្រយោជន៍ របស់អង់គ្លេស ដែលកំពុងរីកចម្រើន ជាពិសេសបន្ទាប់ពីការដណ្តើមយកប្រទេសភូមាក្រោមក្នុងឆ្នាំ 1852។ ម្ចាស់ជនជាតិ Lanna បានយកទុនលើផលប្រយោជន៍នេះ ដោយជួលដីព្រៃទៅឱ្យអ្នកកាប់ឈើជនជាតិអង់គ្លេស និង ភូមា ។ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ជំនួញឈើនេះមានភាពស្មុគស្មាញដោយសន្ធិសញ្ញា Bowring ឆ្នាំ 1855 រវាងសៀម និងអង់គ្លេស ដែលបានផ្តល់សិទ្ធិស្របច្បាប់ដល់កម្មវត្ថុរបស់អង់គ្លេសនៅសៀម។ភាពពាក់ព័ន្ធនៃសន្ធិសញ្ញាជាមួយឡានណាបានក្លាយជាចំណុចមួយនៃការឈ្លោះប្រកែកគ្នា ដោយស្តេចកវីឡោតបានអះអាងពីស្វ័យភាពរបស់ឡានណា និងស្នើឱ្យមានកិច្ចព្រមព្រៀងដាច់ដោយឡែកជាមួយអង់គ្លេស។ចំពេលមានសក្ដានុពលភូមិសាស្ត្រនយោបាយទាំងនេះ Kawilorot ក៏ត្រូវបានចូលរួមនៅក្នុងជម្លោះក្នុងតំបន់ផងដែរ។នៅឆ្នាំ 1865 គាត់បានគាំទ្រ Kolan ដែលជាមេដឹកនាំមកពីរដ្ឋ Shan នៃ Mawkmai ក្នុងការប្រយុទ្ធរបស់គាត់ប្រឆាំងនឹងម៉ុងណៃដោយការបញ្ជូនដំរីសង្រ្គាម។យ៉ាងណាក៏ដោយ កាយវិការនៃសាមគ្គីភាពនេះត្រូវបានគ្របដណ្ដប់ដោយពាក្យចចាមអារ៉ាមអំពីទំនាក់ទំនងការទូតរបស់ Kawilorot ជាមួយស្តេចភូមា ដែលធ្វើអោយទំនាក់ទំនងរបស់គាត់ជាមួយទីក្រុងបាងកកកាន់តែតឹងតែង។នៅឆ្នាំ 1869 ភាពតានតឹងបានកើនឡើងនៅពេលដែល Kawilorot បានបញ្ជូនកងកម្លាំងទៅកាន់ Mawkmai ដោយសារតែការបដិសេធរបស់ពួកគេក្នុងការចុះចូលជាមួយអាជ្ញាធរឈៀងម៉ៃ។ជា​ការ​សងសឹក កុលឡាន​បាន​បើក​ការ​វាយ​ប្រហារ​ទៅ​លើ​ក្រុង​លណា​ផ្សេងៗ។ស្ថានការណ៍​បាន​បញ្ចប់​ក្នុង​ដំណើរ​របស់ Kawilorot ទៅកាន់​ទីក្រុង​បាងកក អំឡុងពេល​ដែល​លោក​ប្រឈមមុខ​នឹង​ការ​សងសឹក​ពី​កងកម្លាំង​របស់ Kolan ។ជាសោកនាដកម្ម Kawilorot បានស្លាប់នៅឆ្នាំ 1870 ខណៈពេលដែលកំពុងធ្វើដំណើរត្រលប់ទៅឈៀងម៉ៃ ដែលជាការបញ្ចប់នៃសម័យកាលនេះសម្រាប់នគរ។
សមាហរណកម្មសៀមនៃឡាណា
Inthawichayanon (r. 1873-1896) ស្តេចចុងក្រោយនៃឈៀងម៉ៃពាក់កណ្តាលឯករាជ្យ។Doi Inthanon ត្រូវបានដាក់ឈ្មោះតាមគាត់។ ©Chiang Mai Art and Culture Centre
1899 Jan 1

សមាហរណកម្មសៀមនៃឡាណា

Thailand
ក្នុងកំឡុងពាក់កណ្តាលដល់ចុងសតវត្សទី 19 រដ្ឋាភិបាលអង់គ្លេសនៃប្រទេសឥណ្ឌា បានតាមដានយ៉ាងដិតដល់នូវការព្យាបាលលើមុខវិជ្ជារបស់អង់គ្លេសនៅក្នុងឡានណា ជាពិសេសជាមួយនឹងព្រំប្រទល់មិនច្បាស់លាស់នៅជិតទន្លេសាល់វី ដែលប៉ះពាល់ដល់អាជីវកម្មឈើរបស់អង់គ្លេស។សន្ធិសញ្ញា Bowring និងសន្ធិសញ្ញា Chiangmai បន្តបន្ទាប់គ្នារវាង សៀម និង អង់គ្លេស បានព្យាយាមដោះស្រាយបញ្ហាទាំងនេះ ប៉ុន្តែត្រូវបានបញ្ចប់ដោយអន្តរាគមន៍របស់សៀមក្នុងការគ្រប់គ្រងរបស់ Lanna ។ការជ្រៀតជ្រែកនេះ ខណៈពេលដែលមានបំណងពង្រឹងអធិបតេយ្យភាពរបស់សៀម បានធ្វើឱ្យទំនាក់ទំនងកាន់តែតានតឹងជាមួយលន់ណា ដែលបានមើលឃើញថាអំណាចប្រពៃណីរបស់ពួកគេត្រូវបានបំផ្លាញ។នៅចុងសតវត្សទី 19 ជាផ្នែកមួយនៃកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងកណ្តាលរបស់សៀម រចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋបាលបែបប្រពៃណីនៃឡានណាត្រូវបានជំនួសបន្តិចម្តងៗ។ប្រព័ន្ធខែថន ទេសាភិបាន ណែនាំដោយព្រះអង្គម្ចាស់ ដាំរ៉ុង បានប្រែក្លាយ លន់ណា ពីរដ្ឋដៃទន្លេ ទៅជាតំបន់រដ្ឋបាលផ្ទាល់នៅក្រោមសៀម។សម័យនេះក៏បានឃើញពីការកើនឡើងនៃក្រុមហ៊ុនអឺរ៉ុបដែលប្រកួតប្រជែងគ្នាដើម្បីទទួលបានសិទ្ធិកាប់ឈើ ដែលនាំទៅដល់ការបង្កើតនាយកដ្ឋានរុក្ខាប្រមាញ់ទំនើបដោយសៀម ដែលធ្វើឲ្យស្វ័យភាពរបស់លន់ណាកាន់តែថយចុះ។នៅឆ្នាំ 1900 ឡានណាត្រូវបានបញ្ចូលជាផ្លូវការទៅក្នុងប្រទេសសៀមក្រោមប្រព័ន្ធខែមថុនផាយប ដែលជាការបញ្ចប់អត្តសញ្ញាណនយោបាយតែមួយគត់របស់ឡាណា។ទស្សវត្សរ៍បន្តបន្ទាប់បានមើលឃើញការតស៊ូមួយចំនួនចំពោះគោលនយោបាយមជ្ឈិមនិយម ដូចជាការបះបោរ Shan of Phrae ជាដើម។អ្នកគ្រប់គ្រងចុងក្រោយនៃឈៀងម៉ៃ ព្រះអង្គម្ចាស់ កែវ ណាវ៉ារ៉ាត់ ភាគច្រើនជាអ្នកធ្វើពិធី។ប្រព័ន្ធខែថុនត្រូវបានរំលាយជាយថាហេតុបន្ទាប់ពីបដិវត្តន៍សៀមឆ្នាំ 1932។ កូនចៅសម័យថ្មីនៃអ្នកគ្រប់គ្រងឡានណាបានយកនាមត្រកូល "ណា ឈៀងម៉ៃ" បន្ទាប់ពីច្បាប់នាមត្រកូលឆ្នាំ 1912 របស់ព្រះបាទវជិរវឌ្ឍ។

Footnotes



  1. Roy, Edward Van (2017-06-29). Siamese Melting Pot: Ethnic Minorities in the Making of Bangkok. ISEAS-Yusof Ishak Institute. ISBN 978-981-4762-83-0.
  2. London, Bruce (2019-03-13). Metropolis and Nation In Thailand: The Political Economy of Uneven Development. Routledge. ISBN 978-0-429-72788-7.
  3. Peleggi, Maurizio (2016-01-11), "Thai Kingdom", The Encyclopedia of Empire, John Wiley & Sons, pp. 1–11.
  4. Strate, Shane (2016). The lost territories : Thailand's history of national humiliation. Honolulu: University of Hawai'i Press. ISBN 9780824869717. OCLC 986596797.
  5. Coedès, George (1968). Walter F. Vella (ed.). The Indianized States of south-east Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1.
  6. Thailand National Committee for World Heritage, 2015.
  7. Patit Paban Mishra (2010). The History of Thailand, p. 42. Greenwood History of Modern Nations Series.
  8. Miksic, John Norman; Yian, Goh Geok (2016). Ancient Southeast Asia. London: Routledge. ISBN 978-1-31727-904-4, p. 456.
  9. Stratton, Carol; Scott, Miriam McNair (2004). Buddhist Sculpture of Northern Thailand. Chicago: Buppha Press. ISBN 978-1-93247-609-5, p. 210.
  10. Miksic & Yian 2016, p. 457.
  11. Lorrillard, Michel (2021). The inscriptions of the Lān Nā and Lān Xāng Kingdoms: Data for a new approach to cross-border history. Globalized Thailand? Connectivity, Conflict and Conundrums of Thai Studies. Chiang Mai: Silkworm Books/University Chiang Mai. pp. 21–42, p. 971.
  12. Stratton & Scott 2004, p. 29.
  13. Lorrillard 2021, p. 973.
  14. Lorrillard 2021, p. 976.
  15. Grabowsky, Volker (2010), "The Northern Tai Polity of Lan Na", in Wade, Geoff; Sun, Laichen (eds.), Southeast Asia in the Fifteenth Century: The China Factor, Hong Kong: Hong Kong University Press, pp. 197–245, ISBN 978-988-8028-48-1, p. 200-210.
  16. Grabowsky (2010), p. 210.
  17. Wyatt, David K. (2003). Thailand: A Short History (2nd ed.). ISBN 978-0-300-08475-7, p. 80.
  18. Royal Historical Commission of Burma (2003) [1829]. Hmannan Yazawin (in Burmese). Yangon: Ministry of Information, Myanmar, Vol. 3, p. 48.
  19. Hmannan, Vol. 3, pp. 175–181.
  20. Hmannan, Vol. 3, p. 363.
  21. Grabowsky, Volker (1999). Forced Resettlement Campaigns in Northern Thailand during the Early Bangkok Period. Journal of Siamese Society.

References



  • Burutphakdee, Natnapang (October 2004). Khon Muang Neu Kap Phasa Muang [Attitudes of Northern Thai Youth towards Kammuang and the Lanna Script] (PDF) (M.A. Thesis). 4th National Symposium on Graduate Research, Chiang Mai, Thailand, August 10–11, 2004. Asst. Prof. Dr. Kirk R. Person, adviser. Chiang Mai: Payap University. Archived from the original (PDF) on 2015-05-05. Retrieved 2013-06-08.
  • Forbes, Andrew & Henley, David (1997). Khon Muang: People and Principalities of North Thailand. Chiang Mai: Teak House. ISBN 1-876437-03-0.
  • Forbes, Andrew & Henley, David (2012a). Ancient Chiang Mai. Vol. 1. Chiang Mai: Cognoscenti Books. ASIN B006HRMYD6.
  • Forbes, Andrew & Henley, David (2012b). Ancient Chiang Mai. Vol. 3. Chiang Mai: Cognoscenti Books. ASIN B006IN1RNW.
  • Forbes, Andrew & Henley, David (2012c). Ancient Chiang Mai. Vol. 4. Chiang Mai: Cognoscenti Books. ASIN B006J541LE.
  • Freeman, Michael; Stadtner, Donald & Jacques, Claude. Lan Na, Thailand's Northern Kingdom. ISBN 974-8225-27-5.
  • Cœdès, George (1968). The Indianized States of South-East Asia. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1.
  • Harbottle-Johnson, Garry (2002). Wieng Kum Kam, Atlantis of Lan Na. ISBN 974-85439-8-6.
  • Penth, Hans & Forbes, Andrew, eds. (2004). A Brief History of Lan Na. Chiang Mai: Chiang Mai City Arts and Cultural Centre. ISBN 974-7551-32-2.
  • Ratchasomphan, Sænluang & Wyatt, David K. (1994). David K. Wyatt (ed.). The Nan Chronicle (illustrated ed.). Ithaca: Cornell University SEAP Publications. ISBN 978-0-87727-715-6.
  • Royal Historical Commission of Burma (2003) [1829]. Hmannan Yazawin (in Burmese). Vol. 1–3. Yangon: Ministry of Information, Myanmar.
  • Wyatt, David K. & Wichienkeeo, Aroonrut (1998). The Chiang Mai Chronicle (2nd ed.). Silkworm Books. ISBN 974-7100-62-2.
  • Wyatt, David K. (2003). Thailand: A Short History (2nd ed.). ISBN 978-0-300-08475-7.