Հայաստանի պատմություն

20-րդ դարի սկզբի գիտնականները ենթադրում էին, որ «Արմենիա» անվանումը, հնարավոր է, առաջին անգամ գրանցվել է մի արձանագրության վրա, որտեղ հիշատակվում է Արմանին (կամ Արմանումը) Իբլայի հետ միասին՝ Նարամ-Սինի կողմից (մ.թ.ա. 2300 թ.) նվաճված տարածքներից, որոնք նույնացվում են աքքադացու հետ։ գաղութ Դիարբեքիրի ներկայիս շրջանում;Այնուամենայնիվ, Արմանիի և Իբլայի ճշգրիտ գտնվելու վայրը պարզ չէ:Որոշ ժամանակակից հետազոտողներ Արմանին (Արմի) տեղադրել են ժամանակակից Սամսատի ընդհանուր տարածքում և ենթադրել են, որ այն բնակեցված է եղել, գոնե մասամբ, վաղ հնդեվրոպական խոսող մարդկանց կողմից:Այսօր ժամանակակից ասորիները (որոնք ավանդաբար խոսում են նեոարամեերեն, ոչ թե աքքադերեն) հայերին դիմում են Արմանի անունով։Հնարավոր է, որ Հայաստան անունը ծագել է Արմինիից, ուրարտերեն՝ «Արմեի բնակիչ» կամ «հայ երկիր»։Ուրարտական ​​տեքստերի Արմե ցեղը կարող էր լինել Ուրումուները, որոնք մ.թ.ա. 12-րդ դարում փորձեցին ներխուժել Ասորեստան հյուսիսից իրենց դաշնակից Մուշկիների և Կասկիների հետ։Ուրումուն, ըստ երևույթին, հաստատվել է Սասոնի շրջակայքում՝ իրենց անունը տալով Արմեի շրջաններին և մոտակա Ուրմե երկրին։Եգիպտոսի Թութմոս III-ը, իր թագավորության 33-րդ տարում (մ.թ.ա. 1446), հիշատակվում է որպես «Էրմենենի» ժողովուրդ՝ պնդելով, որ իրենց երկրում «երկինքը հենված է իր չորս սյուների վրա»։Հայաստանը, հնարավոր է, կապված է Մաննեայի հետ, որը կարող է նույնական լինել Աստվածաշնչում նշված Միննի շրջանին:Սակայն, թե ինչին են վերաբերում այս բոլոր վկայությունները, չի կարելի հստակորեն որոշել, և «Արմենիա» անվան ամենավաղ հավաստումը գալիս է Բեհիսթունի արձանագրությունից (մ.թ.ա. մոտ 500 թ.):«Հայաստան» բառի ամենավաղ ձևը՝ Հայաստանի էնդոնիմը, կարող է լինել Հայասա-Ազզի, թագավորություն Հայկական լեռնաշխարհում, որը գրանցված է մ.թ.ա. 1500-1200 թվականների խեթական արձանագրություններում:

Հայասա-Ազզի կամ Ազի-Հայասա ուշ բրոնզի դարաշրջանի համադաշնություն էր Հայկական լեռնաշխարհում և/կամ Փոքր Ասիայի Պոնտական ​​շրջանում։Հայասա-Ազի համադաշնությունը մ.թ.ա. 14-րդ դարում հակասության մեջ էր Խեթական կայսրության հետ, ինչը հանգեցրեց Հաթիի փլուզմանը մոտ մ.թ.ա. 1190 թ.։Երկար ժամանակ ենթադրվում էր, որ Հայասա-Ազզին կարող է նշանակալից դեր ունենալ հայերի էթնոգենեզում։Հայասա-Ազիի մասին բոլոր տեղեկությունները գալիս են խեթերից, Հայասա-Ազիից առաջնային աղբյուրներ չկան։Որպես այդպիսին, Հայասա-Ազիի վաղ պատմությունն անհայտ է:Ըստ պատմաբան Արամ Քոսյանի, հնարավոր է, որ Հայասա-Ազզիի ակունքները ընկած են Թրիալեթի-Վանաձորի մշակույթի մեջ, որը մ.թ.ա. II հազարամյակի առաջին կեսին Անդրկովկասից ընդարձակվել է դեպի հյուսիս-արևելյան ժամանակակից Թուրքիա:Իգոր Դյակոնոֆը պնդում է, որ Հայասայի արտասանությունը, հավանաբար, ավելի մոտ է եղել Խայասային, ասպիրատիվ հ.Ըստ նրա՝ դա զրոյացնում է կապը հայկական Հայի հետ։Բացի այդ, նա պնդում է, որ -asa-ն չի կարող լինել անատոլիական լեզվի վերջածանց, քանի որ այս վերջածանցով անունները բացակայում են Հայկական լեռնաշխարհում:Դիակոնոֆի քննադատությունները հերքվել են Մատիոսյանի և մյուսների կողմից, ովքեր պնդում են, որ քանի որ Հայասան խեթական (կամ խեթականացված) էքսոնիմ է, որը կիրառվում է օտար հողի նկատմամբ, ապա -asa վերջածանցը դեռ կարող է նշանակել «երկիր»:Բացի այդ, Խայասան կարող է հաշտվել Հայի հետ, քանի որ խեթական h և kh հնչյունները փոխարինելի են, հատկանիշ, որը առկա է նաև հայերենի որոշ բարբառներում։

Միտաննին հուրիախոս պետություն էր Սիրիայի հյուսիսում և հարավ-արևելյան Անատոլիայում (ներկայիս Թուրքիա):Քանի որ նրա պեղված վայրերում դեռևս չեն գտնվել ոչ մի պատմություն կամ թագավորական տարեգրություն/տարեգրություն, Միտաննիի մասին գիտելիքները սակավ են՝ համեմատած տարածքի մյուս ուժերի հետ և կախված են նրանից, թե ինչ են մեկնաբանել նրա հարևանները իրենց տեքստերում:Միտաննի կայսրությունը հզոր տարածաշրջանային տերություն էր, որը սահմանափակված էր հյուսիսում խեթերով, արևմուտքում՝եգիպտացիներով , հարավում՝ կասիտներով, իսկ ավելի ուշ՝ արևելքում՝ ասորիներով։Իր առավելագույն չափով Միտաննին տարածվում էր մինչև Կիզուվատնա արևմուտք՝ Տավրոսի լեռներով, հարավում՝ Թունիպ, արևելքում՝ Արաֆե, և հյուսիս՝ մինչև Վանա լիճ։Նրանց ազդեցության ոլորտը ցույց է տրված հուրրիական տեղանուններում, անձնանուններում և տարածվածությունը Սիրիայում և Լևանտում մի առանձին խեցեղենի՝ Նուզի կերամիկայի մեջ:

Նաիրի աքքադերեն անվանումն էր Հայկական լեռնաշխարհի ցեղային իշխանությունների որոշակի խմբի (հնարավոր է, համադաշնություն կամ լիգա) բնակեցված շրջանի համար, որը մոտավորապես ընդգրկում է ժամանակակից Դիաբեքիրի և Վանա լճի միջև ընկած տարածքը և Ուրմիա լճից արևմուտք ընկած շրջանը:Նաիրին երբեմն հավասարեցվել է Նիհրիային, որը հայտնի է միջագետքյան , խեթական և ուրարտական ​​աղբյուրներից։Այնուամենայնիվ, դրա համատեղությունը Նիհրիայի հետ մեկ տեքստում կարող է հակասել դրան:Մինչ բրոնզի դարաշրջանի փլուզումը, Նաիրի ցեղերը համարվում էին բավական հզոր ուժ, որը կարող էր պայքարել ինչպես Ասորեստանի, այնպես էլ Հաթիի դեմ:Եթե ​​Նաիրին և Նիհրիան պետք է նույնականացվեն, ապա տարածաշրջանը եղել է Նիհրիայի ճակատամարտի վայրը (մ.թ.ա. մոտ 1230 թ.), որը խեթերի և ասորիների միջև ռազմական գործողությունների գագաթնակետն է՝ նախկին Միտաննի թագավորության մնացորդների նկատմամբ վերահսկողության համար։Ուրարտուի առաջին արքաները բնիկ Բիանիլի ինքնանվանման փոխարեն իրենց թագավորությունը անվանում էին Նաիրի։Սակայն Ուրարտուի և Նաիրիի միջև ստույգ հարաբերությունները պարզ չեն:Որոշ գիտնականներ կարծում են, որ Ուրարտուն եղել է Նաիրիի մի մասը մինչև առաջինի համախմբումը որպես անկախ թագավորություն, իսկ մյուսները ենթադրում են, որ Ուրարտուն և Նաիրին առանձին քաղաքներ են եղել։Ասորիները, կարծես, շարունակել են Նաիրին հիշատակել որպես առանձին միավոր Ուրարտուի հիմնադրումից հետո տասնամյակներ շարունակ, մինչև որ Նաիրին ամբողջությամբ կլանվեց Ասորեստանի և Ուրարտուի կողմից մ.թ.ա. 8-րդ դարում:

Ուրարտուն աշխարհագրական տարածաշրջան է, որը սովորաբար օգտագործվում է որպես երկաթի դարաշրջանի թագավորության էքսոնիմ, որը հայտնի է նաև իր էնդոնիմի՝ Վանի թագավորության ժամանակակից թարգմանությամբ, որը կենտրոնացած է պատմական Հայկական լեռնաշխարհում գտնվող Վանա լճի շուրջ:Թագավորությունը իշխանության եկավ մ.թ.ա. 9-րդ դարի կեսերին, բայց աստիճանաբար անկում ապրեց և ի վերջո նվաճվեց իրանցի մարերի կողմից մ.թ.ա. 6-րդ դարի սկզբին։19-րդ դարում իր վերագտնումից ի վեր, Ուրարտուն, որը սովորաբար համարվում է գոնե մասամբ հայախոս, էական դեր է խաղացել հայկական ազգայնականության մեջ:

Էրեբունին հիմնադրել է ուրարտական ​​թագավոր Արգիշտի I-ը (մոտ. մ.թ.ա. 785–753) մ.թ.ա. 782 թվականին։Այն կառուցվել է Արին Բերդ կոչվող բլրի գագաթին, որը նայում է Արաս գետի հովիտին, որպեսզի ծառայի որպես թագավորության հյուսիսային սահմանները պաշտպանելու ռազմական հենակետ:Այն նկարագրվել է որպես «նախագծված որպես մեծ վարչական և կրոնական կենտրոն, լիովին թագավորական մայրաքաղաք»:Ըստ Մարգարիտ Իսրայելյանի՝ Արգիշտին Էրեբունու կառուցումը սկսել է Երևանից հյուսիս և Սևանա լճից արևմուտք գտնվող տարածքները նվաճելուց հետո, մոտավորապես այն տարածքներին, որտեղ գտնվում է Աբովյան քաղաքը։Համապատասխանաբար, այս արշավների ժամանակ նրա գերի վերցրած բանտարկյալները՝ թե՛ տղամարդիկ, թե՛ կանայք, օգտագործվել են իր քաղաքը կառուցելու համար:Հերթական ուրարտական ​​թագավորները Էրեբունին դարձրին իրենց բնակության վայրը հյուսիսային զավթիչների դեմ իրենց ռազմական արշավների ժամանակ և շարունակեցին շինարարական աշխատանքները՝ ամրոցների պաշտպանությունը կառուցելու համար:Սարդուրի II և Ռուսա I արքաները նաև օգտագործել են Էրեբունին որպես հյուսիսային ուղղությամբ նոր նվաճողական արշավների բեմադրման վայր։Վեցերորդ դարի սկզբին Ուրարտական ​​պետությունը, մշտական ​​օտարերկրյա արշավանքների ներքո, փլուզվեց։Շուտով շրջանն անցավ Աքեմենյան կայսրության վերահսկողության տակ։Էրեբունու զբաղեցրած ռազմավարական դիրքը չնվազեց, սակայն դառնալով Հայաստանի սատրապության կարևոր կենտրոն։Չնայած օտարերկրյա տերությունների բազմաթիվ արշավանքներին՝ քաղաքը երբեք իրականում լքված չի եղել և շարունակաբար բնակեցվել է հաջորդ դարերի ընթացքում՝ ի վերջո ճյուղավորվելով և դառնալով Երևան քաղաք։

714 թվականին ասորիները Սարգոն II-ի գլխավորությամբ Ուրմիա լճում հաղթեցին ուրարտական ​​թագավոր Ռուսա I-ին և ավերեցին Մուսասիրի սուրբ ուրարտական ​​տաճարը։Միևնույն ժամանակ հնդեվրոպական մի ցեղ, որը կոչվում է Կիմերներ, հարձակվել է Ուրարտուի վրա հյուսիս-արևմտյան շրջանից և ոչնչացրել նրա մնացած զորքերը:

Մարերը Կյաքսարեսի գլխավորությամբ ներխուժեցին Ասորեստան ավելի ուշ՝ մ.թ.ա. 612թ.-ին, այնուհետև մ.թ.ա. 585թ.-ին գրավեցին ուրարտական ​​մայրաքաղաք Վանը, փաստորեն վերջ տալով Ուրարտուի ինքնիշխանությանը։Հայկական ավանդույթի համաձայն՝ մարերը օգնել են հայերին հաստատել Օրոնտյան դինաստիան։

Ուրարտուի անկումից հետո մոտ մ.թ.ա. 585 թվականին առաջացավ Հայաստանի սատրապությունը, որը ղեկավարում էր Հայկական Օրոնտյան դինաստիան, որը հայտնի է նաև իրենց բնիկ անունով Երուանդիդ կամ Երվանդունի անունով, որը կառավարում էր պետությունը մ.թ.ա. 585–190 թվականներին։Օրոնտյանների օրոք Հայաստանը այս ժամանակաշրջանում եղել է Պարսկական կայսրության սատրապությունը, իսկ դրա կազմալուծումից հետո (մ.թ.ա. 330թ.) դարձել է անկախ թագավորություն։Օրոնտյան դինաստիայի տիրապետության ժամանակ հայերի մեծ մասն ընդունեց զրադաշտական ​​կրոնը։Օրոնտիդները իշխում էին նախ որպես Աքեմենյան կայսրության պատվիրատու թագավորներ կամ սատրապներ, իսկ Աքեմենյան կայսրության փլուզումից հետո հիմնեցին անկախ թագավորություն։Հետագայում Օրոնտիդների մի ճյուղ իշխում է որպես Սոփենի և Կոմմագենեի թագավորներ։Նրանք առաջինն են երեք թագավորական դինաստիաներից, որոնք հաջորդաբար կառավարել են հին Հայաստանի թագավորությունը (մ.թ.ա. 321–428 թթ.)։

Մ.թ.ա. 5-րդ դարում Պարսկաստանի թագավորները կա՛մ իշխում էին, կա՛մ ունեին ենթակա տարածքներ, որոնք ընդգրկում էին ոչ միայն Պարսկական բարձրավանդակը և նախկինում Ասորական կայսրության կողմից տիրող բոլոր տարածքները, ներառյալ Հայաստանը:Հայաստանի սատրապությունը, շրջան, որը վերահսկվում էր Օրոնտյան դինաստիայի կողմից (մ.թ.ա. 570–201), մ.թ.ա. 6-րդ դարում Աքեմենյան կայսրության սատրապություններից մեկն էր, որը հետագայում դարձավ անկախ թագավորություն։Նրա մայրաքաղաքներն էին Տուշպան, իսկ ավելի ուշ՝ Էրեբունին։

Հայաստանի սատրապությունը թագավորություն դարձավ մ.թ.ա. 321 թվականին Օրոնտյան դինաստիայի օրոք Ալեքսանդր Մակեդոնացու կողմից Պարսկաստանը գրավելուց հետո, որն այնուհետև ներառվեց որպես Սելևկյան կայսրության հելլենիստական ​​թագավորություններից մեկը:Սելևկյան կայսրության օրոք (մ.թ.ա. 312–63), հայկական գահը բաժանվել է երկու մասի՝ Մեծ Հայք (Մեծ Հայք) և Սոփենե, որոնք երկուսն էլ անցել են Արտաքսյան դինաստիայի անդամներին մ.թ.ա. 189 թվականին։

Սոփենի թագավորությունը հելլենիստական ​​դարաշրջանի քաղաքական միավոր էր, որը գտնվում էր Հին Հայաստանի և Սիրիայի միջև։Օրոնտիդների դինաստիայի ղեկավարությամբ թագավորությունը մշակութային առումով միախառնված էր հունական , հայկական, իրանական , սիրիական, անատոլիական և հռոմեական ազդեցություններով:3-րդ դարում հիմնադրված թագավորությունը պահպանեց անկախությունը մինչև մ.թ.մ.թ.ա. 95, երբ Արտաշես թագավոր Տիգրան Մեծը գրավեց տարածքները որպես իր կայսրության մաս։Սոֆենեն ընկել է միջնադարյան Խարբերդի մոտ, որը ներկայիս Էլազիգն է։Սոֆենը, ամենայն հավանականությամբ, առաջացել է որպես առանձին թագավորություն մ.թ.ա. 3-րդ դարում՝ Մերձավոր Արևելքում Սելևկյանների ազդեցության աստիճանական անկման և Օրոնտյան դինաստիայի մի քանի ճյուղերի պառակտման ժամանակ։

Հելլենիստական ​​Սելևկյան կայսրությունը վերահսկում էր Սիրիան, Հայաստանը և արևելյան հսկայական այլ շրջաններ:Այնուամենայնիվ, մ.թ.ա. 190-ին Հռոմից իրենց պարտությունից հետո Սելևկյանները հրաժարվեցին Տավրոսի լեռներից անցած տարածաշրջանային պահանջներից՝ սելևկյաններին սահմանափակելով Սիրիայի արագորեն փոքրացող տարածքով։190 թվականին հիմնադրվել է հելլենիստական ​​հայկական պետություն։Այն Ալեքսանդր Մակեդոնացու կարճատև կայսրության հելլենիստական ​​իրավահաջորդ պետությունն էր, որտեղ Արտաքսիասը դարձավ նրա առաջին թագավորը և Արտաքսիադների դինաստիայի հիմնադիրը (մ.թ.ա. 190–մ.թ. 1)։Միևնույն ժամանակ, թագավորության արևմտյան մասը բաժանվեց որպես առանձին պետություն Զարիադրիսի օրոք, որը հայտնի դարձավ որպես Փոքր Հայք, մինչդեռ հիմնական թագավորությունը ստացավ Մեծ Հայք անունը:Ըստ աշխարհագրագետ Ստրաբոնի՝ Արտաքսիասը և Զարիադրեսը Սելևկյան կայսրության երկու սատրապներ էին, որոնք իշխում էին համապատասխանաբար Մեծ Հայքի և Սոփենի գավառների վրա։Մ.թ.ա. 190-ին Մագնեզիայի ճակատամարտում Սելևկյանների պարտությունից հետո, Արտաշեսների հայ ազնվական ընտանիքի հեղաշրջումը տապալեց Երվանդունիների տոհմը և հռչակեց նրանց անկախությունը, իսկ Արտաքսիասը դարձավ Հայաստանի Արտաշեսյան տոհմի առաջին թագավորը մ.թ.ա. 188 թվականին։Արտաքսյադների դինաստիան կամ Արդաքսյադների դինաստիան կառավարել է Հայաստանի թագավորությունը մ.թ.ա. 189-ից մինչև նրանց տապալումը հռոմեացիների կողմից մ.թ. 12-ին: Նրանց թագավորությունը ներառում էր Մեծ Հայքը, Սոփենը և ընդհատումներով Փոքր Հայքը և Միջագետքի մի մասը:Նրանց հիմնական թշնամիներն էին հռոմեացիները, սելևկյանները և պարթևները , որոնց դեմ հայերը ստիպված էին բազմաթիվ պատերազմներ վարել։Գիտնականները կարծում են, որ Արտաքսիասը և Զարիադրեսը օտարազգի զորավարներ չէին, այլ տեղական գործիչներ՝ կապված Օրոնտիդների նախորդ արքայատոհմի հետ, ինչպես կնշանակեր նրանց իրանահայ (և ոչ հունական) անունները։Ըստ Նինա Գարսոյանի / Encyclopaedia Iranica, Արտաքսիադները իրանական ծագում ունեցող ավելի վաղ Օրոնտիդների (երուանդիդների) դինաստիայի մի ճյուղ էին, որը հաստատված է, որ Հայաստանում իշխում էր առնվազն մ.թ.ա. 5-րդ դարից:

Կոմմագենեն հին հունա- իրանական թագավորություն էր, որը ղեկավարում էր իրանական Օրոնտյան դինաստիայի հելլենացված ճյուղը, որը իշխում էր Հայաստանի վրա:Թագավորությունը գտնվում էր հնագույն Սամոսատա քաղաքում և շրջակայքում, որը ծառայում էր որպես նրա մայրաքաղաք։Սամոսատայի երկաթի դարաշրջանի անվանումը՝ Կումմուհ, հավանաբար իր անունը տվել է Կոմմագենին։Կոմմագենեն բնութագրվել է որպես «բուֆերային պետություն» Հայաստանի, Պարթևաստանի, Սիրիայի և Հռոմի միջև.մշակութային առումով այն համապատասխանաբար խառն էր։Կոմմագենեի թագավորության արքաները պնդում էին, որ ծագում են Օրոնտեսից, որոնց նախահայրն էր Պարսկաստանի Դարեհ I-ը, նրա ամուսնությամբ Արտաշես II-ի դստեր՝ Ռոդոգունի հետ, ով ընտանիքով սերում էր Դարեհ I թագավորից: Կոմմագենեի տարածքը մոտավորապես համապատասխանում էր ժամանակակից թուրքերենին: Ադըյաման և հյուսիսային Անթեփ նահանգներ։Քիչ բան է հայտնի Կոմմագենեի շրջանի մասին մինչև մ.թ.ա. II դարի սկիզբը։Այնուամենայնիվ, թվում է, որ այն քիչ ապացույցներից է, որ Կոմմագենը կազմում էր ավելի մեծ պետության մի մասը, որը ներառում էր նաև Սոփենի թագավորությունը:Այս իրավիճակը տեւեց մինչեւ Ք.ա.163 մ.թ.ա., երբ տեղի սատրապ Պտղոմեոս Կոմմագենացին ինքն իրեն հաստատեց որպես անկախ կառավարիչ Սելևկյան թագավոր Անտիոքոս IV Եպիփանեսի մահից հետո։Կոմմագենեի թագավորությունը պահպանեց իր անկախությունը մինչև մ.թ. 17-ը, երբ Տիբերիոս կայսրը դարձրեց հռոմեական նահանգ։Այն կրկին ի հայտ եկավ որպես անկախ թագավորություն, երբ Կալիգուլայի հրամանով Անտիոքոս IV Կոմմագենացին վերականգնվեց գահին, այնուհետև նույն կայսրը զրկեց դրանից, այնուհետև մի քանի տարի անց վերականգնվեց նրա իրավահաջորդ Կլավդիոսի կողմից։Վերաստեղծման պետությունը տևեց մինչև մ.թ. 72 թվականը, երբ Վեսպասիանոս կայսրը վերջնականապես և վերջնականապես այն դարձրեց Հռոմեական կայսրության մաս։

Մոտավորապես մ.թ.ա. 120-ին պարթևների թագավոր Միտրիդատ II-ը (մ.թ.ա. 124–91) ներխուժեց Հայաստան և նրա թագավոր Արտավասդես I-ին ստիպեց ճանաչել պարթևական գերիշխանությունը։Արտավասդես I-ը ստիպված եղավ պարթևներին պատանդ տալ Տիգրանին, որը կամ նրա որդին էր, կամ եղբոր որդին։Տիգրանն ապրել է Կտեսիփոնի պարթևական արքունիքում, որտեղ սովորել է պարթևական մշակույթով։Տիգրանը պատանդ մնաց պարթեւների արքունիքում մինչեւ մ.թ.96/95 թթ., երբ Միտրիդատ II-ն ազատ արձակեց նրան և նշանակեց Հայաստանի թագավոր։Տիգրանը Կասպից ծովում գտնվող «յոթանասուն հովիտներ» կոչվող տարածքը զիջեց Միտրիդատ II-ին, կա՛մ որպես գրավ, կա՛մ Միթրիդատ II-ի պահանջի պատճառով:Տիգրանեսի դուստր Արիազատը նույնպես ամուսնացել էր Միտրիդատ II-ի որդու հետ, ինչը ժամանակակից պատմիչ Էդվարդ Դեբրովայի առաջարկությամբ տեղի է ունեցել հայոց գահ բարձրանալուց քիչ առաջ՝ որպես նրա հավատարմության երաշխիք։Տիգրանը կմնա պարթևական վասալ մինչև մ.թ.ա. 80-ականների վերջը։

Տիգրան Մեծը Հայաստանի թագավորն էր, որի օրոք երկիրը կարճ ժամանակով դարձավ Հռոմի արևելյան ամենաուժեղ պետությունը:Եղել է Արտաքսիադ թագավորական տան անդամ։Նրա օրոք հայկական թագավորությունն ընդարձակվեց իր ավանդական սահմաններից դուրս՝ թույլ տալով Տիգրանին հավակնել Մեծ թագավոր տիտղոսին և Հայաստանին ներգրավելով բազմաթիվ մարտերի ընդդեմ հակառակորդների, ինչպիսիք են Պարթևական և Սելևկյան կայսրությունները և Հռոմեական Հանրապետությունը։Նրա օրոք Հայաստանի թագավորությունը գտնվում էր իր հզորության գագաթնակետին և կարճ ժամանակում դարձավ հռոմեական արևելքի ամենահզոր պետությունը։Արտաքսիասը և նրա հետևորդներն արդեն կառուցել էին այն հիմքը, որի վրա Տիգրանը կառուցեց իր կայսրությունը։Չնայած այս հանգամանքին, Հայաստանի տարածքը, լինելով լեռնային, կառավարվում էր կենտրոնական իշխանությունից մեծ մասամբ ինքնավար նախարարների կողմից։Տիգրանը միավորել է նրանց՝ թագավորությունում ներքին անվտանգություն ստեղծելու համար։Հայաստանի սահմանները ձգվում էին Կասպից ծովից մինչև Միջերկրական ծով։Այդ ժամանակ հայերն այնքան էին ընդարձակվել, որ հռոմեացիներն ու պարթևները ստիպված էին միանալ իրենց ուժերը՝ նրանց ծեծելու համար։Տիգրանն իր տիրույթում ավելի կենտրոնական մայրաքաղաք գտավ և այն անվանեց Տիգրանոցերտա։

Երրորդ Միթրիդատյան պատերազմը (մ.թ.ա. 73–63), Միթրիդատյան երեք պատերազմներից վերջինն ու ամենաերկարը, տեղի ունեցավ Պոնտոսի Միտրիդատ VI-ի և Հռոմեական Հանրապետության միջև։Երկու կողմերին էլ միացան մեծ թվով դաշնակիցներ, որոնք պատերազմի մեջ ներքաշեցին Միջերկրական ծովի ամբողջ արևելքը և Ասիայի մեծ մասերը (Փոքր Ասիա, Մեծ Հայք, Հյուսիսային Միջագետք և Լևանտ):Հակամարտությունն ավարտվեց Միտրիդատի պարտությամբ, վերջ դրեց Պոնտական ​​թագավորությանը, վերջ դրեց Սելևկյան կայսրությանը (այն ժամանակվա կոշտ պետություն), ինչպես նաև հանգեցրեց նրան, որ Հայաստանի Թագավորությունը դարձավ Հռոմի դաշնակից պատվիրատու պետությունը:

69 թվականի հոկտեմբերի 6-ին Տիգրանակերտի ճակատամարտը տեղի ունեցավ Հռոմեական Հանրապետության զորքերի և Հայաստանի թագավորության բանակի միջև՝ Տիգրան Մեծ թագավորի գլխավորությամբ։Հռոմեական զորքերը՝ հյուպատոս Լուկիոս Լիկինիուս Լուկուլլոսի գլխավորությամբ, ջախջախեցին Տիգրանին և արդյունքում գրավեցին Տիգրանեսի մայրաքաղաք Տիգրանոցերտան։Ճակատամարտը ծագել է Երրորդ Միթրիդատյան պատերազմից, որը կռվում էր Հռոմեական Հանրապետության և Պոնտոսի Միտրիդատ VI-ի միջև, որի դուստր Կլեոպատրան ամուսնացած էր Տիգրանի հետ։Միտրիդատը փախավ փեսայի մոտ ապաստան փնտրելու, իսկ Հռոմը ներխուժեց Հայաստանի թագավորություն։Պաշարելով Տիգրանոցերտան՝ հռոմեական զորքերը հետ ընկան մոտակա գետի հետևում, երբ հայկական մեծ բանակը մոտեցավ։Նահանջ ձեւացնելով՝ հռոմեացիները անցան երթուղու մոտ և ընկան հայկական բանակի աջ թևը։Այն բանից հետո, երբ հռոմեացիները ջախջախեցին հայկական կատաֆրակտներին, Տիգրանեսի բանակի մնացորդը, որը հիմնականում կազմված էր նրա ընդարձակ կայսրության հում գանձերից և գյուղացիական զորքերից, խուճապի մատնվեց և փախան, իսկ հռոմեացիները մնացին դաշտի կառավարում։

66-ի սկզբին տրիբուն Գայոս Մանիլիուսը առաջարկեց, որ Պոմպեոսը ստանձնի Միտրիդատի և Տիգրանի դեմ պատերազմի գերագույն հրամանատարությունը։Նա պետք է վերահսկողություն վերցնի Փոքր Ասիայի գավառների կառավարիչներից, ունենա լիազորություններ նշանակելու իրեն լեգաներ և իշխանություն՝ պատերազմ և խաղաղություն հաստատելու և պայմանագրեր կնքելու իր հայեցողությամբ:Օրենքը՝ Lex Manilia-ն, հաստատվեց Սենատի կողմից, իսկ ժողովուրդը և Պոմպեյը պաշտոնապես ստանձնեցին արևելյան պատերազմի հրամանատարությունը:Պոմպեոսի մոտենալուն պես Միտրիդատը նահանջեց իր թագավորության կենտրոն՝ փորձելով ձգվել և կտրել հռոմեական մատակարարման գծերը, բայց այս ռազմավարությունը չաշխատեց (Պոմպեյը գերազանցում էր լոգիստիկայի բնագավառում):Ի վերջո Պոմպեոսը անկյուն է գցել և հաղթել թագավորին Լիկուս գետի մոտ:Քանի որ Տիգրան II Հայացին՝ նրա փեսան, հրաժարվեց նրան ընդունել իր տիրույթներ (Մեծ Հայք), Միտրիդատը փախավ Կոլխիդա և, հետևաբար, ճանապարհ ընկավ դեպի Կիմմերյան Բոսֆորի իր սեփական տիրույթները։Պոմպեոսը արշավեց Տիգրանի դեմ, որի թագավորությունն ու իշխանությունն այժմ խիստ թուլացած էին։Այնուհետև Տիգրանը հաշտության հայց է ներկայացրել և հանդիպել Պոմպեոսի հետ՝ խնդրելով դադարեցնել ռազմական գործողությունները:Հայոց թագավորությունը դարձավ Հռոմի դաշնակից պատվիրատու պետությունը։Հայաստանից Պոմպեոսը արշավեց դեպի հյուսիս՝ ընդդեմ կովկասյան ցեղերի ու թագավորությունների, որոնք դեռ աջակցում էին Միտրիդատին։

Հռոմեական-պարթևական պատերազմները (մ.թ.ա. 54 - մ.թ. 217) Պարթևական կայսրության և Հռոմեական Հանրապետության և Հռոմեական կայսրության միջև հակամարտությունների շարք էին։Դա հակամարտությունների առաջին շարքն էր, որը կլիներ հռոմեա- պարսկական պատերազմների 682 տարին:Պարթևական կայսրության և Հռոմեական Հանրապետության միջև մարտերը սկսվել են մ.թ.ա. 54 թվականին։Պարթեւաստանի դեմ այս առաջին ներխուժումը հետ մղվեց հատկապես Կարրեի ճակատամարտում (մ.թ.ա. 53)։1-ին դարի հռոմեացի ազատագրողների քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ պարթևներն ակտիվորեն աջակցում էին Բրուտոսին և Կասիուսին, ներխուժելով Սիրիա և տարածքներ նվաճելով Լևանտում։Այնուամենայնիվ, երկրորդ հռոմեական քաղաքացիական պատերազմի ավարտը բերեց հռոմեական հզորության վերածնունդ Արևմտյան Ասիայում:113 թվականին Հռոմեական կայսր Տրայանոսը ռազմավարական առաջնահերթություն դարձրեց արևելյան նվաճումները և Պարթևի ջախջախումը և հաջողությամբ հաղթահարեց Պարթևների մայրաքաղաք Կտեսիփոնը՝ որպես պատվիրատու կառավարիչ նշանակելով Պարթևական Պարթամասպատին։Սակայն հետագայում նա ապստամբություններով հետ է մղվել տարածաշրջանից։Ադրիանոսը՝ Տրայանոսի իրավահաջորդը, փոխեց իր նախորդի քաղաքականությունը՝ մտադրվելով վերականգնել Եփրատը՝ որպես հռոմեական վերահսկողության սահման։Սակայն 2-րդ դարում Հայաստանի համար պատերազմը կրկին սկսվեց 161 թվականին, երբ Վոլոգասես IV-ը այնտեղ ջախջախեց հռոմեացիներին։Ստատիուս Պրիսկուսի գլխավորությամբ հռոմեական հակահարձակումը պարտության մատնեց պարթևներին Հայաստանում և հայոց գահի վրա դրեց նախընտրած թեկնածուին, իսկ Միջագետքի արշավանքը ավարտվեց 165 թվականին Կտեսիֆոնի կողոպուտով:195 թվականին սկսվեց հռոմեական հերթական արշավանքը Միջագետք կայսր Սեպտիմիուս Սևերոսի օրոք, որը գրավեց Սելևկիան և Բաբելոնը, սակայն նա չկարողացավ գրավել Հատրան:

Արշակյանների տոհմը կառավարել է Հայաստանի թագավորությունը 12-ից 428 թվականներին։ Տոհմը Պարթևական Արշակյան դինաստիայի մի ճյուղ էր։Արշակյան արքաները ընդհատումներով գահակալել են Արտաքսյան դինաստիայի անկմանը հաջորդող քաոսային տարիների ընթացքում մինչև 62 թվականը, երբ Տրդատ I-ը ապահովեց պարթևների Արշակյան իշխանությունը Հայաստանում։Սակայն նրան չհաջողվեց գահի վրա հաստատել իր գիծը, և տարբեր տոհմերի տարբեր Արշակյաններ կառավարեցին մինչև Վոլոգասես II-ի գահակալումը, որին հաջողվեց հաստատել իր սեփական գիծը հայոց գահի վրա, որը կկառավարեր երկիրը մինչև այն չվերացվեր։ Սասանյան կայսրության կողմից 428 թ.Հայոց պատմության մեջ Արշակյանների իշխանության օրոք ամենաուշագրավ իրադարձություններից երկուսն էին 301 թվականին Գրիգոր Լուսավորչի կողմից Հայաստանի քրիստոնեություն ընդունելը և Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից մ.թ.ա. հայոց գրերի ստեղծումը։405. Հայաստանի Արշակյանների օրոք նշանավորվեց իրանականության գերակշռությունը երկրում։

Հռոմեական Հայաստանը վերաբերում է Մեծ Հայքի որոշ մասերի տիրապետությանը Հռոմեական կայսրության կողմից՝ մ.թ. 1-ին դարից մինչև ուշ անտիկ դարաշրջանի վերջը։Մինչ Փոքր Հայաստանը դարձել էր հաճախորդ պետություն և մ.թ. 1-ին դարում ընդգրկվել էր հենց Հռոմեական կայսրության մեջ, Մեծ Հայքը մնաց անկախ թագավորություն Արշակյան դինաստիայի օրոք։Այս ամբողջ ժամանակահատվածում Հայաստանը մնաց կռվախնձոր Հռոմի և Պարթևական կայսրության , ինչպես նաև Սասանյան կայսրության միջև, որը հաջորդեց վերջինիս, և casus belli մի քանի հռոմեական- պարսկական պատերազմների միջև:Միայն 114 թվականին Տրայանոս կայսրը կարողացավ գրավել և ներառել այն որպես կարճատև գավառ:4-րդ դարի վերջին Հայաստանը բաժանվեց Հռոմի և Սասանյանների միջև, որոնք իրենց վերահսկողության տակ առան Հայկական թագավորության մեծ մասը և 5-րդ դարի կեսերին վերացրեցին հայկական միապետությունը։6-րդ և 7-րդ դարերում Հայաստանը կրկին կռվի դաշտ դարձավ արևելյան հռոմեացիների (բյուզանդացիների) և սասանյանների միջև, մինչև երկու տերությունները ջախջախվեցին և 7-րդ դարի կեսերին փոխարինվեցին մահմեդական խալիֆայությամբ։

Շապուր I-ը Բարբալիսոսի ճակատամարտում ոչնչացրեց հռոմեական 60000-անոց զորքը։Այնուհետև նա այրեց և ավերեց հռոմեական Սիրիա նահանգը և նրա բոլոր կախվածությունները:Այնուհետև նա վերանվաճեց Հայաստանը և դրդեց Անակ պարթևին սպանել հայոց թագավոր Խոսրով II-ին։Անակը Շապուրի խնդրածն արեց, և Խոսրովին սպանեց 258 թ.սակայն Անակը ինքը սպանվեց հայ ազնվականների կողմից։Այնուհետեւ Շապուրը իր որդուն՝ Հորմիզդ Ա-ին, նշանակեց «Հայոց մեծ թագավոր»։Հայաստանը ենթարկված լինելով՝ Վրաստանը ենթարկվեց Սասանյան կայսրությանը և ընկավ Սասանյան պաշտոնյայի հսկողության տակ։Վրաստանն ու Հայաստանը վերահսկողության տակ ունենալով, սասանյանների հյուսիսային սահմաններն այսպիսով ապահովված էին։Սասանյան պարսիկները պահել են Հայաստանը մինչև հռոմեացիների վերադարձը 287 թ.

Դիոկղետիանոսի օրոք Հռոմը Տրդատ III-ին նշանակեց Հայաստանի կառավարիչ, իսկ 287 թվականին նա տիրեց հայկական տարածքի արևմտյան մասերին։Սասանյանները որոշ ազնվականների դրդեցին ապստամբության, երբ Նարսեը հեռացավ պարսկական գահը վերցնելու 293 թվականին: Այնուամենայնիվ, Հռոմը հաղթեց Նարսեին 298 թվականին, և Խոսրով II-ի որդի Տրդատ III-ը հռոմեացի զինվորների աջակցությամբ վերականգնեց Հայաստանի նկատմամբ վերահսկողությունը:

301 թվականին Հայաստանը դարձավ առաջին ժողովուրդը, որն ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական ​​կրոն՝ տարածաշրջանի շուրջ տեւական աշխարհաքաղաքական մրցակցության պայմաններում:Այն հիմնեց մի եկեղեցի, որն այսօր գոյություն ունի թե՛ կաթոլիկ, թե՛ արևելյան ուղղափառ եկեղեցիներից անկախ, որն այդպիսին դարձավ 451 թվականին՝ Քաղկեդոնի ժողովը մերժելուց հետո:Հայ առաքելական եկեղեցին արևելյան ուղղափառ հաղորդության մի մասն է, չշփոթել Արևելյան ուղղափառ հաղորդության հետ։Հայոց եկեղեցու առաջին կաթողիկոսը եղել է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը։Իր հավատալիքների պատճառով նա հալածվել է հայոց հեթանոս թագավորի կողմից և «պատժվել»՝ նետվելով ժամանակակից Հայաստանում Խոր Վիրապում։Նա ձեռք է բերել Լուսավորչի կոչում, քանի որ լուսավորել է հայերի հոգիները՝ նրանց քրիստոնեությունը ներկայացնելով։Մինչ այդ հայերի մեջ գերիշխող կրոնը զրադաշտականությունն էր։Կարծես թե Արշակյանների կողմից Հայաստանի քրիստոնեացումը մասամբ հակասում էր Սասանյաններին:

384 թվականին Հռոմի կայսր Թեոդոսիոս I-ը և Պարսկաստանի Շապուր III-ը համաձայնեցին Հայաստանը պաշտոնապես բաժանել Արևելյան Հռոմեական (Բյուզանդական) կայսրության և Սասանյան կայսրության միջև։Արևմտյան Հայաստանը շատ արագ դարձավ Հռոմեական կայսրության նահանգ՝ Փոքր Հայաստան անունով;Արևելյան Հայաստանը թագավորություն մնաց Պարսկաստանում մինչև 428 թվականը, երբ տեղի ազնվականները տապալեցին թագավորին, իսկ Սասանյանները նրա փոխարեն կառավարիչ նշանակեցին։

Հայերեն այբուբենը ներմուծել են Մեսրոպ Մաշտոցը և Իսահակ Հայացին (Սահակ Պարթև) 405 թվականին։Միջնադարյան հայկական աղբյուրները պնդում են նաև, որ Մաշտոցը հորինել է վրացական և կովկասյան ալբանական այբուբենները մոտավորապես նույն ժամանակ։Այնուամենայնիվ, գիտնականների մեծամասնությունը վրացական գրի ստեղծումը կապում է Քարթլիի վրացական առանցքային թագավորության՝ Իբերիայի քրիստոնեացման գործընթացի հետ:Այսպիսով, այբուբենը, ամենայն հավանականությամբ, ստեղծվել է Միրիան III-ի (326 կամ 337 թթ.) օրոք Իբերիայի փոխակերպման և 430 թվականի Բիր էլ Քութի արձանագրությունների միջև՝ հայկական այբուբենի հետ միաժամանակ:

Սասանյան Հայաստանը, որը նաև հայտնի է որպես Պարսկական Հայաստան և Պարսարմենիա, կարող է վերաբերել այն ժամանակաշրջաններին, երբ Հայաստանը գտնվում էր Սասանյան կայսրության ենթակայության տակ, կամ մասնավորապես Հայաստանի այն մասերին, որոնք գտնվում էին նրա վերահսկողության տակ, օրինակ՝ 387 թվականի բաժանումից հետո, երբ Արևմտյան Հայաստանի որոշ հատվածներ էին։ ընդգրկվել է Հռոմեական կայսրության մեջ, մինչդեռ Հայաստանի մնացած մասը անցել է Սասանյան սյուզերայնության ներքո, բայց պահպանել է իր գոյություն ունեցող թագավորությունը մինչև 428 թվականը:428 թվականին Բահրամ V-ը վերացրեց Հայաստանի թագավորությունը և երկրի մարզպան նշանակեց Վեհ Միհր Շապուրին (սահմանամերձ գավառի կառավարիչ, «մարգրաֆ»), որը նշանավորեց նոր դարաշրջանի սկիզբը, որը հայտնի է որպես Մարզպանության շրջան, մի շրջան, երբ մարզբանները։ Սասանյան կայսրի կողմից առաջադրված, կառավարում էր Արևելյան Հայաստանը՝ ի տարբերություն արևմտյան բյուզանդական Հայաստանի, որը կառավարում էին մի քանի իշխաններ, իսկ ավելի ուշ՝ կուսակալներ՝ բյուզանդական գերիշխանության ներքո։Հայաստանը կազմվել է Պարսկաստանի կազմում գտնվող ամբողջական նահանգ, որը հայտնի է որպես Պարսկական Հայաստան։

Ավարայրի ճակատամարտը տեղի է ունեցել 451 թվականի հունիսի 2-ին Վասպուրականի Ավարայրի դաշտում, Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորած քրիստոնյա հայկական բանակի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև։Այն համարվում է քրիստոնեական հավատքի պաշտպանության առաջին մարտերից մեկը։Թեև պարսիկները հաղթական էին մարտի դաշտում, բայց դա պյուրոսի հաղթանակ էր, քանի որ Ավարայրը ճանապարհ հարթեց դեպի 484 թվականի Նվարսակի պայմանագիրը, որը հաստատեց քրիստոնեությունն ազատորեն դավանելու Հայաստանի իրավունքը։Ճակատամարտը համարվում է հայոց պատմության ամենանշանակալի իրադարձություններից մեկը։Հայկական ուժերի հրամանատար Վարդան Մամիկոնյանը համարվում է ազգային հերոս և սրբադասվել է Հայ առաքելական եկեղեցու կողմից։

Դվինի առաջին ժողովը եկեղեցական ժողով էր, որը տեղի ունեցավ 506 թվականին Դվին քաղաքում (այն ժամանակ՝ Սասանյան Հայաստանում)։Այն հրավիրվեց քննարկելու Հենոտիկոնը՝ քրիստոնեական փաստաթուղթ, որը թողարկվել էր բյուզանդական կայսր Զենոնի կողմից՝ փորձելով լուծել աստվածաբանական վեճերը, որոնք ծագել էին Քաղկեդոնի ժողովից։Հայ եկեղեցին չէր ընդունել Քաղկեդոնի ժողովի (չորրորդ Տիեզերական ժողովի ) եզրակացությունները, որոնք սահմանում էին, որ Քրիստոսը «ճանաչված է երկու բնության մեջ», և դատապարտում էր «երկու բնությունից» բանաձևի բացառիկ օգտագործումը։Վերջինս պնդում էր մարդկային և աստվածային բնությունների միավորումը Քրիստոսի մեկ բաղադրյալ բնության մեջ և մերժում էր միությունից հետո իրականում բնությունների ցանկացած խզում։Այս բանաձևը դավանել են սուրբ Կիրիլ Ալեքսանդրացին և Դիոսկորոս Ալեքսանդրացին:Միաֆիզիտությունը հայ եկեղեցու վարդապետությունն էր, ի թիվս այլոց:Հենոտիկոնը՝ Զենոն կայսեր հաշտության փորձը, հրատարակվել է 482 թվականին։ Այն եպիսկոպոսներին հիշեցնում է նեստորական վարդապետության դատապարտումը, որն ընդգծում էր Քրիստոսի մարդկային էությունը և չէր հիշատակում քաղկեդոնական դիոֆիզիտական ​​դավանանքը։

Հայաստանը մնաց արաբական տիրապետության տակ մոտ 200 տարի՝ պաշտոնապես սկսած մ.թ. 645թ.-ից:Օմայանների և Աբբասյանների կառավարման երկար տարիների ընթացքում հայ քրիստոնյաները օգտվում էին քաղաքական ինքնավարությունից և հարաբերական կրոնական ազատությունից, սակայն համարվում էին երկրորդ կարգի քաղաքացիներ (դհիմմի կարգավիճակ):Սա, սակայն, սկզբում այդպես չէր։Զավթիչները սկզբում փորձեցին ստիպել հայերին ընդունել իսլամը, ինչը դրդեց բազմաթիվ քաղաքացիների փախչել Բյուզանդիայի տիրապետության տակ գտնվող Հայաստան, որը մահմեդականները հիմնականում միայնակ էին թողել իր խորդուբորդ և լեռնային տեղանքի պատճառով:Քաղաքականությունը նաև մի քանի ընդվզումներ առաջացրեց, մինչև որ Հայ եկեղեցին վերջապես ավելի մեծ ճանաչում ստացավ, քան այն ապրում էր բյուզանդական կամ սասանյան իրավասության ներքո:Խալիֆը կառավարիչներ և ներկայացուցիչներ նշանակեց Օստիկաններին, որոնք երբեմն ծագումով հայ էին։Առաջին օստիկանը, օրինակ, Թեոդորոս Ռշտունին էր։Սակայն 15000-անոց բանակի հրամանատարը միշտ եղել է հայազգի, հաճախ Մամիկոնյանների, Բագրատունիների կամ Արծրունիների տոհմից, ընդ որում Ռշտունիների ընտանիքն ունի ամենաշատ զորքը՝ 10000:Նա կա՛մ երկիրը կպաշտպաներ օտարներից, կա՛մ կաջակցեր խալիֆին իր ռազմական արշավներում։Օրինակ՝ հայերն օգնեցին խալիֆայությանը խազար զավթիչների դեմ։Արաբական տիրապետությունը ընդհատվում էր բազմաթիվ ապստամբություններով, երբ արաբները փորձում էին պարտադրել իսլամը կամ ավելի բարձր հարկեր (ջիզյա) Հայաստանի ժողովրդին:Սակայն այս ապստամբությունները եղել են պատահական և ընդհատվող։Նրանք երբեք համահայկական բնավորություն չեն ունեցել։Արաբները ապստամբությունները զսպելու համար օգտագործում էին հայկական տարբեր նախարաների մրցակցությունը։Այսպիսով, Մամիկոնյան, Ռշտունի, Կամսարական և Գնունի ընտանիքները աստիճանաբար թուլացան՝ հօգուտ Բագրատունիների և Արծրունիների։Ապստամբությունները հանգեցրին լեգենդար կերպարի՝ Սասունցի Դավիթի ստեղծմանը։Իսլամական տիրապետության ժամանակ Հայաստանում հաստատվել են արաբներ Խալիֆայության այլ վայրերից։9-րդ դարում կար արաբ էմիրների կայացած դասակարգ, որը քիչ թե շատ համարժեք էր հայկական նախարարներին։

Բագրատունիների կամ Բագրատունիների տոհմը հայկական թագավորական տոհմ էր, որը կառավարում էր միջնադարյան Հայաստանի թագավորությունը Ք.ա.885-ից մինչև 1045 թվականը: Ծագելով որպես հնագույն Հայաստանի թագավորության վասալներ՝ նրանք բարձրացան դառնալով ամենահայտնի հայ ազնվական ընտանիքը Հայաստանում արաբական տիրապետության ժամանակաշրջանում, ի վերջո հիմնելով իրենց անկախ թագավորությունը:Բագրատ II-ի եղբորորդին՝ Աշոտ Ա-ն, տոհմի առաջին անդամն էր, ով կառավարեց որպես Հայոց թագավոր։861 թվականին Բաղդադի արքունիքում նա ճանաչվել է որպես իշխանների իշխան, ինչը պատերազմ հրահրել է տեղի արաբ էմիրների հետ։Աշոտը հաղթեց պատերազմում և 885-ին Բաղդադի կողմից ճանաչվեց Հայոց թագավոր: 886-ին Կոստանդնուպոլսից ճանաչվեց: Հայ ազգը մեկ դրոշի տակ համախմբելու համար Բագրատունիները նվաճումներով և փխրուն ամուսնական դաշինքներով ենթարկեցին հայ ազնվական մյուս ընտանիքներին: .Ի վերջո, որոշ ազնվական տոհմեր, ինչպիսիք են Արծրունիները և Սյունիները, կտրվեցին կենտրոնական Բագրատունյաց իշխանությունից՝ հիմնելով համապատասխանաբար Վասպուրականի և Սյունիքի առանձին թագավորությունները։Աշոտ Գ Ողորմածը իրենց մայրաքաղաքը տեղափոխեց Անի քաղաք, որն այժմ հայտնի է իր ավերակներով։Նրանք պահպանեցին իշխանությունը` խաղալով Բյուզանդական կայսրության և արաբների միջև մրցակցությունը:10-րդ դարի սկզբից և դրանից հետո Բագրատունիները բաժանվեցին տարբեր ճյուղերի՝ մասնատելով թագավորությունը մի ժամանակաշրջանում, երբ սելջուկների և բյուզանդական ճնշման դեպքում անհրաժեշտ էր միասնություն։Անիի ճյուղի իշխանությունն ավարտվել է 1045 թվականին՝ բյուզանդացիների կողմից Անին գրավելով։Ընտանիքի Կարսի ճյուղը գոյատևեց մինչև 1064 թվականը: Բագրատունիների կրտսեր Կյուրիկյան ճյուղը շարունակեց իշխել որպես Տաշիր-Ձորագետի անկախ թագավորներ մինչև 1118 թվականը և Կախեթի-Հերեթի մինչև 1104 թվականը, այնուհետև որպես Տավուշի իրենց բերդերում կենտրոնացած փոքր մելիքությունների տիրակալներ: և Մածնաբերդը մինչև 13-րդ դարի մոնղոլների կողմից Հայաստանի գրավումը։Ենթադրվում է, որ Կիլիկյան Հայաստանի դինաստիան Բագրատունիների մի ճյուղ է, որը հետագայում զբաղեցրել է Կիլիկիայում հայկական թագավորության գահը:Հիմնադիրը՝ Ռուբեն Առաջինը, անհայտ հարաբերություններ է ունեցել աքսորված Գագիկ Բ թագավորի հետ։Նա կամ ընտանիքի կրտսեր անդամ էր, կամ ազգական:Հովհաննեսի (Գագիկ Բ-ի որդի) որդի Աշոտը հետագայում եղել է Անիի կառավարիչ Շադդադիների դինաստիայի օրոք։

Թեև բնիկ Բագրատունիների տոհմը հիմնադրվել է բարենպաստ պայմաններում, սակայն ֆեոդալական համակարգը աստիճանաբար թուլացրել է երկիրը՝ քայքայելով հավատարմությունը կենտրոնական իշխանությանը։Այսպիսով, ներքուստ թուլացած Հայաստանը հեշտ զոհ դարձավ բյուզանդացիների համար, ովքեր գրավեցին Անին 1045 թվականին: Սելջուկյան դինաստիան Ալփ Արսլանի օրոք իր հերթին գրավեց քաղաքը 1064 թվականին:1071 թվականին Մանզիկերտի ճակատամարտում սելջուկ թուրքերի կողմից բյուզանդական զորքերի պարտությունից հետո թուրքերը գրավեցին Մեծ Հայքի մնացած մասը և Անատոլիայի մեծ մասը։Այսպես ավարտվեց Հայաստանի քրիստոնեական ղեկավարությունը հաջորդ հազարամյակի համար, բացառությամբ 12-րդ դարի վերջի և 13-րդ դարի սկզբի ժամանակաշրջանի, երբ Մեծ Հայքում մահմեդական իշխանությունը լրջորեն անհանգստացած էր վերածնվող Վրաստանի թագավորության պատճառով:Շատ տեղացի ազնվականներ (նախարարներ) իրենց ջանքերը միացան վրացիներին, ինչը հանգեցրեց հյուսիսային Հայաստանի մի քանի շրջանների ազատագրմանը, որը վրաց թագի իշխանության ներքո կառավարում էր Զաքարիդներ-Մխարգրզելիները՝ հայ-վրացական նշանավոր ազնվական ընտանիքը։

Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը հայկական պետություն էր, որը ձևավորվել էր բարձր միջնադարում սելջուկյան արշավանքից Հայաստան փախած հայ փախստականների կողմից։Գտնվելով Հայկական լեռնաշխարհից դուրս և տարբերվելով հնագույն հայկական թագավորությունից՝ այն կենտրոնացած էր Ալեքսանդրետայի ծոցից հյուսիս-արևմուտք Կիլիկիայի շրջանում:Թագավորությունն իր ակունքներն է ունեցել մ.թ.ա. հիմնադրված իշխանությունից։1080թ. Ռուբենյանների տոհմի կողմից՝ Բագրատունիների ավելի մեծ տոհմի ենթադրյալ ճյուղը, որը տարբեր ժամանակներում զբաղեցրել է Հայաստանի գահը:Նրանց մայրաքաղաքն ի սկզբանե եղել է Տարսոնում, իսկ հետո դարձել Սիսը։Կիլիկիան եվրոպական խաչակիրների ուժեղ դաշնակիցն էր և իրեն տեսնում էր որպես արևելյան քրիստոնեական աշխարհի հենակետ:Այն նաև ծառայում էր որպես հայ ազգայնականության և մշակույթի կենտրոն, քանի որ այդ ժամանակ Հայաստանը գտնվում էր օտարերկրյա օկուպացիայի տակ:Կիլիկիայի նշանակությունը հայոց պատմության և պետականության մեջ վկայում է նաև Հայ Առաքելական Եկեղեցու Կաթողիկոսի՝ հայ ժողովրդի հոգևոր առաջնորդի աթոռի տեղափոխումը տարածաշրջան։1198 թվականին Ռուբենյանների տոհմի հայոց թագավոր Լևոն I-ի թագադրմամբ Կիլիկյան Հայաստանը դարձավ թագավորություն։

Իր ռազմավարական նշանակության պատճառով՝ Արևմտյան Հայաստանի և Արևելյան Հայաստանի պատմական հայկական հայրենիքների դեմ անընդհատ կռվել և ետ ու առաջ են անցել Սեֆյան Պարսկաստանի և օսմանցիների միջև։Օրինակ, օսմանա- պարսկական պատերազմների գագաթնակետին Երևանը 1513-1737 թվականներին տասնչորս անգամ փոխեց իր ձեռքը: Մեծ Հայքը բռնակցվեց 16-րդ դարի սկզբին Շահ Իսմայիլ I-ի կողմից: 1555թ. հարևան օսմանյան ձեռքերը, մինչդեռ Արևելյան Հայաստանը մնաց Սեֆյան Իրանի կազմում մինչև 19-րդ դարը։Հայերը ժամանակի ընթացքում պահպանել են իրենց մշակույթը, պատմությունը և լեզուն՝ հիմնականում շնորհիվ հարևան թուրքերի և քրդերի միջև իրենց հստակ կրոնական ինքնության:Ինչպես Օսմանյան կայսրության հույն ուղղափառ և հրեական փոքրամասնությունները, նրանք էլ առանձին միլթ էին կազմում՝ Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքի գլխավորությամբ։Օսմանյան տիրապետության ներքո հայերը ձևավորեցին երեք հստակ միլլետներ՝ հայ ուղղափառ Գրիգորյաններ, հայ կաթոլիկներ և հայ բողոքականներ (19-րդ դարում):Անատոլիայում և Հայաստանում երկար դարերի թուրքական տիրապետությունից հետո (սկզբում՝ սելջուկների , ապա անատոլիական բեյլիքների և վերջապես օսմանցիների կողմից), հայերի մեծ կենտրոնացած կենտրոնները կորցրին իրենց աշխարհագրական շարունակականությունը (Վանի, Բիթլիսի և Խարբերդի մասերը։ վիլայեթներ):Դարերի ընթացքում թուրքերի և քրդերի ցեղերը հաստատվել են Անատոլիայում և Հայաստանում, որը լրջորեն լքված է եղել մի շարք ավերիչ իրադարձությունների հետևանքով, ինչպիսիք են Բյուզանդիա-պարսկական պատերազմները, բյուզանդա-արաբական պատերազմները, թուրքական գաղթը, մոնղոլների արշավանքները և վերջապես արյունալի արշավանքները: Թամերլան .Բացի այդ, տեղի ունեցան մեկդարյա օսմանյան-պարսկական պատերազմներ հակառակորդ կայսրությունների միջև, որոնց մարտադաշտերը տատանվում էին Արևմտյան Հայաստանում (հետևաբար հայերի հայրենի հողերի մեծ մասերում), ինչը պատճառ դարձավ, որ տարածաշրջանը և նրա ժողովուրդները անցնեն Բազմիցս օսմանցիներն ու պարսիկները։Պատերազմները ոխերիմ հակառակորդների միջև սկսվեցին 16-րդ դարի սկզբից և տևեցին մինչև 19-րդ դարը՝ աղետալի հետևանքներ ունենալով այս շրջանների բնիկ բնակիչների, այդ թվում՝ Արևմտյան Հայաստանի հայերի համար։Նշանակալից համայնքներ կային նաև վեց վիլայեթներին սահմանակից Տրապիզոնի և Անկարայի վիլայեթների որոշ մասերում (օրինակ՝ Կայսերիում)։Օսմանյան նվաճումներից հետո շատ հայեր նույնպես տեղափոխվեցին դեպի արևմուտք և հաստատվեցին Անատոլիայում՝ օսմանյան մեծ ու բարգավաճ քաղաքներում, ինչպիսիք են Ստամբուլը և Իզմիրը:

Իրանական Հայաստանը (1502–1828) վերաբերում է Արևելյան Հայաստանի ժամանակաշրջանին վաղ-արդի և ուշ-արդի դարաշրջանում, երբ այն իրանական կայսրության մաս էր կազմում։Հայերը բաժանված լինելու պատմություն ունեն Բյուզանդական կայսրության և Սասանյան կայսրության ժամանակներից՝ 5-րդ դարի սկզբից։Մինչ Հայաստանի երկու կողմերը երբեմն վերամիավորվում էին, սա դարձավ հայ ժողովրդի մշտական ​​կողմը:Հայաստանի արաբների և սելջուկների նվաճումներից հետո արևմտյան մասը, որն ի սկզբանե Բյուզանդիայի մաս էր կազմում, ի վերջո դարձավ Օսմանյան կայսրության մաս, այլապես հայտնի որպես Օսմանյան Հայաստան, իսկ արևելյան մասը դարձավ և մնաց Իրանական Սեֆյան Աֆշարիդ կայսրության մի մասը։ Կայսրություն և Քաջարյան կայսրություն, մինչև այն մտավ Ռուսական կայսրության կազմում 19-րդ դարի ընթացքում՝ 1828 թվականի Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո։

1826-1828 թվականների ռուս- պարսկական պատերազմի ավարտին Թուրքմենչայի պայմանագրով Իրանը ստիպված եղավ զիջել իր տարածքները, որոնք ներառում էին Էրիվանի խանությունը (որը ներառում է ժամանակակից Հայաստանը), Նախիջևանի խանությունը, ինչպես նաև մնացած տարածքները։ Ադրբեջանի Հանրապետությունը, որը ուժով չէր հանձնվել 1813 թվականին: Այդ ժամանակ՝ 1828 թվականին, Արևելյան Հայաստանի վրա Իրանի դարավոր տիրապետությունը, այսպիսով, պաշտոնապես ավարտվել էր:Զգալի թվով հայեր արդեն ապրում էին Ռուսական կայսրությունում մինչև 1820-ական թվականները։Միջնադարում մնացած հայկական վերջին անկախ պետությունների կործանումից հետո ազնվականությունը կազմալուծվեց՝ թողնելով հայ հասարակությունը, որը կազմված էր գյուղացիների զանգվածից, գումարած միջին խավից, որոնք կամ արհեստավոր էին, կամ վաճառական:Այդպիսի հայեր կարելի էր գտնել Անդրկովկասի քաղաքների մեծ մասում.իսկապես, 19-րդ դարի սկզբին նրանք կազմում էին բնակչության մեծամասնությունը այնպիսի քաղաքներում, ինչպիսին Թբիլիսին է։Հայ վաճառականներն իրենց առևտուրն էին անում ամբողջ աշխարհում, և շատերը բազա էին հիմնել Ռուսաստանում:1778 թվականին Եկատերինա Մեծը Ղրիմից հայ վաճառականներին հրավիրեց Ռուսաստան և նրանք բնակություն հաստատեցին Դոնի Ռոստովի մոտ գտնվող Նոր Նախիջևանում։Ռուսական իշխող դասակարգերը ողջունում էին հայերի ձեռնարկատիրական հմտությունները որպես տնտեսության խթան, բայց նրանք նաև որոշ կասկածանքով էին վերաբերվում նրանց։Հայի «խորամանկ վաճառականի» կերպարն արդեն մեծ տարածում ուներ։Ռուս ազնվականներն իրենց եկամուտները ստանում էին ճորտերի կողմից աշխատած իրենց կալվածքներից և, ունենալով բիզնեսով զբաղվելու իրենց արիստոկրատական ​​զզվանք, նրանք քիչ էին հասկանում կամ համակրանք ունեին առևտրական հայերի ապրելակերպի նկատմամբ:Այնուամենայնիվ, միջին խավի հայերը բարգավաճեցին ռուսական տիրապետության ներքո և նրանք առաջինն էին, որ օգտվեցին նոր հնարավորություններից և վերածվեցին բարգավաճ բուրժուազիայի, երբ 19-րդ դարի վերջին կեսին Անդրկովկաս եկան կապիտալիզմն ու ինդուստրալացումը։Հայերը շատ ավելի հմուտ էին հարմարվելու նոր տնտեսական պայմաններին, քան Անդրկովկասում իրենց հարեւանները՝ վրացիներն ու ադրբեջանցիները։Նրանք դարձան Թբիլիսիի մունիցիպալ կյանքի ամենահզոր տարրը, այն քաղաքը, որը վրացիները համարում էին իրենց մայրաքաղաքը, և 19-րդ դարի վերջին նրանք սկսեցին գնել վրաց ազնվականության հողերը, որոնք անկում էին ապրել իրենց երկրի ազատագրումից հետո։ ճորտերը.Հայ ձեռներեցները շտապեցին օգտագործել նավթի բումը, որը սկսվեց Անդրկովկասում 1870-ական թվականներին՝ մեծ ներդրումներ ունենալով Ադրբեջանի Բաքվի նավթահանքերում և Սև ծովի ափին գտնվող Բաթումի նավթավերամշակման գործարաններում։Այս ամենը նշանակում էր, որ ռուսաստանյան Անդրկովկասում հայերի, վրացիների և ադրբեջանցիների միջև լարվածությունը ոչ միայն էթնիկական կամ կրոնական բնույթ էր կրում, այլ նաև սոցիալական և տնտեսական գործոններով:Այդուհանդերձ, չնայած տիպիկ հային որպես հաջողակ գործարարի հանրաճանաչ կերպարին, 19-րդ դարի վերջում Ռուսաստանի հայերի 80 տոկոսը դեռևս հողագործական գյուղացիներ էին:

1915 թվականին Օսմանյան կայսրությունը սիստեմատիկ կերպով իրականացրեց Հայոց ցեղասպանությունը։Դրան նախորդել է կոտորածների ալիքը 1894-ից 1896 թվականներին, ևս մեկը՝ 1909 թվականին Ադանայում։1915 թվականի ապրիլի 24-ին օսմանյան իշխանությունները Կոստանդնուպոլսից հավաքեցին, ձերբակալեցին և աքսորեցին 235-ից 270 հայ մտավորականների և համայնքի ղեկավարների Անկարայի շրջան, որտեղ մեծամասնությունը սպանվեց։Ցեղասպանությունն իրականացվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո և իրականացվել երկու փուլով՝ աշխատունակ արական բնակչության մեծածախ սպանություն՝ կոտորածի և բանակի ժամկետային զինծառայողների հարկադիր աշխատանքի ենթարկելու միջոցով, որին հաջորդել է կանանց, երեխաների, տարեցների տեղահանությունը, իսկ հիւանդները՝ դէպի Սուրիոյ անապատ տանող մահուան երթերին։Զինվորական ուղեկցորդներով առաջ մղվելով՝ տեղահանվածները զրկվել են սննդից և ջրից և ենթարկվել պարբերական կողոպուտի, բռնաբարության և կոտորածի։

Հայոց ցեղասպանությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Օսմանյան կայսրությունում հայ ժողովրդի և ինքնության համակարգված ոչնչացումն էր:Իշխող Միության և առաջադիմության կոմիտեի (CUP) գլխավորությամբ այն իրականացվել է հիմնականում շուրջ մեկ միլիոն հայերի զանգվածային սպանությունների միջոցով դեպի սիրիական անապատ մահվան երթերի և հայ կանանց ու երեխաների բռնի իսլամացման միջոցով:Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ հայերը պաշտպանված, բայց ենթակա տեղ էին զբաղեցնում օսմանյան հասարակության մեջ:Հայերի լայնածավալ ջարդերը տեղի են ունեցել 1890-ական և 1909 թվականներին: Օսմանյան կայսրությունը կրել է մի շարք ռազմական պարտություններ և տարածքային կորուստներ, հատկապես 1912-1913 թթ. դիտվում էր որպես թուրք ազգի կենտրոն, անկախություն էր ձգտելու:1914 թվականին Ռուսաստանի և Պարսկաստանի տարածքներ ներխուժման ժամանակ օսմանյան պարագլուխները կոտորել են տեղի հայերին։Օսմանյան առաջնորդները ընդունել են հայկական դիմադրության առանձին ցուցումներ՝ որպես համատարած ապստամբության վկայություն, թեև այդպիսի ապստամբություն չի եղել:Զանգվածային տեղահանությունը նպատակ ուներ մշտապես կանխել Հայաստանի ինքնավարության կամ անկախության հնարավորությունը:1915 թվականի ապրիլի 24-ին օսմանյան իշխանությունները ձերբակալեցին և արտաքսեցին Կոստանդնուպոլսից հարյուրավոր հայ մտավորականների և առաջնորդների։Թալեաթ փաշայի հրամանով 1915-ին և 1916-ին մոտ 800,000-ից մինչև 1,2 մլն հայեր ուղարկվեցին մահվան երթերի դեպի Սիրիական անապատ: Կիսառազմական ուղեկցորդների կողմից տարագրվածները զրկվեցին սննդից և ջրից և ենթարկվեցին կողոպուտի, բռնաբարության և ջարդեր.Սիրիական անապատում փրկվածներին ցրել են համակենտրոնացման ճամբարներ։1916-ին պատվիրվեց կոտորածների հերթական ալիքը՝ մինչև տարեվերջ ողջ մնալով մոտ 200.000 տեղահանված։Մոտ 100,000-ից 200,000 հայ կանայք և երեխաներ բռնի մահմեդականացվեցին և ինտեգրվեցին մահմեդական ընտանիքներին:Առաջին աշխարհամարտից հետո թուրքական անկախության պատերազմի ժամանակ թուրքական ազգայնական շարժումը իրականացրել է ջարդեր և էթնիկ զտումներ հայ վերապրածների նկատմամբ։Այս ցեղասպանությունը վերջ դրեց ավելի քան երկու հազար տարվա հայկական քաղաքակրթությանը։Ասորի և հույն ուղղափառ քրիստոնյաների զանգվածային սպանությունների և վտարման հետ մեկտեղ դա հնարավորություն տվեց ստեղծել էթնոնացիոնալիստական ​​թուրքական պետություն։

Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը, որն իր գոյության ժամանակ պաշտոնապես հայտնի էր որպես Հայաստանի Հանրապետություն, առաջին ժամանակակից հայկական պետությունն էր միջնադարում հայկական պետականության կորստից հետո։Հանրապետությունը ստեղծվել է կազմալուծված Ռուսական կայսրության հայաբնակ տարածքներում, որը հայտնի է որպես Արևելյան Հայաստան կամ Ռուսական Հայաստան։Կառավարության ղեկավարները հիմնականում գալիս էին Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությունից (ՀՅԴ կամ Դաշնակցությունից)։Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը հյուսիսից սահմանակից էր Վրաստանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետությանը, արևմուտքից՝ Օսմանյան կայսրությանը , հարավից՝ Պարսկաստանին , արևելքից՝ Ադրբեջանի Դեմոկրատական ​​Հանրապետությանը։Այն ուներ ընդհանուր ցամաքային տարածք՝ մոտավորապես 70000 կմ2, իսկ բնակչությունը՝ 1,3 միլիոն։1918թ. մայիսի 28-ին Հայոց ազգային խորհուրդը հռչակեց Հայաստանի անկախությունը: Իր սկզբից Հայաստանը պատուհասեց ներքին և արտաքին բազմաթիվ խնդիրներ:Հայոց ցեղասպանության հետևանքով ծագեց հումանիտար ճգնաժամ, երբ Օսմանյան կայսրությունից հարյուր հազարավոր հայ փախստականներ ստիպված եղան բնակություն հաստատել նորաստեղծ հանրապետությունում:Գոյություն ունենալով երկուսուկես տարի՝ Հայաստանի Հանրապետությունը ներքաշվեց մի քանի զինված բախումների մեջ իր հարևանների հետ, որոնք պայմանավորված էին տարածքային պահանջների համընկնումով։1920 թվականի վերջին ազգը բաժանվեց թուրքական ազգայնական ուժերի և Ռուսական Կարմիր բանակի միջև։Առաջին Հանրապետությունը Լեռնային Հայաստանի Հանրապետության հետ մեկտեղ, որը հետ մղեց խորհրդային ներխուժումը մինչև 1921 թվականի հուլիսը, դադարեց գոյություն ունենալ որպես անկախ պետություն՝ փոխարինելով Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունը, որը Խորհրդային Միության մաս դարձավ 1922 թվականին։

Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունը, որը սովորաբար կոչվում է նաև Խորհրդային Հայաստան կամ Հայաստան, 1922 թվականի դեկտեմբերին Խորհրդային Միության բաղկացուցիչ հանրապետություններից մեկն էր, որը գտնվում էր Եվրասիայի հարավկովկասյան տարածաշրջանում։Այն ստեղծվել է 1920թ. դեկտեմբերին, երբ խորհրդային ուժերը վերահսկում են կարճատև Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը, և գոյատևել է մինչև 1991 թվականը: Պատմաբանները երբեմն այն անվանում են Հայաստանի Երկրորդ Հանրապետություն՝ Առաջին Հանրապետության փլուզումից հետո:Որպես Խորհրդային Միության մաս, Հայկական ԽՍՀ-ը մեծամասամբ գյուղատնտեսական ներքին տարածքից վերածվեց արդյունաբերական արտադրության կարևոր կենտրոնի, մինչդեռ նրա բնակչությունը գրեթե քառապատկվեց՝ 1926-ին մոտ 880,000-ից հասնելով 3,3 միլիոնի 1989-ին՝ բնական աճի և Հայոց ցեղասպանության լայնածավալ ներհոսքի պատճառով: վերապրածները և նրանց ժառանգները.1990 թվականի օգոստոսի 23-ին ընդունվեց Հայաստանի Անկախության հռչակագիրը։1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ին հանրաքվեով հաստատվեց Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը։Այն ճանաչվել է 1991 թվականի դեկտեմբերի 26-ին՝ Խորհրդային Միության փլուզմամբ։

Հայաստանի պետական ​​ինքնիշխանության հռչակագիրը ստորագրվել է Հայաստանի նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և Հայաստանի Գերագույն խորհրդի քարտուղար Արա Սահակյանի կողմից 1990 թվականի օգոստոսի 23-ին Երևանում, Հայաստան։Հայաստանի Հանրապետությունը ստեղծվել է 1991 թվականի սեպտեմբերի 23-ին՝ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո։Հռչակագրի հիմքում ընկած է Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի և Արցախի Ազգային խորհրդի 1989թ. , 1918 եւ Հայաստանի Անկախության հռչակագիրը (1918)։Հայտարարությունը ներառում է 12 հռչակագիր, ներառյալ հայկական սփյուռքի վերադարձի իրավունքի հաստատումը։Այն վերանվանում է Հայկական ԽՍՀ՝ Հայաստանի Հանրապետություն և սահմանում, որ պետությունն ունի դրոշ, զինանշան և պետական ​​օրհներգ։Այն նաև նշում է ազգի անկախությունը սեփական արժույթով, ռազմական և բանկային համակարգով:Հռչակագիրը երաշխավորում է խոսքի, մամուլի ազատությունը և կառավարման բաշխումը դատական, օրենսդիր մարմնի և նախագահության միջև:Այն պահանջում է բազմակուսակցական ժողովրդավարություն:Այն հաստատում է հայերենը որպես պաշտոնական։