Պարթևական կայսրություն

կերպարներ

հղումներ


Play button

247 BCE - 224

Պարթևական կայսրություն



Պարթևական կայսրությունը, որը նաև հայտնի է որպես Արշակյան կայսրություն, իրանական խոշոր քաղաքական և մշակութային ուժ էր Հին Իրանում մ.թ.ա. 247-ից մինչև մ.թ. 224 թվականը։Նրա վերջին անվանումը գալիս է նրա հիմնադիր Արշակես I-ից, ով առաջնորդել է Պարնի ցեղին՝ նվաճելով Պարթևական շրջանը Իրանի հյուսիս-արևելքում, այնուհետև Սատրապիա (նահանգ) Անդրագորասի տակ՝ ապստամբելով Սելևկյան կայսրության դեմ:Միթրիդատ I-ը մեծապես ընդարձակեց կայսրությունը՝ Սելևկյաններից խլելով Մեդիան և Միջագետքը ։Իր գագաթնակետին, Պարթևական կայսրությունը ձգվում էր Եփրատի հյուսիսային հոսանքներից՝ ներկայիս կենտրոնական-արևելյան Թուրքիայի տարածքում, մինչև ներկայիս Աֆղանստան և արևմտյան Պակիստան ։Կայսրությունը, որը գտնվում էր Միջերկրական ծովի ավազանում Հռոմեական կայսրության և Չինաստանի Հան դինաստիայի միջև Մետաքսի ճանապարհի առևտրային ճանապարհի վրա, դարձավ առևտրի և առևտրի կենտրոն:Պարթևները հիմնականում որդեգրեցին իրենց մշակութային տարասեռ կայսրության արվեստը, ճարտարապետությունը, կրոնական հավատալիքները և թագավորական նշանները, որոնք ներառում էին պարսկական, հելլենիստական ​​և տարածաշրջանային մշակույթները:Իր գոյության մոտավորապես առաջին կեսին Արշակյան արքունիքը ընդունեց հունական մշակույթի տարրեր, թեև ի վերջո տեսավ իրանական ավանդույթների աստիճանական վերածնունդ:Արշակյան կառավարիչները կոչվել են «Թագավորների արքա»՝ որպես Աքեմենյան կայսրության ժառանգորդ լինելու հավակնություն.իսկապես, նրանք ընդունում էին բազմաթիվ տեղական թագավորների որպես վասալներ, որտեղ Աքեմենյանները պետք է կենտրոնական, թեև հիմնականում ինքնավար, սատրապներ նշանակեին:Դատարանը, իրոք, նշանակեց փոքր թվով սատրապներ, հիմնականում Իրանի սահմաններից դուրս, սակայն այս սատրապությունները ավելի փոքր և ավելի քիչ հզոր էին, քան Աքեմենյան հզորները:Արշակյանների իշխանության ընդլայնմամբ կենտրոնական կառավարության նստավայրը Նիսայից տեղափոխվեց Կտեսիֆոն Տիգրիսի երկայնքով (ժամանակակից Բաղդադից հարավ, Իրաք), թեև մի քանի այլ վայրեր նույնպես ծառայում էին որպես մայրաքաղաքներ։Պարթևների ամենավաղ թշնամիները արևմուտքում սելևկյաններն էին, իսկ հյուսիսում՝ սկյութները։Այնուամենայնիվ, երբ Պարթևաստանը ընդարձակվեց դեպի արևմուտք, նրանք բախվեցին Հայաստանի թագավորության և, ի վերջո, ուշ Հռոմեական Հանրապետության հետ:Հռոմն ու Պարթեւաստանը միմյանց հետ մրցում էին Հայաստանի թագավորներին իրենց ենթակա պատվիրատուներ հաստատելու համար։Պարթևները կործանեցին Մարկոս ​​Լիկինիուս Կրասոսի բանակը Կարրեի ճակատամարտում մ.թ.ա. 53-ին, և մ.թ.ա. 40–39-ին պարթևական զորքերը գրավեցին ամբողջ Լևանտը, բացի Տյուրոսից հռոմեացիներից։Այնուամենայնիվ, Մարկոս ​​Անտոնիոսը հակահարձակման գլխավորեց Պարթևաստանի դեմ, թեև նրա հաջողությունները հիմնականում ձեռք էին բերվում նրա բացակայությամբ՝ իր լեյտենանտ Վենտիդիուսի ղեկավարությամբ։Տարբեր հռոմեական կայսրեր կամ նրանց նշանակված գեներալները ներխուժեցին Միջագետք հաջորդ մի քանի դարերի հռոմեա-պարթևական պատերազմների ընթացքում։Այս հակամարտությունների ընթացքում հռոմեացիները բազմիցս գրավել են Սելևկիա և Կտեսիփոն քաղաքները, բայց երբեք չեն կարողացել պահել դրանք:Պարթևական գահի հավակնորդների միջև հաճախակի քաղաքացիական պատերազմներն ավելի վտանգավոր էին կայսրության կայունության համար, քան օտարերկրյա ներխուժումը, և պարթևների իշխանությունը ցնդեց, երբ Պարսկաստանի Իստախրի տիրակալ Արդաշիր I-ը ապստամբեց Արշակյանների դեմ և սպանեց նրանց վերջին տիրակալին՝ Արտաբանոս IV-ին, մ.թ. 224 թ. .Արդաշիրը հիմնեց Սասանյան կայսրությունը , որը կառավարում էր Իրանը և Մերձավոր Արևելքի մեծ մասը մինչև մ.թ. 7-րդ դարի մահմեդականների նվաճումները, չնայած Արշակյանների դինաստիան ապրում էր Կովկասում Հայաստանը ,Իբերիան և Ալբանիան կառավարող ընտանիքի ճյուղերի միջոցով:
HistoryMaps Shop

Այցելեք խանութ

247 BCE - 141 BCE
Ձևավորում և վաղ ընդլայնումornament
Պարթեւստանի պարնի նվաճումը
Պարթեւստանի պարնի նվաճումը ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
247 BCE Jan 1 00:01

Պարթեւստանի պարնի նվաճումը

Ashgabat, Turkmenistan
245 թվականին Պարթեւստանի Սելեւկյան կուսակալ Անդրագորասը անկախություն հռչակեց Սելեւկյաններից, երբ Անտիոքոս II-ի մահից հետո Պտղոմեոս III-ը գրավեց Անտիոքի Սելեւկյան մայրաքաղաքը եւ «այդպես թողեց Սելեւկյան դինաստիայի ապագան։ մի պահ հարցականի տակ «Մինչդեռ «Պառնի ցեղերի առաջնորդ ընտրվեց Արսակես անունով մի մարդ, որը ծագումով սկյութական կամ բակտրիական էր»:Սելևկյան կայսրությունից Պարթևաստանի անջատումից և Սելևկյան ռազմական աջակցության կորստից հետո Անդրագորասը դժվարացավ պահպանել իր սահմանները, և մոտ 238 մ.թ. Աստաբենե (Աստավա)՝ այդ տարածքի հյուսիսային շրջանը, որի վարչական մայրաքաղաքն էր Կաբուչանը (Կուչան՝ վուլգատում)։Կարճ ժամանակ անց Պարնիները Անդրագորասից խլեցին Պարթևաստանի մնացած մասը՝ սպանելով նրան։Գավառի գրավմամբ Արշակյանները հունական և հռոմեական աղբյուրներում հայտնի են որպես պարթևներ։Արշակես I-ը դարձավ Պարթևաստանի առաջին թագավորը, ինչպես նաև Պարթևական Արշակյան դինաստիայի հիմնադիրն ու համանունը։
▲
●
Անտիոքոս III-ի արշավները
Սելևկյան գողգոգն ընդդեմ հռոմեական հետևակի ©Igor Dzis
209 BCE Jan 1

Անտիոքոս III-ի արշավները

Turkmenistan
Անտիոքոս III-ը արշավ սկսեց՝ վերականգնելու իր վերահսկողությունը արևելյան գավառների նկատմամբ, և ճակատամարտում պարթևներին ջախջախելուց հետո նա հաջողությամբ վերականգնեց վերահսկողությունը տարածաշրջանի վրա։Պարթևները ստիպված էին ընդունել վասալ կարգավիճակը և այժմ վերահսկում էին միայն նախկին Սելևկյան Պարթևական նահանգին համապատասխանող հողերը։Այնուամենայնիվ, պարթևական վասալությունը լավագույն դեպքում միայն անվանական էր և միայն այն պատճառով, որ Սելևկյան բանակը նրանց շեմին էր:Արևելյան գավառները վերագրավելու և Սելևկյան սահմանները սահմանելու համար այնքան արևելք, որքան դրանք Սելևկոս I Նիկատորի օրոք էին, Անտիոքոսն իր ազնվականների կողմից արժանացավ մեծ կոչման։Պարթևների բախտը բերել է, որ Սելևկյան կայսրությունը շատ թշնամիներ ուներ, և շատ չանցավ, որ Անտիոքոսն իր ուժերը առաջնորդեց դեպի արևմուտք՝ պայքարելուՊտղոմեական Եգիպտոսի և վերելք ապրող Հռոմեական Հանրապետության դեմ։Մ.թ.ա. 190 թվականին Մագնեսիայում Սելևկյանների պարտությունից հետո Սելևկյանները չկարողացան հետագայում միջամտել պարթևական գործերին։Պրիապատիոսը (մ.թ.ա. 191–176թթ.) հաջորդեց Արշակես II-ին, իսկ Փրաատ I (մ.թ.ա. 176–171թթ.) ի վերջո պարթևական գահ բարձրացավ։Փրաատ I-ը կառավարում էր Պարթևաստանը առանց Սելևկյանների հետագա միջամտության:
▲
●
Սպառնալիք Արևելքից
Saka Warriors ©JFoliveras
177 BCE Jan 1

Սպառնալիք Արևելքից

Bactra, Afghanistan
Մինչ պարթևները վերադարձրին արևմուտքում կորցրած տարածքները, արևելքում առաջացավ ևս մեկ վտանգ։Ք.ա. 177–176թթ. Քսյոննուի քոչվորական համադաշնությունը վտարեց քոչվոր Յուեժիին իրենց հայրենիքներից՝ այժմյան Գանսու նահանգի հյուսիսարևմտյանՉինաստանում ;Յուեժին այնուհետև գաղթել է արևմուտք՝ Բակտրիա և տեղահանել Սակա (սկյութական) ցեղերին:Սակաները ստիպված եղան շարժվել ավելի դեպի արևմուտք, որտեղ նրանք ներխուժեցին Պարթևական կայսրության հյուսիսարևելյան սահմանները։Այսպիսով, Միտրիդատը ստիպված եղավ հեռանալ Հիրկանիա՝ Միջագետքի նվաճումից հետո։Սականերից ոմանք ընդգրկված էին Փրաատսի զորքերում՝ ընդդեմ Անտիոքոսի։Այնուամենայնիվ, նրանք շատ ուշ են ժամանել հակամարտության մեջ մտնելու համար:Երբ Փրաատը հրաժարվեց վճարել նրանց աշխատավարձը, Սական ապստամբեց, որը նա փորձեց ճնշել նախկին Սելևկյան զինվորների օգնությամբ, սակայն նրանք նույնպես լքեցին Փրաատին և միացան Սակայի կողմը:Փրաատ II-ը արշավեց այս միավորված ուժերի դեմ, բայց նա զոհվեց մարտում։Հռոմեացի պատմաբան Հուստինը հայտնում է, որ նրա իրավահաջորդ Արտաբանոս I-ը (մ.թ.ա. 128–124 թթ.) նույն ճակատագիրն է ունեցել արևելքում քոչվորների դեմ կռվելու համար։
▲
●
Պատերազմ Արևելքում
©Angus McBride
163 BCE Jan 1 - 155 BCE

Պատերազմ Արևելքում

Balkh, Afghanistan
Ֆրաատ I-ը արձանագրվում է, որ ընդլայնում է Պարթևի վերահսկողությունը Ալեքսանդրի դարպասների և Ապամեա Ռագիանայի օկուպացված միջով:Սրանց վայրերն անհայտ են։Այնուամենայնիվ, պարթևների իշխանության և տարածքի ամենամեծ ընդլայնումը տեղի ունեցավ նրա եղբոր և իրավահաջորդ Միտրիդատ I-ի (մ.թ.ա. 171–132 թթ.) օրոք, որին Կաթուզյանը համեմատում է Աքեմենյան կայսրության հիմնադիր Կյուրոս Մեծի հետ (մ.թ. մ. թ. 530)։Միտրիդատ I-ն իր հայացքն ուղղեց դեպի Հունա-Բակտրիական թագավորությունը, որը զգալիորեն թուլացել էր հարևան սողդիների, դրանգյանների և հնդկացիների դեմ պատերազմների արդյունքում։Հունա-բակտրիական նոր թագավոր Եվկրատիդ I-ը (մ.թ.ա. 171–145) զավթել էր գահը և արդյունքում հանդիպեց հակառակության, ինչպիսին էր Արիացիների ապստամբությունը, որը, հավանաբար, աջակցում էր Միտրիդատ I-ին, քանի որ դա կծառայեր նրա առավելությունը.Մ.թ.ա. 163–155 թվականներին Միտրիդատ I-ը ներխուժեց Եվկրատիդի տիրույթները, որից նա հաղթեց և խլեց Արիան, Մարգիանան և արևմտյան Բակտրիան։Եվկրատիդին ենթադրաբար դարձրել են պարթևական վասալ, ինչպես ցույց են տալիս դասական պատմաբաններ Հուստինն ու Ստրաբոնը։Մերվը դարձավ պարթևների գերիշխանության հենակետը հյուսիս-արևելքում։Միտրիդատ I-ի բրոնզե մետաղադրամներից մի քանիսի դարձերեսին պատկերված է փիղ՝ «Մեծ թագավոր Արշասի մասին» լեգենդով։Հունա-բակտրիացիները մետաղադրամներ են հատել փղերի պատկերներով, ինչը թույլ է տալիս ենթադրել, որ Միտրիդատ I-ի հենց այդ կենդանու մետաղադրամների դրամահատումները, հավանաբար, պետք է տոներ Բակտրիայի նվաճումը։
▲
●
141 BCE - 63 BCE
Ոսկե դար և հակամարտություններ Հռոմի հետornament
Ընդլայնում դեպի Բաբելոն
©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
141 BCE Jan 1 00:01

Ընդլայնում դեպի Բաբելոն

Babylon, Iraq
Իր հայացքն ուղղելով Սելևկյան թագավորության վրա՝ Միտրիդատ I-ը ներխուժեց Մեդիա և գրավեց Էկբատանան մ.թ.ա. 148 կամ 147 թթ.Տարածաշրջանը վերջերս անկայուն էր դարձել այն բանից հետո, երբ Սելևկյանները ճնշեցին Տիմարխոսի գլխավորած ապստամբությունը:Այնուհետև Միտրիդատ I-ը նշանակեց իր եղբորը՝ Բագասիսին, որպես տարածքի կառավարիչ։Այս հաղթանակին հաջորդեց պարթևների կողմից Մեդիա Ատրոպատենեի նվաճումը։Մ.թ.ա. 141-ին Միտրիդատ I-ը գրավեց Բաբելոնիան Միջագետքում , որտեղ նա մետաղադրամներ էր հատում Սելևկիայում և անցկացնում պաշտոնական ներդրման արարողություն։Այնտեղ Միտրիդատ I-ը, ըստ երևույթին, ներկայացրեց Ամանորի տոնի շքերթը Բաբելոնում, որով հին միջագետքի Մարդուկ աստծո արձանը շքերթի ճանապարհով առաջնորդվեց Էսագիլա տաճարից՝ բռնելով Իշտար աստվածուհու ձեռքերը:Միջագետքն այժմ պարթևների ձեռքում լինելով՝ կայսրության վարչական կենտրոնը տեղափոխվեց այնտեղ՝ Արևելյան Իրանի փոխարեն:Միտրիդատ I-ը կարճ ժամանակ անց նահանջեց Հիրկանիա, մինչդեռ նրա ուժերը ենթարկեցին Ելիմայի և Չարացենեի թագավորություններին և գրավեցին Սուսան:Այդ ժամանակ պարթևների իշխանությունը տարածվում էր մինչև Ինդոս գետը դեպի արևելք։
▲
●
Պարսկաստանի նվաճումը
Պարթեւական կատաֆրակտներ ©Angus McBride
138 BCE Jan 1

Պարսկաստանի նվաճումը

Persia
Սելևկյան կառավարիչ Դեմետրիոս II Նիկատորը սկզբում հաջողակ էր Բաբելոնիան վերանվաճելու իր ջանքերում, սակայն, ի վերջո, Սելևկյանները պարտվեցին և ինքը՝ Դեմետրիոսը, գերի ընկավ պարթևական ուժերի կողմից մ.թ.ա. 138 թվականին։Այնուհետև նա շքերթ արվեց Մեդիայի և Միջագետքի հույների առջև՝ նպատակ ունենալով ստիպել նրանց ընդունել պարթևական իշխանությունը։Այնուհետև Միտրիդատ I-ը Դեմետրիոսին ուղարկեց Հիրկանիայի իր պալատներից մեկը:Այնտեղ Միտրիդատ I-ը մեծ հյուրասիրությամբ վերաբերվեց իր գերուն.նա նույնիսկ իր դստեր Ռոդոգունին ամուսնացրեց Դեմետրիուսի հետ:Ըստ Հուստինի, Միտրիդատ I-ը պլաններ ուներ Ասորիքի համար և ծրագրում էր Դեմետրիոսին օգտագործել որպես իր գործիք Սելևկյան նոր տիրակալ Անտիոքոս VII Սիդետի դեմ (մ.թ.ա. 138–129):Նրա ամուսնությունը Ռոդոգունի հետ իրականում Միտրիդատ I-ի փորձն էր՝ ներառելու Սելևկյան հողերը ընդարձակվող Պարթևական թագավորության մեջ:Այնուհետև Միտրիդատ I-ը պատժեց պարթևական Ելիմայսի վասալ թագավորությանը Սելևկյաններին օգնելու համար. նա ևս մեկ անգամ ներխուժեց տարածաշրջան և գրավեց նրանց երկու խոշոր քաղաքները:Մոտավորապես նույն ժամանակահատվածում Միտրիդատ I-ը գրավեց հարավ-արևմտյան իրանական Պարսիս շրջանը և որպես իր ֆրատարակա նշանակեց Վադֆրադադ II-ին.նա նրան ավելի շատ ինքնավարություն է շնորհել, ամենայն հավանականությամբ, փորձելով պահպանել առողջ հարաբերություններ Պարսկաստանի հետ, քանի որ Պարթևական կայսրությունը մշտական ​​հակամարտությունների մեջ էր Սակայի, Սելևկյանների և Մեսենյանների հետ:Նա կարծես առաջին պարթև միապետն էր, ով ազդեցություն ունեցավ Պարսկաստանի գործերի վրա։Վադֆրադադ II-ի մետաղադրամը ցույց է տալիս Միտրիդատ I-ի օրոք հատված մետաղադրամների ազդեցությունը: Միթրիդատ I-ը մահացել է մ.թ.մ.թ.ա. 132-ին, և նրան հաջորդեց նրա որդի Փրաատ II-ը։
▲
●
Սելևկյան կայսրության անկումը
Պարթեւ զինվորները կրակում են այնտեղ թշնամիների վրա ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
129 BCE Jan 1

Սելևկյան կայսրության անկումը

Ecbatana, Hamadan Province, Ir
Անտիոքոս VII Սիդետը՝ Դեմետրիոսի եղբայրը, ստանձնեց Սելևկյանների գահը և ամուսնացավ վերջինիս կնոջ՝ Կլեոպատրա Թեայի հետ։Դիոդոտոս Տրիֆոնին հաղթելուց հետո Անտիոքոսը մ.թ.ա. 130-ին արշավ նախաձեռնեց՝ վերագրավելու Միջագետքը , որն այժմ գտնվում էր Փրաատ II-ի տիրապետության տակ (մ.թ.ա. 132–127):Պարթև զորավար Ինդատեսը պարտություն կրեց Մեծ Զաբի երկայնքով, որին հաջորդեց տեղական ապստամբությունը, որտեղ սպանվեց Բաբելոնի պարթև կառավարիչը:Անտիոքոսը գրավեց Բաբելոնիան և գրավեց Սուսան, որտեղ նա մետաղադրամներ էր հատում։Իր բանակը Մեդիա առաջ մղելուց հետո պարթևները մղեցին խաղաղության, որը Անտիոքոսը հրաժարվեց ընդունել, քանի դեռ Արշակյանները նրան չզիջեին բոլոր հողերը, բացի պարթևից, մեծ տուրք չվճարեին և Դեմետրիոսին չազատեին գերությունից։Արշակեսը ազատեց Դեմետրիոսին և ուղարկեց Սիրիա, բայց հրաժարվեց մյուս պահանջներից։Մ.թ.ա. 129 թվականի գարնանը մարերը բացահայտ ապստամբեցին Անտիոքոսի դեմ, որի բանակը ձմռանը սպառել էր գյուղի ռեսուրսները։Ապստամբությունները ճնշելու փորձի ժամանակ պարթևական հիմնական ուժը ներխուժեց տարածաշրջան և սպանեց Անտիոքոսին Էկբատանայի ճակատամարտում մ.թ.ա. 129 թվականին։Նրա մարմինը արծաթե դագաղով հետ ուղարկեցին Սիրիա.նրա որդի Սելևկուսը պարթև պատանդ է դարձել, իսկ դուստրը միացել է Փրաատսի հարեմին:
▲
●
Միտրադատ II
©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
124 BCE Jan 1 - 115 BCE

Միտրադատ II

Sistan, Afghanistan
Ըստ Հուստինի, Միտրիդատ II-ը վրեժխնդիր է եղել իր «ծնողների կամ նախնիների» (ultor iniuriae parentum) մահվան համար, ինչը վկայում է այն մասին, որ նա կռվել և հաղթել է Արտաբանոս I-ին և Փրաատ II-ին սպանած տոխարյաններին։Միթրիդատ II-ը սկյութներից վերանվաճեց նաև արևմտյան Բակտրիան։Պարթևական մետաղադրամները և ցրված հաղորդագրությունները ենթադրում են, որ Միտրիդատ II-ը կառավարել է Բակտրան, Կամպիրտեփան և Թերմեզը, ինչը նշանակում է, որ նա վերանվաճել էր հենց այն երկրները, որոնք նվաճել էր իր անվանակից Միթրիդատ I-ը (մ.թ.ա. 171–132)։Միջին Ամու Դարիայի նկատմամբ հսկողությունը, ներառյալ Ամուլը, կենսական նշանակություն ուներ պարթևների համար, որպեսզի խափանեին Անդրօքսիանայի, մասնավորապես Սոգդիայից քոչվորների ներխուժումները:Պարթևական մետաղադրամները շարունակվել են հատվել արևմտյան Բակտրիայում և միջին Ամու Դարիայում մինչև Գոթարզես II-ի գահակալությունը (մ.թ. 40–51 թթ.)։Քոչվորների արշավանքները հասել էին նաև արևելյան պարթևական Դրանգիանա գավառին, որտեղ հաստատվել էին ուժեղ սական տիրապետություններ, այդպիսով առաջանալով Սակաստան («Սակայի երկիր») անվանումը։Այս քոչվորները, հավանաբար, գաղթել էին տարածք այն ճնշման պատճառով, որ Արտաբանոս I-ը և Միտրիդատ II-ը գործադրում էին հյուսիսում նրանց դեմ։Մ.թ.ա. 124-ից 115 թվականներին Միտրիդատ II-ը բանակ ուղարկեց Սուրենի տան գեներալի գլխավորությամբ՝ վերատիրանալու տարածաշրջան։Այն բանից հետո, երբ Սակաստանը կրկին ընդգրկվեց պարթևական թագավորության մեջ, Միթրիդատ II-ը պարգևատրեց շրջանը Սուրենիդ զորավարին որպես իր ֆիֆ:Միթրիդատ II-ի օրոք Պարթևական կայսրության արևելյան տարածքը հասնում էր մինչև Արախոսիա։
▲
●
Հան–պարթեւական առեւտրական հարաբերությունները
Սամարղանդ Մետաքսի ճանապարհի երկայնքով ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
121 BCE Jan 1

Հան–պարթեւական առեւտրական հարաբերությունները

China
Հետևելով Չժան Ցյանի դիվանագիտական ​​արշավին Կենտրոնական Ասիա Հանի կայսր Ուուի օրոք (մ.թ.ա. 141–87),Չինաստանի Հան կայսրությունը պատվիրակություն ուղարկեց Միտրիդատ II-ի արքունիքը մ.թ.ա. 121 թվականին։Հանի դեսպանությունը Մետաքսի ճանապարհով բացեց պաշտոնական առևտրային հարաբերություններ Պարթևի հետ, սակայն չհասավ ցանկալի ռազմական դաշինքի Սյոնգնուների համադաշնության դեմ:Պարթեւական կայսրությունը հարստացավ՝ հարկելով եվրասիական քարավանների առևտուրը մետաքսով, որը հռոմեացիների կողմից ներմուծված ամենաթանկ շքեղ ապրանքն է:Մարգարիտները նույնպես բարձր արժեք էին ներկայացնում Չինաստանից, մինչդեռ չինացիները գնում էին պարթևական համեմունքներ, օծանելիքներ և մրգեր։Արշակյանների կողմից Հանի դատարաններին նվերներ էին մատուցվում նաև էկզոտիկ կենդանիներ.87 թվականին Պակորոս II Պարթեւացին առյուծներ և պարսկական գազելներ ուղարկեց Հան կայսր Չժանին (մ.թ. 75–88)։Բացի մետաքսից, հռոմեացի վաճառականների կողմից գնված պարթևական ապրանքները ներառում էին երկաթ Հնդկաստանից, համեմունքներ և նուրբ կաշի։Պարթեւական կայսրությամբ ճամփորդող քարավանները Չինաստան էին բերում արևմտյան ասիական և երբեմն հռոմեական շքեղ ապակե իրեր։Սոգդիայի վաճառականները, որոնք խոսում էին արևելյան իրանական լեզվով, ծառայում էին որպես Պարթևական և Հան Չինաստանի միջև այս կարևոր մետաքսի առևտրի հիմնական միջնորդները:
▲
●
հիմնադրվել է Ctesiphon-ը
Կտեսիֆոնի կամար ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
120 BCE Jan 1

հիմնադրվել է Ctesiphon-ը

Salman Pak, Madain, Iraq
Ctesiphon-ը հիմնադրվել է մ.թ.ա. 120-ականների վերջին։Այն կառուցվել է ռազմական ճամբարի տեղում, որը ստեղծվել է Սելևկիայի դիմաց, Պարթևացու Միտրիդատ I-ի կողմից։Գոթարզես I-ի օրոք Կտեսիֆոնը հասավ իր գագաթնակետին որպես քաղաքական և առևտրային կենտրոն։Քաղաքը դարձավ կայսրության մայրաքաղաքը մոտավորապես մ.թ.ա. 58 թվականին Օրոդես II-ի օրոք։Աստիճանաբար քաղաքը միաձուլվեց հին հելլենիստական ​​մայրաքաղաք Սելևկիայի և մոտակա այլ բնակավայրերի հետ՝ ձևավորելով կոսմոպոլիտ մետրոպոլիա։
▲
●
Հայաստանը դառնում է պարթևական վասալ
Հայ ռազմիկներ ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
120 BCE Jan 1

Հայաստանը դառնում է պարթևական վասալ

Armenia
Մոտավորապես մ.թ.ա. 120-ին պարթևների թագավոր Միտրիդատ II-ը (մ.թ.ա. 124–91) ներխուժեց Հայաստան և նրա թագավոր Արտավասդես I-ին ստիպեց ճանաչել պարթևական գերիշխանությունը։Արտավասդես I-ը ստիպված եղավ պարթևներին պատանդ տալ Տիգրանին, որը կամ նրա որդին էր, կամ եղբոր որդին։Տիգրանն ապրել է Կտեսիփոնի պարթևական արքունիքում, որտեղ սովորել է պարթևական մշակույթով։Տիգրանը պատանդ մնաց պարթեւների արքունիքում մինչեւ մ.թ.96/95 թթ., երբ Միտրիդատ II-ն ազատ արձակեց նրան և նշանակեց Հայաստանի թագավոր։Տիգրանը Կասպից ծովում գտնվող «յոթանասուն հովիտներ» կոչվող տարածքը զիջեց Միտրիդատ II-ին, կա՛մ որպես գրավ, կա՛մ Միթրիդատ II-ի պահանջի պատճառով:Տիգրանեսի դուստր Արիազատը նույնպես ամուսնացել էր Միտրիդատ II-ի որդու հետ, ինչը ժամանակակից պատմիչ Էդվարդ Դեբրովայի առաջարկությամբ տեղի է ունեցել հայոց գահ բարձրանալուց քիչ առաջ՝ որպես նրա հավատարմության երաշխիք։Տիգրանը կմնա պարթևական վասալ մինչև մ.թ.ա. 80-ականների վերջը։
▲
●
Կապ հռոմեացիների հետ
©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
96 BCE Jan 1

Կապ հռոմեացիների հետ

Rome, Metropolitan City of Rom
Հաջորդ տարի Միտրիդատ II-ը հարձակվեց Ադիաբենեի, Գորդյենեի և Օսրհոնեի վրա և նվաճեց այս քաղաքային պետությունները՝ Պարթևական թագավորության արևմտյան սահմանը տեղափոխելով Եփրատ։Այնտեղ պարթևներն առաջին անգամ հանդիպեցին հռոմեացիներին։Մ.թ.ա. 96 թվականին Միտրիդատ II-ը իր պաշտոնյաներից մեկին՝ Օրոբազոսին, ուղարկեց Սուլլայի մոտ։Քանի որ հռոմեացիները մեծանում էին իրենց հզորության և ազդեցության հետ, պարթևները ձգտում էին բարեկամական հարաբերություններ հաստատել հռոմեացիների հետ և այդպիսով ցանկանում էին համաձայնության գալ, որը կապահովի երկու տերությունների միջև փոխադարձ հարգանքը:Հետևեցին բանակցություններ, որոնցում Սուլլան, ըստ երևույթին, ձեռք բերեց առավելություն, ինչը Օրոբազուսին և պարթևներին դարձրեց աղաչողների տեսք։Օրոբազուսը հետագայում մահապատժի կենթարկվի։
▲
●
Պարթևական մութ դարաշրջան
Պարթևական մութ դարաշրջան ©Angus McBride
91 BCE Jan 1 - 57 BCE

Պարթևական մութ դարաշրջան

Turkmenistan
Այսպես կոչված «պարթևական մութ դարաշրջանը» վերաբերում է Պարթևական կայսրության պատմության երեք տասնամյակների ժամանակաշրջանին՝ Միթրիդատ II-ի մահվան (կամ վերջին տարիներին) մ.թ.ա. 91-ին և Օրոդես II-ի գահ բարձրանալուց մ.թ.ա. գիտնականների կողմից հիշատակված տարաբնույթ ամսաթվերով:Այն կոչվում է «Մութ դար»՝ կայսրության այս ժամանակաշրջանի իրադարձությունների վերաբերյալ հստակ տեղեկատվության բացակայության պատճառով, բացառությամբ մի շարք, ըստ երևույթին համընկնող, թագավորությունների:Այս ժամանակաշրջանը նկարագրող ոչ մի գրավոր աղբյուր չի պահպանվել, և գիտնականները չեն կարողացել հստակորեն վերականգնել տիրակալների հաջորդականությունը և նրանց թագավորության տարիները՝ օգտագործելով գոյություն ունեցող դրամագիտական ​​աղբյուրները՝ դրանց անորոշության պատճառով:Այս ժամանակաշրջանի իրավական կամ վարչական փաստաթուղթ չի պահպանվել։Բազմաթիվ տեսություններ են առաջարկվել այս դրամագիտական ​​խնդիրը մասամբ լուծելու համար:Դասական աղբյուրների հիման վրա այս ժամանակաշրջանի տիրակալների անուններն են՝ Սինատրուկեսը և նրա որդի Փրաատը (III), Միտրիդատը (III/IV), Օրոդեսը (II), Փրաատ III-ի որդիները և ոմն Դարեհ (I), Մեդիա (թե՞ Մեդիա Ատրոպատենե) տիրակալ։Երկու այլ անուններ՝ Գոթարզես (I) և Օրոդես (I) վկայված են Բաբելոնի թվագրված սեպագիր սալիկների վրա։
▲
●
Պարթևա-Հռոմ սահմանագիծ
Տիգրանոցերտայի ճակատամարտ ©Angus McBride
69 BCE Oct 6

Պարթևա-Հռոմ սահմանագիծ

Euphrates River, Iraq
Երրորդ Միթրիդատյան պատերազմի բռնկումից հետո Միտրիդատ VI Պոնտացին (մ.թ.ա. 119–63), Հայաստանի Տիգրան II-ի դաշնակիցը, օգնություն խնդրեց Պարթևից Հռոմի դեմ, սակայն Սինատրուկեսը մերժեց օգնությունը։Երբ մ.թ.ա. 69-ին հռոմեացի զորավար Լուկուլլոսը արշավեց Հայաստանի մայրաքաղաք Տիգրանոցերտայի դեմ, Միտրիդատ VI-ը և Տիգրան II-ը օգնություն խնդրեցին Փրաատ III-ից (rc 71–58):Փրաատը ոչ մեկին օգնություն չուղարկեց, և Տիգրանոկերտայի անկումից հետո նա Լուկուլլոսի հետ վերահաստատեց Եփրատը որպես Պարթևաստանի և Հռոմի սահման:
▲
●
Play button
53 BCE Jan 1

Կարրեա

Harran, Şanlıurfa, Turkey
Մարկուս Լիկինիուս Կրասոսը՝ եռյակներից մեկը, ով այժմ Ասորիքի պրոհյուպատոսն էր, ներխուժեց Պարթևաստան մ.թ.ա. 53 թվականին՝ ուշացած աջակցելով Միտրիդատին։Երբ նրա բանակը շարժվում էր դեպի Կարհե (ժամանակակից Հարրան, հարավ-արևելյան Թուրքիա), Օրոդես II-ը ներխուժեց Հայաստան՝ կտրելով Հռոմի դաշնակից Հայաստանի Արտավասդես II-ի աջակցությունը (մ.թ.ա. 53–34)։Օրոդեսը Արտավասդեսին համոզեց ամուսնական դաշինք կնքել Պարթևի թագաժառանգ Պակորոս I-ի (մ.թ.ա. 38) և Արտավասդեսի քրոջ միջև։Սուրենան, ամբողջովին ձիավոր բանակով, հեծավ Կրասոսին դիմավորելու։Սուրենայի 1000 կատաֆրակտները (զինված նիզակներով) և 9000 ձիավոր նետաձիգները գրեթե չորս առ մեկ գերազանցում էին Կրասոսի բանակը, որը բաղկացած էր յոթ հռոմեական լեգեոններից և օժանդակ զորքերից, ներառյալ հեծյալ գալլերը և թեթև հետևակները:Օգտագործելով շուրջ 1000 ուղտերից բաղկացած ուղեբեռ գնացք՝ պարթևական բանակը ձիավոր նետաձիգներին անընդհատ նետերով մատակարարում էր։Ձիավոր նետաձիգները կիրառում էին «պարթևական կրակոց» մարտավարությունը՝ ձևացնելով նահանջ՝ թշնամուն դուրս հանելու համար, այնուհետև շրջվել և կրակել նրանց վրա, երբ մերկացվում էին:Հարթ հարթավայրում ծանր կոմպոզիտային աղեղներով գործադրված այս մարտավարությունը ավերեց Կրասոսի հետևակին:Մոտ 20,000 հռոմեացիների զոհվելով, մոտ 10,000-ին գերեվարված և մոտ 10,000-ի արևմուտք փախչելով՝ Կրասոսը փախավ հայկական գյուղեր:Իր բանակի գլխավորությամբ Սուրենան մոտեցավ Կրասոսին՝ առաջարկելով զրույց, որը Կրասոսն ընդունեց։Այնուամենայնիվ, նա սպանվեց, երբ նրա կրտսեր սպաներից մեկը, կասկածելով թակարդի վրա, փորձեց արգելել նրան նստել Սուրենայի ճամբար:Կրասոսի պարտությունը Կարրեում հռոմեական պատմության ամենավատ ռազմական պարտություններից մեկն էր։Պարթեւստանի հաղթանակը ամրացրեց նրա համբավը՝ որպես ահռելի, եթե ոչ Հռոմի հետ հավասար ուժ։Իր ճամբարի հետևորդների, ռազմագերիների և հռոմեական թանկարժեք ավարի հետ Սուրենան ճանապարհորդեց մոտ 700 կմ (430 մղոն) վերադառնալով Սելևկիա, որտեղ նշվեց նրա հաղթանակը։Այնուամենայնիվ, վախենալով նույնիսկ Արշակյան գահի նկատմամբ իր հավակնություններից՝ Օրոդեսը կարճ ժամանակ անց Սուրենային մահապատժի ենթարկեց։
▲
●
50 BCE - 224
Անկայունության և ներքին վեճի շրջանornament
Կիլիկյան դարպասների ճակատամարտ
Հռոմեացիները կռվում են պարթևների դեմ ©Angus McBride
39 BCE Jan 1

Կիլիկյան դարպասների ճակատամարտ

Mersin, Akdeniz/Mersin, Turkey
Պարթևական զորքերը մի շարք արշավանքներ կատարեցին դեպի հռոմեական տարածք Կարրեի ճակատամարտում Կրասոսի գլխավորությամբ հռոմեական բանակի պարտությունից հետո։Հռոմեացիները Գայոս Կասիուս Լոնգինուսի գլխավորությամբ հաջողությամբ պաշտպանեցին սահմանը պարթևների այս ներխուժումներից։Այնուամենայնիվ, մ.թ.ա. 40-ին պարթևական ներխուժման ուժը, որը դաշնակցում էր ապստամբ հռոմեական ուժերին, որոնք ծառայում էին Կվինտուս Լաբիենուսի գլխավորությամբ, հարձակվեցին հռոմեական արևելյան գավառների վրա, նրանք մեծ հաջողություն ունեցան, քանի որ Լաբիենուսը գրավեց ամբողջ Փոքր Ասիան, բացառությամբ մի քանի քաղաքների, մինչդեռ Պարթևի երիտասարդ իշխան Պակորոս I-ը: գրավեց Սիրիան և Հրեաստանում գտնվող Հասմոնյան պետությունը։Այս դեպքերից հետո Մարկոս ​​Անտոնիոսը արևելյան հռոմեական զորքերի հրամանատարությունը տվեց իր լեյտենանտ Պուբլիուս Վենտիդիուս Բասուսին, հմուտ զինվորական գեներալ, ով ծառայում էր Հուլիոս Կեսարի օրոք:Վենտիդիուսը անսպասելիորեն վայրէջք կատարեց Փոքր Ասիայի ափին, ինչը ստիպեց Լաբիենուսին հետ ընկնել Կիլիկիա, որտեղ նա լրացուցիչ պարթևական ուժեր ստացավ Պակորուսից:Այն բանից հետո, երբ Լաբիենուսը վերախմբավորվեց Պակորուսի լրացուցիչ ուժերի հետ, նրա և Վենտիդիուսի բանակները հանդիպեցին ինչ-որ տեղ Տավրոսի լեռներում:Կիլիկյան դարպասների ճակատամարտը մ.թ.ա. 39-ին հռոմեացի զորավար Պուբլիուս Վենտիդիուս Բասոսի վճռական հաղթանակն էր պարթևական բանակի և նրա հռոմեացի դաշնակիցների նկատմամբ, որոնք ծառայում էին Փոքր Ասիայում Կվինտուս Լաբիենուսի օրոք։
▲
●
Անտոնիոսի պարթեւական արշավը ձախողվում է
©Angus McBride
36 BCE Jan 1

Անտոնիոսի պարթեւական արշավը ձախողվում է

Lake Urmia, Iran
Անտոնիոսի պարթևական պատերազմը Մարկոս ​​Անտոնիոսի՝ Հռոմեական Հանրապետության արևելյան եռյակի ռազմական արշավն էր Պարթևական կայսրության դեմ՝ Փրաատ IV-ի օրոք։Հուլիոս Կեսարը ծրագրել էր ներխուժել Պարթևա, բայց սպանվեց նախքան այն իրականացնելը։40 թվականին պարթևներին միացան Պոմպեյան զորքերը և կարճ ժամանակով գրավեցին հռոմեական Արևելքի մեծ մասը, բայց Անտոնիոսի ուղարկած ուժը ջախջախեց նրանց և հետ դարձրեց նրանց նվաճումները։Դաշնակցելով մի քանի թագավորությունների, այդ թվում՝ Հայաստանի հետ , Անտոնիոսը մ.թ.ա.Պարզվեց, որ Եփրատի ճակատն ամուր է, և Անտոնիոսն ընտրեց Հայաստանով անցնող ճանապարհը:Մտնելով Ատրոպատենե, հռոմեական ուղեբեռի գնացքը և պաշարման շարժիչները, որոնք այլ ճանապարհ էին բռնել, ոչնչացվեցին պարթևական հեծելազորի կողմից։Անտոնիոսը դեռ պաշարում էր Ատրոպատենի մայրաքաղաքը, բայց դա անհաջող էր։Դէպի Հայաստան, ապա Սուրիա նահանջի դժուար ճամբորդութիւնը յաւելեալ ծանր կորուստներ պատճառեց անոր ուժին։Հռոմեական աղբյուրները ծանր պարտության մեջ մեղադրում են հայոց թագավորին, սակայն ժամանակակից աղբյուրները նշում են Անտոնիոսի վատ կառավարումն ու պլանավորումը։Ավելի ուշ Անտոնիոսը ներխուժեց և թալանեց Հայաստան և մահապատժի ենթարկեց նրա թագավորին։
▲
●
Հնդկ-պարթեւական թագավորություն
Գոնդոֆարեսի կողմից հիմնադրված հնդ-պարթևական թագավորություն ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
19 Jan 1 - 226

Հնդկ-պարթեւական թագավորություն

Taxila, Pakistan
Հնդկ-պարթևական թագավորությունը պարթևական թագավորություն էր, որը հիմնադրվել էր Գոնդոֆարների կողմից և գործում էր մ.թ. 19-ից մինչև մ.թ.226 մ.թ.Իրենց զենիթում նրանք կառավարում էին մի տարածք, որն ընդգրկում էր Արևելյան Իրանի մի մասը, Աֆղանստանի տարբեր մասերը ևՀնդկական թերակղզու հյուսիս-արևմտյան շրջանները (ժամանակակից Պակիստանի մեծ մասը և հյուսիս-արևմտյան Հնդկաստանի մի մասը):Կառավարիչները կարող էին լինել Սուրենի տան անդամներ, և որոշ հեղինակների կողմից թագավորությունը նույնիսկ կոչվել է «Սուրենի թագավորություն»: Թագավորությունը հիմնադրվել է 19 թվականին, երբ Դրաանգիանայի (Սակաստան) կառավարիչ Գոնդոֆարեսը հայտարարեց անկախություն Պարթևական կայսրությունից:Հետագայում նա արշավանքներ կկատարի դեպի արևելք՝ գրավելով տարածքներ հնդսկյութներից և հնդհույներից՝ այդպիսով իր թագավորությունը վերածելով կայսրության։1-ին դարի երկրորդ կեսին քուշանների արշավանքներից հետո հնդպարթևների տիրույթները զգալիորեն կրճատվեցին։դարում։Նրանց հաջողվեց պահպանել հսկողությունը Սակաստանում մինչև Սասանյան կայսրության կողմից նրա նվաճումը մ.թ.ա.224/5։Բելուջիստանում Պարատարաջաները՝ տեղական հնդ-պարթական դինաստիան, ընկան Սասանյան կայսրության ուղեծրը մոտ 262 թվականին։
▲
●
Հայոց իրավահաջորդության պատերազմ
©Angus McBride
58 Jan 1 - 63

Հայոց իրավահաջորդության պատերազմ

Armenia
58–63-ի հռոմեական-պարթևական պատերազմը կամ Հայկական իրավահաջորդության պատերազմը տեղի է ունեցել Հռոմեական կայսրության և Պարթևական կայսրության միջև՝ Հայաստանի նկատմամբ վերահսկողության համար, որը կարևոր բուֆերային պետություն էր երկու թագավորությունների միջև:Հայաստանը հռոմեական պատվիրատու պետություն էր Օգոստոս կայսեր օրերից, սակայն 52/53 թթ.-ին պարթևներին հաջողվեց հայոց գահին նստեցնել սեփական թեկնածու Տրդատին։Այս իրադարձությունները համընկել են Ներոնի՝ Հռոմում կայսերական գահ բարձրանալու հետ, և երիտասարդ կայսրը որոշել է բուռն արձագանքել։Պատերազմը, որը նրա թագավորության միակ խոշոր արտասահմանյան արշավն էր, սկսվեց հռոմեական զորքերի արագ հաջողությամբ՝ ունակ գեներալ Գնեուս Դոմիցիուս Կորբուլոնի գլխավորությամբ։Նրանք հաղթահարեցին Տրդատին հավատարիմ ուժերին, հայոց գահին կանգնեցրին սեփական թեկնածու Տիգրան VI-ին և հեռացան երկրից։Հռոմեացիներին օգնեց այն փաստը, որ պարթեւների թագավոր Վոլոգասեսը ներքաշված էր իր իսկ երկրում մի շարք ապստամբությունների ճնշմամբ։Հենց որ դրանք լուծվեցին, սակայն, պարթևներն իրենց ուշադրությունը դարձրեցին Հայաստանի վրա և մի քանի տարի անվերջ արշավանքից հետո Ռհանդեիայի ճակատամարտում ծանր պարտություն կրեցին հռոմեացիներին։Հակամարտությունն ավարտվեց շուտով, արդյունավետ փակուղում և պաշտոնական փոխզիջումով. Արշակյանների տոհմի պարթև իշխանն այսուհետ նստելու էր հայոց գահին, սակայն նրա թեկնածությունը պետք է հաստատվեր Հռոմի կայսրը։Այս հակամարտությունը Պարթևաստանի և հռոմեացիների միջև առաջին ուղիղ առճակատումն էր Կրասոսի աղետալի արշավանքից և մեկ դար առաջ Մարկոս ​​Անտոնիոսի արշավանքներից հետո, և կլինի առաջինը Հռոմի և Իրանի տերությունների միջև Հայաստանի շուրջ պատերազմների երկար շարքից:
▲
●
Ալանների արշավանք
©JFoliveras
72 Jan 1

Ալանների արշավանք

Ecbatana, Hamadan Province, Ir
Ալանիները հիշատակվում են նաև մ.թ. 72-ին Պարթևական կայսրություն քոչվորների արշավանքի համատեքստում։Նրանք հյուսիս-արևելքից անցան պարթևական տարածքով և հասան ներկայիս արևմտյան Իրանի Մեդիա՝ գրավելով իշխող Արշակյան միապետ Վոլոգեսես I-ի (Վալախշ I) թագավորական հարեմը։Մեդիայից նրանք հարձակվեցին Հայաստանի վրա և ջախջախեցին Տրդատի զորքերը, որը գրեթե գերի ընկավ։Պարթևներն ու հայերն այնքան էին անհանգստացած այս քոչվոր զավթիչների կողմից գործած ավերածություններից, որ նրանք դիմեցին Հռոմին շտապ օգնության համար, բայց հռոմեացիները հրաժարվեցին օգնելուց (Frye: 240):Բարեբախտաբար պարթևների և հայերի համար ալանիները մեծ քանակությամբ ավար հավաքելուց հետո վերադարձան Եվրասիայի ընդարձակ տափաստաններ (Գոլեջ՝ 52)։
▲
●
Չինաստանի դիվանագիտական ​​առաքելություն Հռոմ
©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
97 Jan 1

Չինաստանի դիվանագիտական ​​առաքելություն Հռոմ

Persian Gulf (also known as th
97 թվականին Հան չինացի գեներալ Բան Չաոն՝ Արևմտյան շրջանների գլխավոր պաշտպանը, իր էմիսար Գան Ինին ուղարկեց դիվանագիտական ​​առաքելություն՝ հասնելու Հռոմեական կայսրություն։Գանն այցելեց Պակորուս II-ի արքունիքը Հեկատոմպիլոսում՝ նախքան Հռոմ մեկնելը:Նա ճանապարհորդեց մինչև Պարսից ծոց արևմուտք, որտեղ պարթևական իշխանությունները համոզեցին նրան, որ Արաբական թերակղզու շուրջ ծանր ծովային ճանապարհորդությունը Հռոմ հասնելու միակ միջոցն է։Դրանից հուսալքված Գան Ինը վերադարձավ Հանի արքունիքը և Հին կայսրին (մ.թ. 88–105 թթ.) տրամադրեց մանրամասն զեկույց Հռոմեական կայսրության մասին՝ հիմնված իր պարթև զորքերի բանավոր հաղորդագրությունների վրա։Ուիլյամ Ուոթսոնը ենթադրում է, որ պարթևները կթեթևանային Հան կայսրության ձախողված ջանքերից՝ Հռոմի հետ դիվանագիտական ​​հարաբերություններ բացելու համար, հատկապես Կենտրոնական Ասիայի արևելքում Սյոնգնուի դեմ Բան Չաոյի ռազմական հաղթանակներից հետո:
▲
●
Տրայանոսի պարթևական արշավանքը
©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
115 Jan 1 - 117

Տրայանոսի պարթևական արշավանքը

Levant
Տրայանոսի պարթևական արշավանքը իրականացվել է Հռոմի կայսր Տրայանոսի կողմից 115 թվականին Միջագետքում Պարթևական կայսրության դեմ:Պատերազմն ի սկզբանե հաջող էր հռոմեացիների համար, բայց մի շարք անհաջողություններ, ներառյալ լայնածավալ ապստամբությունները Արևելյան Միջերկրական ծովում և Հյուսիսային Աֆրիկայում և Տրայանոսի մահը 117 թվականին, ավարտվեցին հռոմեական նահանջով։113-ին Տրայանոսը որոշեց, որ պահը հասունացել է «արևելյան հարցի» վերջնական լուծման համար՝ Պարթևաստանի վճռական պարտությամբ և Հայաստանի բռնակցմամբ։Նրա նվաճումները նշանավորեցին հռոմեական քաղաքականության կանխամտածված փոփոխությունը Պարթևաստանի նկատմամբ և կայսրության «մեծ ռազմավարության» շեշտադրումների փոփոխություն։114 թվականին Տրայանոսը ներխուժեց Հայաստան;այն որպես հռոմեական գավառ միացրեց և սպանեց Պարթամասիրիսին, որին հայոց գահին դրել էր իր ազգականը՝ Պարթև թագավոր Օսրոես I-ը։115 թվականին հռոմեական կայսրը տիրեց հյուսիսային Միջագետքին և այն նույնպես միացրեց Հռոմին։Դրա նվաճումն անհրաժեշտ է համարվել, քանի որ հակառակ դեպքում հայկական ականը կարող էր պարթևները կտրել հարավից։Այնուհետև հռոմեացիները գրավեցին Պարթևների մայրաքաղաք Կտեսիֆոնը, մինչ նրանք նավարկեցին գետով դեպի Պարսից ծոց:Այնուամենայնիվ, այդ տարի ապստամբություններ բռնկվեցին Արևելյան Միջերկրական ծովում, Հյուսիսային Աֆրիկայում և Հյուսիսային Միջագետքում, մինչդեռ հրեական մեծ ապստամբություն բռնկվեց հռոմեական տարածքում, որը խստորեն ընդլայնեց հռոմեական ռազմական ռեսուրսները:Տրայանոսը չկարողացավ վերցնել Հատրան, որը խուսափեց պարթևների ամբողջական պարտությունից:Պարթևական զորքերը հարձակվեցին հռոմեական առանցքային դիրքերի վրա, և Սելևկիայի, Նիսիբիսի և Եդեսայի հռոմեական կայազորները տեղահանվեցին տեղի բնակչության կողմից:Տրայանոսը հնազանդեցրեց ապստամբներին Միջագետքում;պատվիրատու կառավարիչ դրեց պարթև արքայազնին՝ Պարթամասպատեսին և հեռացավ Սիրիա։Տրայանոսը մահացավ 117 թվականին, նախքան պատերազմը վերսկսելը
▲
●
Լյուսիուս Վերուսի պարթևական պատերազմ
©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
161 Jan 1 - 166

Լյուսիուս Վերուսի պարթևական պատերազմ

Armenia
161–166-ի հռոմեական-պարթևական պատերազմը (նաև կոչվում է Լյուսիուս Վերուսի պարթևական պատերազմ) տեղի է ունեցել Հռոմեական և Պարթևական կայսրությունների միջև Հայաստանի և Վերին Միջագետքի համար։Այն ավարտվեց 166 թվականին այն բանից հետո, երբ հռոմեացիները հաջող արշավանք կատարեցին դեպի Ստորին Միջագետք և Մեդիա և գրավեցին Կտեսիֆոնը՝ Պարթևների մայրաքաղաքը։
▲
●
Հռոմեա-պարթևական Սևերուսի պատերազմ
Հատրայի պաշարումը ©Angus McBride
195 Jan 1

Հռոմեա-պարթևական Սևերուսի պատերազմ

Baghdad, Iraq
197 թվականի սկզբին Սևերուսը թողեց Հռոմը և նավարկեց դեպի արևելք։Նա նավարկեց Բրունդիզիում և, հավանաբար, իջավ Կիլիկիայի Էգեա նավահանգստում՝ ցամաքով մեկնելով Սիրիա։Նա անմիջապես հավաքեց իր զորքը և անցավ Եփրատը։Աբգար IX-ը, Օսրոենեի տիտղոսավոր թագավորը, բայց, ըստ էության, միայն Եդեսայի տիրակալն էր իր թագավորությունը որպես հռոմեական գավառի միացումից ի վեր, իր երեխաներին հանձնեց որպես պատանդ և օգնեց Սևերոսի արշավախմբին՝ տրամադրելով նետաձիգներ:Հայոց Խոսրով Ա թագավորը նույնպես պատանդներ, գումար ու նվերներ է ուղարկել։Սևերուսը գնաց Նիսիբիս, որը նրա զորավար Հուլիոս Լետուսը կանխել էր պարթևների ձեռքն ընկնելը։Այնուհետև Սևերուսը վերադարձավ Սիրիա՝ ավելի հավակնոտ արշավ ծրագրելու համար:Հաջորդ տարի նա գլխավորեց ևս մեկ, ավելի հաջող արշավը Պարթևական կայսրության դեմ, ըստ տեղեկությունների, ի պատասխան այն աջակցության, որը նա ցուցաբերել էր Պեսսենիուս Նիգերին:Նրա լեգեոնները կողոպտեցին պարթևական թագավորական Կտեսիֆոն քաղաքը և նա կայսրությանը միացրեց Միջագետքի հյուսիսային կեսը։Սևերոսը Տրայանոսի օրինակով վերցրեց Parthicus Maximus տիտղոսը։Այնուամենայնիվ, նա չկարողացավ գրավել Հաթրա ամրոցը, նույնիսկ երկու երկար պաշարումներից հետո, ճիշտ այնպես, ինչպես Տրայանոսը, որը փորձել էր մոտ մեկ դար առաջ:Արևելքում գտնվելու ընթացքում, սակայն, Սևերուսը նաև ընդլայնեց Լայմս Արաբիկուսը՝ կառուցելով նոր ամրություններ Արաբական անապատում Բասիից մինչև Դումաթա։Այս պատերազմները հանգեցրին նրան, որ հռոմեացիները նվաճեցին հյուսիսային Միջագետքը, մինչև Նիսիբիսի և Սինգարայի շրջակա տարածքները։
▲
●
Կարակալայի պարթևական պատերազմ
©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).
216 Jan 1 - 217

Կարակալայի պարթևական պատերազմ

Antakya, Küçükdalyan, Antakya/
Պարթևական Կարակալայի պատերազմը Կարակալլայի օրոք Հռոմեական կայսրության անհաջող արշավն էր Պարթևական կայսրության դեմ 216–17 թթ.Դա քառամյա շրջանի գագաթնակետն էր՝ սկսած 213թ.-ից, երբ Կարակալլան երկարատև արշավ իրականացրեց Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում և Մերձավոր Արևելքում:Պարթևին հարող հաճախորդ թագավորությունների կառավարիչներին տապալելու համար միջամտելուց հետո նա 216 թվականին ներխուժեց՝ օգտագործելով պարթև թագավոր Արտաբանուսի դստերը որպես casus belli հարսանիքի անհաջող առաջարկը:Նրա ուժերը ջարդերի արշավ իրականացրեցին Պարթևական կայսրության հյուսիսային շրջաններում, նախքան Փոքր Ասիա նահանջելը, որտեղ նա սպանվեց 217 թվականի ապրիլին: Պատերազմն ավարտվեց հաջորդ տարի Նիսիբիսի ճակատամարտում պարթևների հաղթանակից հետո, հռոմեացիները վճարեցին: պարթևներին տրված պատերազմական հատուցումների հսկայական գումար։
▲
●
Play button
217 Jan 1

Նիսիբիսի ճակատամարտ

Nusaybin, Mardin, Turkey
Նիսիբիսի ճակատամարտը մղվել է 217 թվականի ամռանը Հռոմեական կայսրության բանակների միջև՝ նոր բարձրացած կայսր Մակրինոսի օրոք և Արտաբան IV թագավորի պարթևական բանակի միջև։Այն տևեց երեք օր և ավարտվեց պարթևների արյունալի հաղթանակով, երկու կողմերն էլ մեծ կորուստներ ունեցան։Ճակատամարտի արդյունքում Մակրինոսը ստիպված եղավ խաղաղություն փնտրել՝ պարթևներին վճարելով հսկայական գումար և հրաժարվելով Միջագետք արշավանքից, որը Կարակալլան սկսել էր մեկ տարի առաջ։218 թվականի հունիսին Մակրինոսը պարտություն կրեց Անտիոքից դուրս Էլագաբալուսին աջակցող ուժերից, մինչդեռ Արտաբանուսը բախվեց պարսկական Սասանյան կլանի ապստամբությանը Արդաշիր I-ի գլխավորությամբ: Այսպիսով Նիսիբիսը վերջին խոշոր ճակատամարտն էր Հռոմի և Պարթևաստանի միջև, քանի որ պարթևական դինաստիան տապալվեց Արդաշիր մի քանիսի կողմից: տարիներ հետո.Այնուամենայնիվ, Հռոմի և Պարսկաստանի միջև պատերազմը շուտով վերսկսվեց, քանի որ Արդաշիրը և Մակրինոսի իրավահաջորդ Ալեքսանդր Սևերուսը կռվեցին Միջագետքի համար, և ռազմական գործողությունները ընդհատումներով շարունակվեցին մինչև մահմեդականների նվաճումները :
▲
●
224 - 226
Անկում և անկում Սասանյանների ձեռքըornament
Պարթևական կայսրության ավարտը
©Angus McBride
224 Jan 1 00:01

Պարթևական կայսրության ավարտը

Fars Province, Iran
Պարթևական կայսրությանը, որը թուլացել էր ներքին կռիվներից և Հռոմի հետ պատերազմներից, շուտով պետք է հաջորդեր Սասանյան կայսրությունը ։Իրոք, կարճ ժամանակ անց Արդաշիր I-ը՝ Պարսկաստանի (ժամանակակից Ֆարս նահանգ, Իրան) տեղական Իսթախրի կառավարիչ Արդաշիր I-ը սկսեց հպատակեցնել շրջակա տարածքները՝ ի հեճուկս Արշակյանների իշխանության:224 թվականի ապրիլի 28-ին Հորմոզգանի ճակատամարտում նա դիմակայեց Արտաբանոս IV-ին, հավանաբար Սպահանի մոտ գտնվող մի վայրում՝ հաղթելով նրան և հիմնելով Սասանյան կայսրությունը։Այնուամենայնիվ, կան ապացույցներ, որոնք վկայում են, որ Վոլոգասես VI-ը շարունակել է մետաղադրամներ հատել Սելևկիայում մինչև մ.թ. 228 թ.-ին։Սասանյանները ոչ միայն կստանձնեն Պարթևական ժառանգությունը որպես Հռոմի պարսկական թշնամի, այլ նաև կփորձեն վերականգնել Աքեմենյան կայսրության սահմանները՝ Խոսրո II-ի օրոք Արևելյան Հռոմեական կայսրությունից կարճ ժամանակով գրավելով Լևանտը, Անատոլիան ևԵգիպտոսը (հ. 590–628 թթ.):Այնուամենայնիվ, նրանք կկորցնեին այս տարածքները Հերակլիոսին՝ հռոմեական վերջին կայսրին մինչև արաբական նվաճումները։Այնուամենայնիվ, ավելի քան 400 տարվա ընթացքում նրանք հաջորդեցին պարթևական թագավորությանը որպես Հռոմի գլխավոր մրցակից։
▲
●

Characters



Artabanus IV of Parthia

Artabanus IV of Parthia

Last Ruler of the Parthian Empire

Ardashir I

Ardashir I

Founder of the Sasanian Empire

Arsaces I of Parthia

Arsaces I of Parthia

Founder of the Arsacid dynasty of Parthia

Orodes II

Orodes II

King of the Parthian Empire

Mithridates I of Parthia

Mithridates I of Parthia

King of the Parthian Empire

References



  • An, Jiayao (2002), "When Glass Was Treasured in China", in Juliano, Annette L. and Judith A. Lerner (ed.), Silk Road Studies: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road, vol. 7, Turnhout: Brepols Publishers, pp. 79–94, ISBN 978-2-503-52178-7.
  • Asmussen, J.P. (1983). "Christians in Iran". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 924–948. ISBN 0-521-24693-8.
  • Assar, Gholamreza F. (2006). A Revised Parthian Chronology of the Period 91-55 BC. Parthica. Incontri di Culture Nel Mondo Antico. Vol. 8: Papers Presented to David Sellwood. Istituti Editoriali e Poligrafici Internazionali. ISBN 978-8-881-47453-0. ISSN 1128-6342.
  • Ball, Warwick (2016), Rome in the East: Transformation of an Empire, 2nd Edition, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-72078-6.
  • Bausani, Alessandro (1971), The Persians, from the earliest days to the twentieth century, New York: St. Martin's Press, pp. 41, ISBN 978-0-236-17760-8.
  • Bickerman, Elias J. (1983). "The Seleucid Period". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 3–20. ISBN 0-521-20092-X..
  • Bivar, A.D.H. (1983). "The Political History of Iran Under the Arsacids". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 21–99. ISBN 0-521-20092-X..
  • Bivar, A.D.H. (2007), "Gondophares and the Indo-Parthians", in Curtis, Vesta Sarkhosh and Sarah Stewart (ed.), The Age of the Parthians: The Ideas of Iran, vol. 2, London & New York: I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the London Middle East Institute at SOAS and the British Museum, pp. 26–36, ISBN 978-1-84511-406-0.
  • Boyce, Mary (1983). "Parthian Writings and Literature". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 1151–1165. ISBN 0-521-24693-8..
  • Bringmann, Klaus (2007) [2002]. A History of the Roman Republic. Translated by W. J. Smyth. Cambridge: Polity Press. ISBN 978-0-7456-3371-8.
  • Brosius, Maria (2006), The Persians: An Introduction, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-32089-4.
  • Burstein, Stanley M. (2004), The Reign of Cleopatra, Westport, CT: Greenwood Press, ISBN 978-0-313-32527-4.
  • Canepa, Matthew (2018). The Iranian Expanse: Transforming Royal Identity Through Architecture, Landscape, and the Built Environment, 550 BCE–642 CE. Oakland: University of California Press. ISBN 9780520379206.
  • Colpe, Carsten (1983). "Development of Religious Thought". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 819–865. ISBN 0-521-24693-8..
  • Curtis, Vesta Sarkhosh (2007), "The Iranian Revival in the Parthian Period", in Curtis, Vesta Sarkhosh and Sarah Stewart (ed.), The Age of the Parthians: The Ideas of Iran, vol. 2, London & New York: I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the London Middle East Institute at SOAS and the British Museum, pp. 7–25, ISBN 978-1-84511-406-0.
  • de Crespigny, Rafe (2007), A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23–220 AD), Leiden: Koninklijke Brill, ISBN 978-90-04-15605-0.
  • De Jong, Albert (2008). "Regional Variation in Zoroastrianism: The Case of the Parthians". Bulletin of the Asia Institute. 22: 17–27. JSTOR 24049232..
  • Demiéville, Paul (1986), "Philosophy and religion from Han to Sui", in Twitchett and Loewe (ed.), Cambridge History of China: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, vol. 1, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 808–872, ISBN 978-0-521-24327-8.
  • Duchesne-Guillemin, J. (1983). "Zoroastrian religion". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 866–908. ISBN 0-521-24693-8..
  • Ebrey, Patricia Buckley (1999), The Cambridge Illustrated History of China, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-66991-7 (paperback).
  • Emmerick, R.E. (1983). "Buddhism Among Iranian Peoples". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 949–964. ISBN 0-521-24693-8..
  • Frye, R.N. (1983). "The Political History of Iran Under the Sasanians". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 116–180. ISBN 0-521-20092-X..
  • Garthwaite, Gene Ralph (2005), The Persians, Oxford & Carlton: Blackwell Publishing, Ltd., ISBN 978-1-55786-860-2.
  • Green, Tamara M. (1992), The City of the Moon God: Religious Traditions of Harran, BRILL, ISBN 978-90-04-09513-7.
  • Howard, Michael C. (2012), Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: the Role of Cross Border Trade and Travel, Jefferson: McFarland & Company.
  • Katouzian, Homa (2009), The Persians: Ancient, Medieval, and Modern Iran, New Haven & London: Yale University Press, ISBN 978-0-300-12118-6.
  • Kennedy, David (1996), "Parthia and Rome: eastern perspectives", in Kennedy, David L.; Braund, David (eds.), The Roman Army in the East, Ann Arbor: Cushing Malloy Inc., Journal of Roman Archaeology: Supplementary Series Number Eighteen, pp. 67–90, ISBN 978-1-887829-18-2
  • Kurz, Otto (1983). "Cultural Relations Between Parthia and Rome". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 559–567. ISBN 0-521-20092-X..
  • Lightfoot, C.S. (1990), "Trajan's Parthian War and the Fourth-Century Perspective", The Journal of Roman Studies, 80: 115–126, doi:10.2307/300283, JSTOR 300283, S2CID 162863957
  • Lukonin, V.G. (1983). "Political, Social and Administrative Institutions: Taxes and Trade". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 681–746. ISBN 0-521-24693-8..
  • Mawer, Granville Allen (2013), "The Riddle of Cattigara", in Nichols, Robert; Woods, Martin (eds.), Mapping Our World: Terra Incognita to Australia, Canberra: National Library of Australia, pp. 38–39, ISBN 978-0-642-27809-8.
  • Mommsen, Theodor (2004) [original publication 1909 by Ares Publishers, Inc.], The Provinces of the Roman Empire: From Caesar to Diocletian, vol. 2, Piscataway (New Jersey): Gorgias Press, ISBN 978-1-59333-026-2.
  • Morton, William S.; Lewis, Charlton M. (2005), China: Its History and Culture, New York: McGraw-Hill, ISBN 978-0-07-141279-7.
  • Neusner, J. (1983). "Jews in Iran". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 909–923. ISBN 0-521-24693-8..
  • Olbrycht, Marek Jan (2016). "The Sacral Kingship of the early Arsacids. I. Fire Cult and Kingly Glory". Anabasis. 7: 91–106.
  • Posch, Walter (1998), "Chinesische Quellen zu den Parthern", in Weisehöfer, Josef (ed.), Das Partherreich und seine Zeugnisse, Historia: Zeitschrift für alte Geschichte, vol. 122 (in German), Stuttgart: Franz Steiner, pp. 355–364.
  • Rezakhani, Khodadad (2013). "Arsacid, Elymaean, and Persid Coinage". In Potts, Daniel T. (ed.). The Oxford Handbook of Ancient Iran. Oxford University Press. ISBN 978-0199733309.
  • Roller, Duane W. (2010), Cleopatra: a biography, Oxford: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-536553-5.
  • Schlumberger, Daniel (1983). "Parthian Art". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 1027–1054. ISBN 0-521-24693-8..
  • Sellwood, David (1976). "The Drachms of the Parthian "Dark Age"". The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. Cambridge University Press. 1 (1): 2–25. doi:10.1017/S0035869X00132988. JSTOR 25203669. S2CID 161619682. (registration required)
  • Sellwood, David (1983). "Parthian Coins". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 279–298. ISBN 0-521-20092-X..
  • Shahbazi, Shahpur A. (1987), "Arsacids. I. Origin", Encyclopaedia Iranica, 2: 255
  • Shayegan, Rahim M. (2007), "On Demetrius II Nicator's Arsacid Captivity and Second Rule", Bulletin of the Asia Institute, 17: 83–103
  • Shayegan, Rahim M. (2011), Arsacids and Sasanians: Political Ideology in Post-Hellenistic and Late Antique Persia, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-76641-8
  • Sheldon, Rose Mary (2010), Rome's Wars in Parthia: Blood in the Sand, London & Portland: Valentine Mitchell, ISBN 978-0-85303-981-5
  • Skjærvø, Prods Oktor (2004). "Iran vi. Iranian languages and scripts". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Volume XIII/4: Iran V. Peoples of Iran–Iran IX. Religions of Iran. London and New York: Routledge & Kegan Paul. pp. 348–366. ISBN 978-0-933273-90-0.
  • Strugnell, Emma (2006), "Ventidius' Parthian War: Rome's Forgotten Eastern Triumph", Acta Antiqua, 46 (3): 239–252, doi:10.1556/AAnt.46.2006.3.3
  • Syme, Ronald (2002) [1939], The Roman Revolution, Oxford: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-280320-7
  • Torday, Laszlo (1997), Mounted Archers: The Beginnings of Central Asian History, Durham: The Durham Academic Press, ISBN 978-1-900838-03-0
  • Wang, Tao (2007), "Parthia in China: a Re-examination of the Historical Records", in Curtis, Vesta Sarkhosh and Sarah Stewart (ed.), The Age of the Parthians: The Ideas of Iran, vol. 2, London & New York: I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the London Middle East Institute at SOAS and the British Museum, pp. 87–104, ISBN 978-1-84511-406-0.
  • Waters, Kenneth H. (1974), "The Reign of Trajan, part VII: Trajanic Wars and Frontiers. The Danube and the East", in Temporini, Hildegard (ed.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Principat. II.2, Berlin: Walter de Gruyter, pp. 415–427.
  • Watson, William (1983). "Iran and China". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 537–558. ISBN 0-521-20092-X..
  • Widengren, Geo (1983). "Sources of Parthian and Sasanian History". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 1261–1283. ISBN 0-521-24693-8..
  • Wood, Frances (2002), The Silk Road: Two Thousand Years in the Heart of Asia, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, ISBN 978-0-520-24340-8.
  • Yarshater, Ehsan (1983). "Iranian National History". In Yarshater, Ehsan (ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 359–480. ISBN 0-521-20092-X..
  • Yü, Ying-shih (1986), "Han Foreign Relations", in Twitchett, Denis and Michael Loewe (ed.), Cambridge History of China: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, vol. 1, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 377–462, ISBN 978-0-521-24327-8.
  • Young, Gary K. (2001), Rome's Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy, 31 BC - AD 305, London & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-24219-6.
  • Zhang, Guanuda (2002), "The Role of the Sogdians as Translators of Buddhist Texts", in Juliano, Annette L. and Judith A. Lerner (ed.), Silk Road Studies: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road, vol. 7, Turnhout: Brepols Publishers, pp. 75–78, ISBN 978-2-503-52178-7.
  • Daryaee, Touraj (2012). The Oxford Handbook of Iranian History. Oxford University Press. pp. 1–432. ISBN 978-0-19-987575-7. Archived from the original on 2019-01-01. Retrieved 2019-02-10.