Kingdom of Lanna ©HistoryMaps

1292 - 1899

የላና መንግሥት

የላና መንግሥት፣ እንዲሁም “የአንድ ሚሊዮን ሩዝ እርሻዎች መንግሥት” በመባልም የሚታወቀው፣ በአሁኑ ጊዜ በሰሜናዊ ታይላንድ ከ13ኛው እስከ 18ኛው ክፍለ ዘመን ድረስያተኮረ ህንዳዊ መንግሥት ነበር።የሰሜናዊ ታይላንድ ህዝቦች ባህላዊ እድገት ከረጅም ጊዜ በፊት የጀመረው ተከታታይ መንግስታት ላን ና ሲቀድሙ ነበር።እንደ Ngoenyang መንግሥት ቀጣይነት፣ ላን ና በ15ኛው ክፍለ ዘመን ጦርነት የተካሄደበትን የአዩትታያ መንግሥትን ለመወዳደር በበቂ ሁኔታ ወጣ።ይሁን እንጂ የላን ና መንግሥት ተዳክሞ በ1558 የታውንጉ ሥርወ መንግሥት ገባር መንግሥት ሆነ።አዲሱ የኮንባንግ ሥርወ መንግሥት ተጽዕኖውን ሲያሰፋ የበርማ ሕግ ቀስ በቀስ ቀረ ነገር ግን እንደገና ቀጠለ።እ.ኤ.አ. በ 1775 የላን ና አለቆች የበርማ ቁጥጥርን ለቀው ሲያምን ተቀላቅለው ወደ በርማ–ሲያሜ ጦርነት (1775–76) አመሩ።የበርማ ጦር ማፈግፈሱን ተከትሎ የበርማዎች ላን ና ቁጥጥር ወደ ፍጻሜው መጣ።በ1776 በቶንቡሪ ንጉስ ታክሲን ስር የነበረው ሲያም ላን ናን ተቆጣጠረ።ከዚያም ጀምሮ ላን ና በሚቀጥለው የቻክሪ ስርወ መንግስት የሲያም ገባር ግዛት ሆነ።እ.ኤ.አ. በ1800ዎቹ የመጨረሻ አጋማሽ የሲያምስ ግዛት የላን ና ነፃነትን አፈረሰ፣ ወደ ታዳጊው የሲያሜዝ ሀገር-ግዛት።^[1] ከ 1874 ጀምሮ የሲያም ግዛት ላን ና ኪንግደምን እንደ ሞንቶን ፋያፕ አዋቅሮ በሲም ቀጥተኛ ቁጥጥር ስር ዋለ።^[ ^2] የላን ና መንግሥት በ1899 በተቋቋመው የሲያሜዝ ተሳፊባን የአስተዳደር ሥርዓት በውጤታማነት በማዕከላዊነት መተዳደር ጀመረ። እንግሊዛዊ እና ፈረንሣይኛ ።^[4]

1259 - 1441

ፋውንዴሽን

ንጉስ ማንግራይ ©Anonymous

1259 Jan 2

ንጉሥ ማንግራይ እና የላና መንግሥት መሠረት

Chiang Rai, Thailand

25ኛው የንጎያንያንግ ገዥ (አሁን ቺያንግ ሳኤን በመባል የሚታወቀው) ንጉስ ማንግራይ በላና ክልል ውስጥ ያሉትን የተለያዩ የታይ ከተማ ግዛቶችን አንድ ለማድረግ ትልቅ ሰው ሆነ።እ.ኤ.አ. በ 1259 ዙፋኑን ከወረሰ በኋላ የታይ ግዛቶችን መከፋፈል እና ተጋላጭነት ተገንዝቧል ።መንግሥቱን ለማጠናከር፣ ማንግራይ ሙአንግ ላይን፣ ቺያንግ ካምን፣ እና ቺያንግ ኮንግን ጨምሮ በርካታ አጎራባች ክልሎችን ድል አድርጓል።እንደ ፋዮ መንግሥት ካሉ በአቅራቢያው ካሉ መንግሥታት ጋር ኅብረት ፈጠረ።እ.ኤ.አ. በ 1262 ማንግራ ዋና ከተማውን ከንጎንያንግ ወደ አዲስ የተቋቋመችው ቺያንግ ራይ ከተማ አዛወረ ፣ እና በራሱ ስም ሰየመ።^[5] 'ቺያንግ' የሚለው ቃል በታይላንድ 'ከተማ' ማለት ነው፣ ስለዚህ ቺያንግ ራይ 'የ(ማንግ) ራይ ከተማ' ማለት ነው።ወደ ደቡብ አቅጣጫ መስፋፋቱን ቀጠለ እና በ1281 የ Mon Kingdom of Hariphunchai (አሁን ላምፑን) ተቆጣጠረ። ባለፉት አመታት ማንግራይ በተለያዩ ምክንያቶች ዋና ከተማውን ብዙ ጊዜ ቀይሯል፣ ለምሳሌ እንደ ጎርፍ።በመጨረሻም በ1292 በቺያንግ ማይ መኖር ጀመረ።በስልጣን ዘመናቸው ማንግራይ በክልሉ መሪዎች መካከል ሰላም እንዲሰፍን ትልቅ ሚና ነበረው።እ.ኤ.አ. በ 1287 በፋዮው ንጉስ ንጋም ሙአንግ እና በሱኮታይ ንጉስ ራም ካምሄንግ መካከል የተፈጠረውን ግጭት አስታራቂ በማድረግ በሶስቱ መሪዎች መካከል ጠንካራ የወዳጅነት ስምምነት ተፈጠረ።^[5] ሆኖም ምኞቱ በዚህ ብቻ አላበቃም።ማንግራይ ስለ Mon Kingdom of Haripunchai ሀብት ከጉብኝት ነጋዴዎች ተማረ።ምክር ቢሰጥም እሱን ለማሸነፍ አቅዷል።በቀጥታ ጦርነት ሳይሆን በብልሃት አይ ፋ የተባለውን ነጋዴ ወደ መንግስቱ እንዲገባ ላከ።አይ ፋ የስልጣን ቦታ ላይ ተነስቶ መንግስቱን ከውስጥ አወከ።እ.ኤ.አ. በ 1291 ማንግራይ ሃሪፑንቻይን በተሳካ ሁኔታ በመቀላቀል የመጨረሻው ንጉሱ ዪ ባ ወደ ላምፓንግ እንዲያመልጥ አደረገ።^[5]

Foundation of Chiang Mai ©Anonymous

1296 Jan 1

የቺያንግ ማይ መሠረት

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

የሐሪፑንቻይ መንግሥት ድል ካደረገ በኋላ፣ ንጉሥ ማንግራይ በፒንግ ወንዝ ምሥራቃዊ ክፍል ላይ የምትገኘውን ዊያንግ ኩምን አዲስ ዋና ከተማ አድርጎ በ1294 አቋቋመ።ይሁን እንጂ በተደጋጋሚ በጎርፍ ምክንያት ዋና ከተማዋን ለማንቀሳቀስ ወሰነ.በዶይ ሱቴፕ አቅራቢያ የሚገኝ ቦታን መረጠ፣ በአንድ ወቅት የሉአ ህዝብ ከተማ ይቆም ነበር።እ.ኤ.አ. በ 1296 ግንባታ በቺያንግ ማይ ተጀመረ ፣ ትርጉሙም "አዲስ ከተማ" ማለት ነው ፣ እሷም ከዚያን ጊዜ ጀምሮ በሰሜናዊ ክልል ውስጥ ጉልህ ስፍራ ሆና ቆይታለች።ንጉስ ማንግራይ ቺያንግ ማይን በ1296 መስርቶ የላን ና መንግስት ማእከላዊ ማዕከል አድርጎታል።በእሱ አገዛዝ የላን ና ግዛት ከጥቂቶች በስተቀር የአሁኗ ሰሜናዊ ታይላንድ አካባቢዎችን ጨምሮ ተስፋፋ።የእሱ የግዛት ዘመን በሰሜን ቬትናም ፣ ሰሜናዊ ላኦስ ፣ እና በዩናን ውስጥ በሲፕሶንግፓና አካባቢ ባሉት ክልሎች ላይ ተጽእኖ አሳይቷል፣ እሱም የእናቱ የትውልድ ቦታ።ሆኖም የተፈናቀሉት የንጉስ ዪ ባ ልጅ የላምፓንግ ንጉስ ቦክ በቺያንግ ማይ ላይ ጥቃት ሲሰነዝር ሰላሙ ተቋረጠ።በአስደናቂ ጦርነት፣ የማንራይ ልጅ፣ ልዑል ክረም፣ በላምፑን አቅራቢያ በዝሆን ጦርነት ከንጉስ ቦክ ጋር ገጠመው።ልዑል ክረም በድል ወጣ፣ ይህም ንጉስ ቦክ እንዲያፈገፍግ አስገደደው።ቦክ በኋላ በዶይ ኩን ታን ተራሮች ለማምለጥ ሲሞክር ተይዞ ተገደለ።ይህን ድል ተከትሎ የማንግራይ ጦር ላምፓንግን በመቆጣጠር ንጉስ ዪ ባን በመግፋት ወደ ደቡብ ወደ ፊትሳኑሎክ እንዲዛወር አድርጓል።

Lanna Succession Crisis ©Anonymous

1311 Jan 1 - 1355

የላና የስኬት ቀውስ

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

በ1311 ንጉስ ማንግራይ ከሞተ በኋላ ኩን ሃም በመባል የሚታወቀው ሁለተኛ ልጁ ግራማ ዙፋኑን ያዘ።ነገር ግን፣ የማንግራይ ታናሽ ልጅ ዘውዱን ለመውሰድ ሲሞክር የውስጥ ግጭቶች ተፈጠሩ፣ ይህም ወደ ስልጣን ሽኩቻ እና ወደ ዋና ከተማነት እንዲቀየር አድርጓል።በመጨረሻም የሳን ፉ የግራማ ልጅ በ1325 አካባቢ ቺያንግ ሳየንን እንደ አዲስ ከተማ አቋቋመ።የተከታታይ የአገዛዝ ዘመን ተከትሎ ዋና ከተማዋ በሳኤን ፉ የልጅ ልጅ በፋ ዩ ወደ ቺያንግ ማይ ተመለሰች።ፋ ዩ ቺያንግ ማይን አጠናከረ እና አባቱን ንጉስ ካም ፉን ለማክበር የዋት ፕራ ሲንግን ግንባታ በ1345 ጀመረ።መጀመሪያ ላይ Wat Lichiang Phra ተብሎ የሚጠራው የቤተ መቅደሱ ግቢ፣ በርካታ መዋቅሮችን በመጨመር ለዓመታት ተስፋፍቷል።

Kuena ©Anonymous

1355 Jan 1 - 1385

ኩዌና።

Wat Phrathat Doi Suthep, Suthe

የመንራይ ቤተሰብ ላናን ከሁለት መቶ ዓመታት በላይ መምራቱን ቀጥሏል።ብዙዎቹ ከቺያንግ ማይ ሲገዙ፣ አንዳንዶቹ በማንራይ በተቋቋሙት የቆዩ ዋና ከተሞች ውስጥ መኖርን መርጠዋል።ከ1355-1385 የገዛውን ኩዌና እና ቲሎክራጅ ከ1441-1487 ከነገሡት መካከል ታዋቂ ነገሥታት ይገኙበታል።ለላና ባህል ባበረከቱት አስተዋፅዖ የሚታወሱ ሲሆን በተለይም ብዙ ውብ የቡድሂስት ቤተመቅደሶችን እና ልዩ የሆነውን የላና ዘይቤን የሚያሳዩ ሀውልቶችን በመገንባት ላይ ናቸው።^[6] የቺያንግ ማይ ዜና መዋዕል ንጉስ ኩዌናን ለቡድሂዝም እንደ ፍትሃዊ እና ጥበበኛ ገዥ አድርጎ ይገልፃል።በብዙ የትምህርት ዓይነቶችም ሰፊ እውቀት ነበረው።በጣም ዝነኛ ከሆኑት ስራዎቹ ውስጥ አንዱ ልዩ የቡድሃ ቅርሶችን ለማስቀመጥ በተራራ ላይ የተገነባው Wat Pra That Doi Suthep ላይ በወርቅ የተሸፈነው ስቱዋ ነው።ይህ ቤተመቅደስ ዛሬ ለቺያንግ ማይ አስፈላጊ ምልክት ሆኖ ቆይቷል።

Period of Peace in Lanna ©Anonymous

1385 Jan 1 - 1441

በላና ውስጥ የሰላም ጊዜ

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

በሴንሙዌንግማ መሪነት (ስማቸው ማለት አሥር ሺህ ከተሞች ደረሱ - ግብር ለመክፈል) ላን ና የሰላም ጊዜ አጋጠመ።ሆኖም፣ በአጎቱ በልዑል ማሃ ፕሮማትታት ጉልህ የሆነ የአመፅ ሙከራ ነበር።ድጋፍ በመፈለግ፣ Maha Prommat ወደ አዩትታያ ደረሰ።በምላሹ፣ ቦሮምማራቻ 1 ከአዩትታያ ጦር ወደ ላን ና ላከ፣ ነገር ግን ወደ ኋላ ተመለሱ።ይህ በሁለቱ ክልሎች መካከል የመጀመርያው ወታደራዊ ግጭት ነበር።በኋላ፣ ላን ና በሳም ፋንግ ኬን የግዛት ዘመን ብቅ ካለው የሚንግ ሥርወ መንግሥት ወረራ ራሱን መከላከል ነበረበት።

Ming Invasion of Lanna ©Anonymous

1405 Dec 27

ሚንግ ላና ወረራ

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

በ1400ዎቹ መጀመሪያ ላይ፣ የሚንግ ሥርወ መንግሥት ንጉሠ ነገሥት ዮንግል ወደ ዩናን በመስፋፋት ላይ አተኩሮ ነበር።እ.ኤ.አ. በ 1403 በቴንግቾንግ እና ዮንግቻንግ የጦር ሰፈሮችን በተሳካ ሁኔታ አቋቁሞ በታይ ክልሎች ላይ ተፅእኖ ለመፍጠር መሰረት ጥሏል ።በዚህ መስፋፋት በዩናን እና አካባቢው በርካታ የአስተዳደር ቢሮዎች በቀለ።ይሁን እንጂ የታይ ክልሎች የሚንግ የበላይነትን ሲቃወሙ ግጭቶች ተፈጠሩ።ላን ና፣ ጉልህ የሆነ የታይ ግዛት፣ ሃይሉ በሰሜን ምስራቅ በቺያንግ ራይ ዙሪያ እና በደቡብ ምዕራብ ቺያንግ ማይ ያማከለ ነበር።ሚንግ በላን ና ውስጥ ሁለት “ወታደራዊ-ከም-ሲቪል ፓሲፊክ ኮሚሽኖችን” ማቋቋም ስለ ቺያንግ ራይ-ቺያንግ ሳኤን አስፈላጊነት ያላቸውን አመለካከት ከቺያንግ ማይ ጋር እኩል አድርጎ አሳይቷል።^[15]ወሳኙ ክስተት የተከሰተው በታህሳስ 27 ቀን 1405 ነው። ላን ና የተባለውን የሚንግ ተልእኮ ለአሳም ማደናቀፉን በመጥቀስ፣ቻይናውያን በሲፕሶንግ ፓና፣ ህሰንዊ፣ ኬንግ ቱንግ እና ሱክሆታይ አጋሮች ድጋፍ ወረሩ።ቺያንግ ሳኤንን ጨምሮ ወሳኝ ቦታዎችን ለመያዝ ችለዋል፣ ይህም ላን ና እንዲሰጥ አስገደደ።ከዚህ በኋላ፣ የሚንግ ሥርወ መንግሥት አስተዳደራዊ ተግባራትን እንዲያስተዳድሩ እና የሚንግ ፍላጎቶችን እንዲያረጋግጡ በዩናን እና ላን ና ዙሪያ ባሉ “የቤተኛ ቢሮዎች” ውስጥ የቻይናውያን ጸሐፊዎችን አስቀመጠ።እነዚህ ቢሮዎች ከጉልበት ይልቅ ወርቅ እና ብር ማቅረብ እና ለሌሎች ሚንግ ጥረቶች ወታደር ማቅረብን የመሳሰሉ ግዴታዎች ነበሯቸው።ይህን ተከትሎ፣ ቺያንግ ማይ በላን ና ውስጥ የበላይ ሀይል ሆኖ ብቅ አለ፣ ይህም የፖለቲካ ውህደት ምዕራፍን አበሰረ።^[16]

1441 - 1495

የላና ወርቃማ ዘመን ornament

Tilokkarat ስር ማስፋፊያ. ©Anonymous

1441 Jan 2 - 1487

Tillokkarat

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

ከ 1441 እስከ 1487 የገዛው ቲሎካራት የላን ና መንግስት ተፅእኖ ፈጣሪ መሪዎች አንዱ ነበር።በ1441 አባቱን ሳም ፋንግ ኬንን ከሥልጣን ካስወገዱ በኋላ ዙፋኑን ወጣ።ይህ የኃይል ሽግግር ለስላሳ አልነበረም;የቲሎካራት ወንድም ታው ቾይ ከአዩትታያ መንግሥት እርዳታ በመጠየቅ በእሱ ላይ አመፀ።ሆኖም፣ በ1442 የአዩትታያ ጣልቃ ገብነት አልተሳካም፣ እና የታው ቾይ አመጽ በረደ።ቲሎካራት ጎራውን በማስፋፋት በ1456 የፔያኦን ጎረቤት ግዛት ተቀላቀለ።በላን ና እና በማደግ ላይ ባለው የአዩትታያ ግዛት መካከል ያለው ግንኙነት ውጥረት ነግሶ ነበር፣ በተለይም አዩትታያ የthau Choiን አመጽ ከደገፈ በኋላ።በ1451 የሱክሆታይ ንጉሣዊ ቅር የተሰኘው ዩቲቲራ ከቲሎካራት ጋር በመተባበር እና የአዩትታያ ትራሎካንትን እንዲቃወም ባሳመነው ውጥረቱ ተባብሷል።ይህ በዋናነት የላይኛው ቻኦ ፍራያ ሸለቆ ላይ ያተኮረ ወደ አዩትታያ-ላን ና ጦርነት አመራ።ባለፉት አመታት ጦርነቱ የቻሊያንግ ገዥ ለቲሎካራት መገዛቱን ጨምሮ የተለያዩ የክልል ፈረቃዎችን ታይቷል።ሆኖም በ1475 ቲሎካራት ብዙ ፈተናዎችን ካጋጠመው በኋላ እርቅ ፈለገ።ከወታደራዊ ጥረቱ በተጨማሪ ቲሎካራት የቴራቫዳ ቡዲዝም አጥባቂ ደጋፊ ነበር።እ.ኤ.አ. በ 1477 ትሪፒታካ የተባለውን ማእከላዊ ሃይማኖታዊ ጽሑፍ ለመገምገም እና ለማጠናቀር በቺያንግ ማይ አቅራቢያ የሚገኘውን ጉልህ የሆነ የቡድሂስት ምክር ቤት ስፖንሰር አደረገ።እንዲሁም የበርካታ ታዋቂ ቤተመቅደሶችን የመገንባት እና የማደስ ኃላፊነት ነበረው።የላን ና ግዛቶችን የበለጠ በማስፋፋት፣ ቲሎካራት እንደ ላይህካ፣ ህሲፓው፣ ሞንግ ናይ እና ያንግዌ ያሉ ክልሎችን በማካተት ተጽኖውን ወደ ምዕራብ አሰፋ።

ስምንተኛው የዓለም የቡድሂስት ምክር ቤት ©Anonymous

1477 Jan 1 - 1

ስምንተኛው የዓለም የቡድሂስት ምክር ቤት

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

ስምንተኛው ዓለም ቡዲስት ካውንስል በማሃቦድሃራማ፣ ቺያንግ ማይ ተካሄዷል፣ ይህም በቅዱሳት መጻህፍት እና በቴራቫዳ የቡድሂስት ትምህርቶች ላይ በማተኮር ነበር።ዝግጅቱ በማሃቴራ ዳማዲኒና ከታላቫና ማሃቪሃራ (ዋት ፓታን) ተቆጣጠረ እና በላን ና ንጉስ ቲሎካራት ተደግፎ ነበር።ይህ ምክር ቤት የታይላንድ ፓሊ ካኖን ስነ-ጽሑፍን በማረም እና ወደ ላን ና ስክሪፕት ሲተረጉም ጠቃሚ ነበር።^[7]

የንጉሥ ዮትቺያንጋራ ግዛት። ©Anonymous

1487 Jan 1 - 1495

ዮትቺያንጋራ

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

ዮትቺያንጋራይ በ 1487 አያቱ ንጉሥ ቲሎካራት ከሞቱ በኋላ ነገሠ።አባቱ ታማኝ ባለመሆናቸው ተጠርጥረው ተገድለዋል.^[8] በስምንት ዓመቱ የግዛት ዘመኑ፣ ^[9] ዮትቺያንጋራይ አያቱን ለማክበር Wat Chedi Chet Yot ቤተመቅደስን ገነባ።^[9] ነገር ግን፣ ከአጎራባች መንግስታት በተለይም ከአዩትታያ ጋር ግጭቶችን ስለገጠመው የንጉሱ ጊዜ ቀላል አልነበረም።እ.ኤ.አ. በ 1495 በምርጫው ወይም በሌሎች ግፊት ምክንያት ከስልጣን ወረደ እና ለ 13 ዓመቱ ልጁ መንገድ ፈጠረ ።^[10]የእሱ ንግስና፣ ከአያቱ እና ከልጁ አገዛዝ ጋር፣ ለላን ና መንግስት "ወርቃማው ዘመን" ተደርጎ ይቆጠራል።^[11] ይህ ዘመን በኪነጥበብ እና በትምህርት መስፋፋት ተለይቶ ይታወቃል።ቺያንግ ማይ እንደ ዋይ ፓ ፖ፣ ዋት ራምፖንግ እና ዋት ፑክ ሆንግ ባሉ ቦታዎች ልዩ የሆኑ የቡድሃ ምስሎችን እና ንድፎችን በማፍራት የቡድሂስት ጥበብ ማዕከል ሆነች።^[12] ከድንጋይ ሐውልቶች በተጨማሪ ወቅቱ የነሐስ ቡድሃ ምስሎችን ሲሠራም ተመልክቷል።^[13] ይህ የነሐስ ዕውቀት የንጉሣዊ ልገሳዎችን እና ጠቃሚ ማስታወቂያዎችን የሚያጎሉ የድንጋይ ጽላቶችን ለመፍጠርም ተተግብሯል ።^[14]

Decline of Lanna Kingdom ©Anonymous

1507 Jan 1 - 1558

የላና ግዛት ውድቀት

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

የቲሎካራትን የግዛት ዘመን ተከትሎ፣ የላን ና መንግስት ከጎረቤት ሀይሎች የመከላከል አቅሙን የሚያዳክም የውስጥ ልዕልና አለመግባባት ገጥሞታል።በቲሎካራት በተቋቋመው ላን ና ቁጥጥር ስር የነበሩት ሻንስ ነፃነታቸውን አገኙ።የቲሎካራት የልጅ ልጅ እና ከመጨረሻዎቹ የላን ና ጠንካራ ገዥዎች አንዱ የሆነው ፓያ ካው በ1507 አዩትታንን ለመውረር ሞክሯል ግን ተቃወመ።እ.ኤ.አ. በ 1513 የአዩታያ ራማቲቦዲ II ላምፓንግን አባረረ እና በ 1523 ላን ና በኬንግቱንግ ግዛት በስልጣን ሽኩቻ ምክንያት ተጽኖውን አጣ።የኳው ልጅ ንጉስ ኬትክላኦ በግዛቱ ጊዜ ሁከት ገጠመው።በ1538 በልጁ ታው ሳይ ካም ተገለበጠ፣ በ1543 ተመለሰ፣ ነገር ግን የአእምሮ ችግሮች ገጥሟቸው በ1545 ተገደሉ። በእሱ ምትክ ሴት ልጁ ቺራፕራፋ ተተካች።ነገር ግን፣ ላን ና በውስጥ ውዝግብ ተዳክሞ፣ አዩትታያ እና ቡርማውያን የማሸነፍ እድሎችን አይተዋል።ከጊዜ በኋላ ቺራፕራፋ ከብዙ ወረራ በኋላ ላን ናን የአዩትታያ ገባር ግዛት ለማድረግ ተገደደ።እ.ኤ.አ. በ 1546 ቺራፕራፋ ከስልጣን ተወገደ እና የላን ዣንግ ልዑል ቻያሴትታ ገዥ ሆነ ፣ ይህም ላን ና በላኦቲያን ንጉስ የሚተዳደርበትን ጊዜ ያመለክታል።የተከበረውን ኤመራልድ ቡድሃ ከቺያንግማይ ወደ ሉአንግ ፕራባንግ ካዛወረ በኋላ ቻያሴትታ ወደ ላን ዣንግ ተመለሰ።ከዚያም የላን ዙፋን ወደ መኩቲ ሄደ፣ ከማንራይ ጋር የተዛመደ የሻን መሪ።ብዙዎች የላን ና ቁልፍ ወጎችን ችላ ማለቱን ስለሚያምኑ የእሱ የግዛት ዘመን አወዛጋቢ ነበር።የመንግሥቱ ውድቀት በሁለቱም የውስጥ ውዝግቦች እና ውጫዊ ግፊቶች የሚታወቅ ሲሆን ይህም በአካባቢው ያለው ኃይል እና ተፅዕኖ ቀንሷል.

1538 - 1775

የበርማ ህግ

የላና የበርማ ህግ ©Anonymous

1558 Apr 2

የበርማ ህግ

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

በንጉስ ባይናንግ የሚመራው ቡርማዎች ቺንግ ማይን ድል አድርገው በላን ና ላይ የ200 አመት የበርማ አገዛዝን አጀመሩ።በሻን ግዛቶች ላይ ግጭት ተፈጠረ፣ የባይናንግ የመስፋፋት ምኞት ከሰሜን ወደ ላ ና ወረራ አመራ።እ.ኤ.አ. በ1558 የላንና ገዥ መኩቲ ሚያዝያ 2 ቀን 1558 ለበርማውያን እጅ ሰጠ ^{[። 17]}በበርማ– ሲያሜዝ ጦርነት (1563–64)፣ መኩቲ በሴቲትራት ማበረታቻ አመፀ።ነገር ግን በ1564 በበርማ ሃይሎች ተይዞ በወቅቱ የበርማ ዋና ከተማ ወደ ነበረችው ወደ ፔጉ ተወሰደ።ባይናንግ ዊሱቲቴዊን ላን ና ንጉሣዊው መኩቲ ከሞተ በኋላ የላን ና ንግሥት አድርጎ ሾመ።በኋላ፣ በ1579፣ የባይናንግ ልጆች አንዱ የሆነው ናውራህታ ሚንሳው፣ ^[18] የላን ና ምክትል ሆነ።ላን ና አንዳንድ የራስ ገዝ አስተዳደርን ሲደሰቱ, በርማውያን የጉልበት ሥራን እና ግብርን በጥብቅ ይቆጣጠሩ ነበር.የባይናንግን ዘመን ተከትሎ ግዛቱ ተበታተነ።ሲያም በተሳካ ሁኔታ አመጸ (1584–93) በ1596–1597 የፔጉ ቫሳልስ እንዲፈርስ አደረገ።ላን ና፣ በናውራህታ ሚንሳው ሥር፣ በ1596 ነፃነቱን አውጆ በ1602 የሲያም ንጉሥ ናሬሱን ገባር ሆነ። ሆኖም፣ በ1605 ናሬሱዋን ከሞተ በኋላ፣ የሲያም ሥልጣኑ ቀነሰ፣ እና በ1614፣ በላን ና ላይ የስም ቁጥጥር ነበረው።ላን ና ቡርማውያን ሲመለሱ ከ Siam ይልቅ ከላን ዣንግ እርዳታ ፈለገ።^[19] ከ1614 በኋላ ከመቶ ለሚበልጡ ዓመታት የበርማ ዝርያ ያላቸው የቫሳል ነገሥታት ላን ናን ገዙ፣ ምንም እንኳን ሲያም በ1662–1664 ለመቆጣጠር ቢሞክርም፣ በመጨረሻ አልተሳካም።

Lanna Rebellions ©Anonymous

1727 Jan 1 - 1763

ላና ዓመፅ

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

እ.ኤ.አ. በ 1720 ዎቹ ፣ የቱንጎ ስርወ መንግስት እየቀነሰ ሲሄድ ፣ በላና ክልል ውስጥ የስልጣን ሽግግር ወደ ኦንግ ካም ፣ የታይ ሉ ልዑል ፣ ወደ ቺያንግ ማይ ሸሽቶ በኋላ በ 1727 እራሱን ንጉሱን አወጀ ። በዚያው ዓመት ፣ በከፍተኛ ግብር ምክንያት ቺያንግ ማይ በበርማዎች ላይ በማመፅ፣ በቀጣዮቹ ዓመታት ኃይሎቻቸውን በተሳካ ሁኔታ በመመከት።ይህ አመጽ የላናን መከፋፈል አስከተለ፣ ቲፕቻንግ የላምፓንግ ገዥ ሆነ፣ ቺያንግ ማይ እና የፒንግ ሸለቆ ነፃነታቸውን አገኙ።^[20]በላምፓንግ የቲፕቻንግ አገዛዝ እስከ 1759 ድረስ የዘለቀ ሲሆን በመቀጠልም የተለያዩ የስልጣን ሽኩቻዎች፣ ዘሮቹን እና የበርማ ጣልቃ ገብነትን ያካተተ።በርማውያን በ1764 ላምፓንግን ተቆጣጠሩ እና የቺያንግ ማይ የበርማ አስተዳዳሪ የነበረው አባያ ካማኒ መሞቱን ተከትሎ ታዶ ሚንዲን ተቆጣጠረ።ላናን ከበርማ ባህል ጋር በማዋሃድ የአካባቢውን የላና መኳንንት ስልጣን በመቀነስ እና እንደ ቻይካው ያሉ የፖለቲካ ታጋቾችን በመጠቀም የክልሉን ታማኝነት እና ቁጥጥር አድርጓል።በ18ኛው መቶ ክፍለ ዘመን አጋማሽ ላይ ቺያንግ ማይ እንደገና ብቅ ላለው የበርማ ስርወ መንግስት ገባር ሆነ እና በ1761 ሌላ አመጽ ገጥሞታል።ይህ ወቅት በርማውያን የላን ና ክልልን እንደ ስትራቴጂካዊ ነጥብ በመጠቀም ወደ ላኦሺያ ግዛቶች እና ወደ ሲያም ወረራ ሲጠቀሙ ተመልክቷል።በ18ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ ለነጻነት የመጀመሪያ ሙከራዎች ቢደረጉም፣ ላና፣ በተለይም ቺያንግ ማይ፣ ተደጋጋሚ የበርማ ወረራዎች ገጠሟት።እ.ኤ.አ. በ 1763 ፣ ከረዥም ከበባ በኋላ ቺያንግ ማይ በበርማዎች እጅ ወደቀች ፣ ይህም በክልሉ ውስጥ የበርማ ግዛት ሌላ ጊዜን ያመለክታል ።

1775

Siamese Suzerainty ornament

1775 Jan 15

የላና የሲያሜዝ ድል

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

በ1770ዎቹ መጀመሪያ ላይ፣ በሲያም እናበቻይና ላይ ወታደራዊ ድሎችን ካገኙ በኋላ፣ በርማውያን ከመጠን በላይ በራስ መተማመን እና የአካባቢያቸው አስተዳደር እብሪተኛ እና አፋኝ ሆነ።ይህ ባህሪ፣ በተለይም በቺያንግ ማይ ከሚገኘው የበርማ ገዥ ታዶ ሚንዲን፣ ሰፊ ቅሬታ አስከትሏል።በውጤቱም፣ በላን ና ውስጥ አመጽ ተቀሰቀሰ፣ እና በሲያሜዝ እርዳታ የላምፓንግ የአካባቢው አለቃ ካዊላ የቡርማ አገዛዝን በጥር 15 ቀን 1775 በተሳካ ሁኔታ ገለበሰው። ይህ የበርማ የ200-አመት የበላይነት በክልሉ ላይ አበቃ።ይህንን ድል ተከትሎ ካዊላ የላምፓንግ ልዑል ተሾመ እና ፋያ ቻባን የቺያንግ ማይ ልዑል ሆነ፣ ሁለቱም በሲያሜዝ አገዛዝ ውስጥ አገልግለዋል።በጃንዋሪ 1777 አዲስ የቡርማ ንጉስ ሲንጉ ሚን የላና ግዛቶችን መልሶ ለመያዝ ቆርጦ 15,000 ሰራዊት የያዘውን ቺያንግ ማይን እንዲይዝ ላከ።ይህን ሃይል በመጋፈጥ ፋያ ቻባን የተወሰኑ ወታደሮችን ይዞ ቺንግ ማይን ለቆ ወደ ደቡብ ወደ ታክ ማዛወርን መርጧል።ከዚያም በርማውያን ወደ ላምፓንግ በመገስገስ መሪው ካዊላም እንዲያፈገፍግ አነሳሳው።ይሁን እንጂ የበርማ ጦር ኃይሎች ለቀው ሲወጡ ካዊላ በላምፓንግ ላይ እንደገና መቆጣጠር ችሏል፣ ፋያ ቻባን ግን ችግር ገጥሞታል።ከግጭቱ በኋላ ቺያንግ ማይ ፈርሳለች።ከተማዋ በረሃ ሆና ነበር፣ የላና ዜና መዋዕል የተፈጥሮ ግዛቷን እንደያዘች ቁልጭ አድርጎ ያሳያል፡ “የጫካ ዛፎችና የዱር አራዊት ከተማዋን ይገባሉ።ለዓመታት ያላሰለሰ ጦርነት በላና ህዝብ ላይ ከባድ ጉዳት አስከትሏል፣ ይህም ነዋሪዎቹ ሲጠፉ ወይም ወደ ደህና አካባቢዎች በመሸሽ ከፍተኛ ውድቀት አስከትሏል።ላምፓንግ ግን ከበርማዎች ጋር እንደ ዋና መከላከያ ሆኖ ብቅ አለ.ከሁለት አስርት አመታት በኋላ በ1797 የላምፓንግ ካዊላ ቺያንግ ማይን የማደስ ተግባር የሰራችው፣ እንደ ላና እምብርት ምድር እና የበርማ ወረራዎችን ለመከላከል ምሽግ ያደረገችው ከሁለት አስርት አመታት በኋላ ነበር።

የላምፓንግ ገዥ የነበረው ካዊላ በ1797 የቺያንግ ማይ ገዥ ሆነ እና በ1802 የቺያንግ ማይ ንጉስ ሆኖ ተሾመ።ካዊላ ላናን ከበርማ ወደ ሲያም በማሸጋገር እና የቡርማ ወረራዎችን በመከላከል ረገድ ትልቅ ሚና ተጫውቷል። ©Image Attribution forthcoming. Image belongs to the respective owner(s).

1797 Jan 1 - 1816

ላናን እንደገና መገንባት

Kengtung, Myanmar (Burma)

በ1797 ቺያንግ ማይ እንደገና መመስረትን ተከትሎ ካዊላ ከሌሎች የላና መሪዎች ጋር በመሆን ግጭቶችን ለማስነሳት እና የሰው ሃይል እጥረታቸውን ለማጠናከር "አትክልቶችን ወደ ቅርጫት በማስቀመጥ ሰዎችን ወደ ከተማ የማስገባት" ^[21] የሚለውን ስልት ወሰዱ።መልሶ ለመገንባት እንደ ካዊላ ያሉ መሪዎች ከአካባቢው ክልሎች ሰዎችን በኃይል ወደ ላና ለማስፈር ፖሊሲዎችን ጀመሩ።እ.ኤ.አ. በ 1804 የበርማ ተጽዕኖ መወገድ የላና መሪዎች እንዲስፋፉ ፈቅዶላቸዋል እና እንደ ኬንግቱንግ እና ቺያንግ ሁንግ ሲፕሶንግፓና ያሉ ክልሎችን ለዘመቻዎቻቸው አነጣጥረዋል።አላማው የግዛት ወረራ ብቻ ሳይሆን የተበላሹትን መሬቶች እንደገና እንዲሞላ ማድረግ ነበር።ይህ እንደ ታይ ክዌን ከኬንግቱንግ ያሉ ከፍተኛ የህዝብ ሰፈራዎች እንደ ቺያንግ ማይ እና ላምፑን ወደመሳሰሉ አካባቢዎች እንዲወሰዱ አድርጓል።የላና ሰሜናዊ ዘመቻዎች በ1816 ካዊላ ከሞተች በኋላ አብቅተዋል።በዚህ ጊዜ ውስጥ ከ 50,000 እስከ 70,000 ሰዎች ወደ ሌላ ቦታ ተዛውረዋል ተብሎ ይታመናል ^[21] እና እነዚህ ሰዎች በቋንቋ እና በባህላዊ መመሳሰል ምክንያት የ'ላና የባህል ዞን' አካል ተደርገው ይወሰዳሉ።

1802 Jan 1 - 1899

የቺያንግ ማይ መንግሥት

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

የራታናቲንግሳ መንግሥት፣ የቺያንግ ማይ መንግሥት በመባልም ይታወቃል፣ በ18ኛው እና በ19ኛው ክፍለ ዘመን ለሲያሜስ ራታናኮሲን መንግሥት የበታች መንግሥት ሆኖ አገልግሏል።በ1899 በቹላሎንግኮርን ማእከላዊ ማሻሻያ ምክንያት የተዋሃደ ነው። ይህ መንግሥት ለሁለት መቶ ዓመታት በበርማዎች ሲገዛ የነበረውን የጥንታዊውን የላናን መንግሥት ተክቶ በ1774 በታክሲን ኦቭ ቶንቡሪ የሚመራው የሲያሜስ ኃይሎች በ1774 ያዙት። የቲፕቻክ ሥርወ መንግሥት ይህንን ግዛት ያስተዳድር ነበር፣ እናም የቶንቡሪ ገባር ነበረ።

1815 Jan 1

Vassalage ወደ ባንኮክ

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

በ1815 ንጉስ ካዊላ ከሞተ በኋላ ታናሽ ወንድሙ ታምማላንግካ የቺያንግ ማይ ገዥ ሆኖ ተሾመ።ሆኖም፣ ተከታዮቹ ገዥዎች የ"ንጉሥ" ማዕረግ አልተሰጣቸውም ይልቁንም ከባንኮክ ፍርድ ቤት የፍራያ ክብርን ተቀበሉ።በላና ያለው የአመራር መዋቅር ልዩ ነበር፡ ቺያንግ ማይ፣ ላምፓንግ እና ላምፑን እያንዳንዳቸው ከቼተን ስርወ መንግስት የመጣ ገዥ ነበራቸው፣ የቺያንግ ማይ ገዥ ሁሉንም የላና ጌቶች ይቆጣጠር ነበር።ታማኝነታቸው ለባንኮክ የቻክሪ ነገሥታት ነበር፣ እና ተተኪው በባንኮክ ቁጥጥር ስር ነበር።እነዚህ ገዥዎች በክልላቸው ውስጥ ትልቅ የራስ ገዝ አስተዳደር ነበራቸው።በ1822 ካምፋን በቼተን ሥርወ መንግሥት ውስጥ የውስጥ የፖለቲካ ሽኩቻ መጀመሩን የሚያመለክት ሲሆን በ 1822 ታምማላንካን ተክቷል።የአጎቱ ልጅ ካምሙን እና ወንድሙ ዱአንግቲፕን ጨምሮ ከቤተሰብ አባላት ጋር በግዛቱ ውስጥ ግጭቶችን ተመልክቷል።በ1825 የካምፋን ሞት ለበለጠ የስልጣን ሽኩቻ አመራ፣ ይህም በመጨረሻ ከዋናው የዘር ሐረግ ውጪ የሆነ ፉትሃንግን መቆጣጠር ቻለ።የስልጣን ዘመናቸው ሰላምና መረጋጋት የሰፈነበት ነበር፣ነገር ግን የውጭ ጫናዎችም ገጥሟቸዋል፣በተለይም በጎረቤት በርማ ውስጥ መገኘት ከጀመሩት እንግሊዛውያን።በ1826 በአንደኛው የአንግሎ-በርማ ጦርነት ድል ከተቀዳጁ በኋላ የብሪቲሽ ተጽእኖ አደገ። በ1834 ከቺያንግ ማይ ጋር የድንበር ሰፈራዎችን ሲደራደሩ ነበር፣ ይህም ያለባንኮክ ፍቃድ ስምምነት ላይ ደረሱ።ይህ ወቅት እንደ ቺያንግ ራይ እና ፋዮ ያሉ የተተዉ ከተሞች መነቃቃት ታይቷል።በ1846 የፉትሃዎንግ ሞት መሃዎንግን ወደ ስልጣን አመጣ፣ እሱም ሁለቱንም የውስጥ የቤተሰብ ፖለቲካ እና በአካባቢው እያደገ የመጣውን የብሪታንያ ጣልቃገብነት ማሰስ ነበረበት።

1856 Jan 1 - 1870

አዝናለሁ

Chiang Mai, Mueang Chiang Mai

በ19ኛው መቶ ክፍለ ዘመን አጋማሽ ላይ ላና፣ በ1856 በንጉሥ ሞንግኩት በተሾመው በንጉሥ ካዊሎሮት ሱሪያዎንግ አስተዳደር፣ ጉልህ ፖለቲካዊ እና ኢኮኖሚያዊ ለውጦች አጋጥሟታል።በግዙፉ የቴክ ደኖች የሚታወቀው ግዛቱ በተለይም የታችኛው በርማን በ1852 ከተገዙ በኋላ የብሪታንያ ፍላጎቶች እያደጉ መጡ። የላና ጌቶች ይህንን ወለድ በመጠቀም የደን መሬቶችን ለእንግሊዝ እና ለበርማ ሎጊዎች አከራይተዋል።ይህ የእንጨት ንግድ ግን በ 1855 በሲም እና በብሪታንያ መካከል በተደረገው የቦውሪንግ ስምምነት ውስብስብ ነበር፣ ይህም በሲም ውስጥ ለብሪቲሽ ተገዢዎች ህጋዊ መብቶችን ሰጥቷል።የውል ስምምነቱ ከላና ጋር ያለው ግንኙነት የክርክር ነጥብ ሆነ፣ ንጉስ ካዊሎሮት የላናን የራስ ገዝ አስተዳደር በማረጋገጥ ከብሪታንያ ጋር የተለየ ስምምነት እንዲኖር ሀሳብ አቅርቧል።በነዚህ የጂኦፖለቲካዊ እንቅስቃሴዎች መካከል፣ ካዊሎሮት በክልል ግጭቶች ውስጥ ገብቷል።እ.ኤ.አ. በ 1865 የሻን ግዛት መሪ የሆነውን ኮላንን ደግፎ ነበር ፣ የሞንጊን ጦርነት ዝሆኖችን በመላክ።ሆኖም ይህ የአብሮነት መግለጫ በካዊሎሮት ከበርማ ንጉስ ጋር ስላለው ዲፕሎማሲያዊ ግንኙነት ከባንኮክ ጋር ያለውን ግንኙነት እያሻከረ በሚወራው ወሬ ተሸፍኖ ነበር።እ.ኤ.አ. በ 1869 ካዊሎሮት ለቺያንግ ማይ ስልጣን ለመገዛት ፈቃደኛ ባለመሆናቸው ወደ ማውክማይ ሀይሎችን በመላክ ውጥረቱ ተባብሷል።በአጸፋው ኮላን በተለያዩ የላና ከተሞች ላይ ጥቃት ፈጽሟል።ሁኔታው ያበቃው በካዊሎሮት ወደ ባንኮክ ባደረገው ጉዞ ሲሆን በዚህ ወቅት ከቆላን ሃይሎች አጸፋ ገጠመው።በሚያሳዝን ሁኔታ, ካዊሎሮት በ 1870 ወደ ቺያንግ ማይ ሲመለስ ሞተ, ይህም የመንግስቱን ጊዜ ማብቂያ ያመለክታል.

1899 Jan 1

የላና የሲያሜዝ ውህደት

Thailand

ከ19ኛው መቶ ክፍለ ዘመን አጋማሽ እስከ መጨረሻው ባለው ጊዜየሕንድ የብሪቲሽ መንግስት በላና ውስጥ የብሪታንያ ርዕሰ ጉዳዮችን አያያዝ በቅርበት ይከታተል ነበር ፣ በተለይም በሳልዌን ወንዝ አቅራቢያ ያለው አሻሚ ድንበሮች የብሪታንያ የሻይ ንግድ ሥራዎችን ይጎዳሉ።የቦውሪንግ ስምምነት እና በሲያም እና በብሪታንያ መካከል የተካሄደው የቺያንግማይ ስምምነቶች እነዚህን ስጋቶች ለመፍታት ሞክረዋል ነገር ግን የላና አስተዳደር ውስጥ የሲያም ጣልቃገብነቶች ላይ ተጠናቀቀ።ይህ ጣልቃ ገብነት፣ የሲያምን ሉዓላዊነት ለማጠናከር ታስቦ ሳለ፣ ልማዳዊ ስልጣኖቻቸው ሲበላሹ ካዩት ከላና ጋር ያለውን ግንኙነት አሻከረ።በ 19 ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ እንደ የሲያሜዝ ማዕከላዊነት ጥረቶች አካል የላና ባህላዊ አስተዳደራዊ መዋቅር ቀስ በቀስ ተተክቷል.በፕሪንስ ዳምሮንግ የተዋወቀው የሞንቶን ቴሳፊባን ስርዓት ላናን ከገባር ግዛት ወደ በሲም ቀጥተኛ የአስተዳደር ክልል ለውጦታል።ይህ ወቅት ለጣውላ መትረየስ መብት የሚወዳደሩ የአውሮፓ ኮንግሎሜሮች መበራከታቸው የታየ ሲሆን ይህም በሲአም ዘመናዊ የደን ልማት መምሪያ እንዲቋቋም በማድረግ የላናን የራስ ገዝ አስተዳደር የበለጠ እንዲቀንስ አድርጓል።እ.ኤ.አ. በ 1900 ላና በሞንቶን ፋያፕ ስርዓት ወደ ሲአም ተቀላቀለች ፣ ይህም የላናን ልዩ የፖለቲካ መለያ ምልክት ያሳያል ።ተከታዮቹ አስርት ዓመታት እንደ ሻን አመፅ ኦፍ ፌራ ያሉ የማዕከላዊነት ፖሊሲዎች ጥቂት ተቃውሞዎችን ታይተዋል።የቺያንግ ማይ የመጨረሻው ገዥ፣ ልዑል ካው ናዋራት፣ በአብዛኛው እንደ ሥነ ሥርዓት ሰው ሆኖ አገልግሏል።የሞንቶን ስርዓት በ1932 ከሲያሜዝ አብዮት በኋላ ፈረሰ። የላና ገዥዎች ዘመናዊ ዘሮች ከንጉስ ቫጂራቩድ 1912 የአያት ስም ህግ በኋላ “ና ቺያንግማይ” የሚለውን ስያሜ ወሰዱ።

Footnotes

Roy, Edward Van (2017-06-29). Siamese Melting Pot: Ethnic Minorities in the Making of Bangkok. ISEAS-Yusof Ishak Institute. ISBN 978-981-4762-83-0.
London, Bruce (2019-03-13). Metropolis and Nation In Thailand: The Political Economy of Uneven Development. Routledge. ISBN 978-0-429-72788-7.
Peleggi, Maurizio (2016-01-11), "Thai Kingdom", The Encyclopedia of Empire, John Wiley & Sons, pp. 1–11.
Strate, Shane (2016). The lost territories : Thailand's history of national humiliation. Honolulu: University of Hawai'i Press. ISBN 9780824869717. OCLC 986596797.
Coedès, George (1968). Walter F. Vella (ed.). The Indianized States of south-east Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1.
Thailand National Committee for World Heritage, 2015.
Patit Paban Mishra (2010). The History of Thailand, p. 42. Greenwood History of Modern Nations Series.
Miksic, John Norman; Yian, Goh Geok (2016). Ancient Southeast Asia. London: Routledge. ISBN 978-1-31727-904-4, p. 456.
Stratton, Carol; Scott, Miriam McNair (2004). Buddhist Sculpture of Northern Thailand. Chicago: Buppha Press. ISBN 978-1-93247-609-5, p. 210.
Miksic & Yian 2016, p. 457.
Lorrillard, Michel (2021). The inscriptions of the Lān Nā and Lān Xāng Kingdoms: Data for a new approach to cross-border history. Globalized Thailand? Connectivity, Conflict and Conundrums of Thai Studies. Chiang Mai: Silkworm Books/University Chiang Mai. pp. 21–42, p. 971.
Stratton & Scott 2004, p. 29.
Lorrillard 2021, p. 973.
Lorrillard 2021, p. 976.
Grabowsky, Volker (2010), "The Northern Tai Polity of Lan Na", in Wade, Geoff; Sun, Laichen (eds.), Southeast Asia in the Fifteenth Century: The China Factor, Hong Kong: Hong Kong University Press, pp. 197–245, ISBN 978-988-8028-48-1, p. 200-210.
Grabowsky (2010), p. 210.
Wyatt, David K. (2003). Thailand: A Short History (2nd ed.). ISBN 978-0-300-08475-7, p. 80.
Royal Historical Commission of Burma (2003) [1829]. Hmannan Yazawin (in Burmese). Yangon: Ministry of Information, Myanmar, Vol. 3, p. 48.
Hmannan, Vol. 3, pp. 175–181.
Hmannan, Vol. 3, p. 363.
Grabowsky, Volker (1999). Forced Resettlement Campaigns in Northern Thailand during the Early Bangkok Period. Journal of Siamese Society.

References

Burutphakdee, Natnapang (October 2004). Khon Muang Neu Kap Phasa Muang [Attitudes of Northern Thai Youth towards Kammuang and the Lanna Script] (PDF) (M.A. Thesis). 4th National Symposium on Graduate Research, Chiang Mai, Thailand, August 10–11, 2004. Asst. Prof. Dr. Kirk R. Person, adviser. Chiang Mai: Payap University. Archived from the original (PDF) on 2015-05-05. Retrieved 2013-06-08.
Forbes, Andrew & Henley, David (1997). Khon Muang: People and Principalities of North Thailand. Chiang Mai: Teak House. ISBN 1-876437-03-0.
Forbes, Andrew & Henley, David (2012a). Ancient Chiang Mai. Vol. 1. Chiang Mai: Cognoscenti Books. ASIN B006HRMYD6.
Forbes, Andrew & Henley, David (2012b). Ancient Chiang Mai. Vol. 3. Chiang Mai: Cognoscenti Books. ASIN B006IN1RNW.
Forbes, Andrew & Henley, David (2012c). Ancient Chiang Mai. Vol. 4. Chiang Mai: Cognoscenti Books. ASIN B006J541LE.
Freeman, Michael; Stadtner, Donald & Jacques, Claude. Lan Na, Thailand's Northern Kingdom. ISBN 974-8225-27-5.
Cœdès, George (1968). The Indianized States of South-East Asia. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-0368-1.
Harbottle-Johnson, Garry (2002). Wieng Kum Kam, Atlantis of Lan Na. ISBN 974-85439-8-6.
Penth, Hans & Forbes, Andrew, eds. (2004). A Brief History of Lan Na. Chiang Mai: Chiang Mai City Arts and Cultural Centre. ISBN 974-7551-32-2.
Ratchasomphan, Sænluang & Wyatt, David K. (1994). David K. Wyatt (ed.). The Nan Chronicle (illustrated ed.). Ithaca: Cornell University SEAP Publications. ISBN 978-0-87727-715-6.
Royal Historical Commission of Burma (2003) [1829]. Hmannan Yazawin (in Burmese). Vol. 1–3. Yangon: Ministry of Information, Myanmar.
Wyatt, David K. & Wichienkeeo, Aroonrut (1998). The Chiang Mai Chronicle (2nd ed.). Silkworm Books. ISBN 974-7100-62-2.
Wyatt, David K. (2003). Thailand: A Short History (2nd ed.). ISBN 978-0-300-08475-7.