Abbosiylar xalifaligi

Abbosiylar inqilobi, shuningdek, Qora liboslilar harakati deb ham ataladi, Umaviylar xalifaligi (milodiy 661-750), birinchi islom tarixidagi to'rtta yirik xalifalikning ikkinchisi, uchinchisi Abbosiylar xalifaligi tomonidan ag'darilishi edi. Milodiy 750–1517).Islom payg'ambariMuhammad vafotidan o'ttiz yil o'tgach va Rashidun xalifaligidan so'ng hokimiyat tepasiga kelgan Umaviylar arab imperiyasi bo'lib, ularning aksariyati arab bo'lmagan aholi ustidan hukmronlik qilgan.Arab bo'lmaganlar, ular Islomni qabul qilgan yoki qabul qilmaganligidan qat'i nazar, ikkinchi darajali fuqarolar sifatida ko'rilgan va bu norozilik e'tiqod va etnik guruhlarni kesib tashlash, oxir-oqibat Umaviylarning ag'darilishiga olib keldi.Abbosiylar oilasi Muhammad alayhissalomning amakisi Abbosdan kelib chiqqanligini da'vo qilgan.Inqilob mohiyatan arab imperiyasining tugatilishi va Yaqin Sharqda yanada inklyuziv, ko‘p millatli davlatning boshlanishini belgilab berdi.Tarixdagi eng yaxshi tashkil etilgan inqiloblardan biri sifatida esga olingan bu inqilob musulmon dunyosining diqqatini sharqqa qaratdi.

750-yil 25-yanvarda boʻlib oʻtgan Zab jangi Umaviylar xalifaligining tugatilishi va Abbosiylar sulolasining boshlanishi boʻlib, 1517-yilgacha davom etdi.Umaviylar xalifasi Marvon II qarshisida shia, xavorij va iroqlik qoʻshinlar bilan bir qatorda Abbosiylar ham turgan.Umaviylar qo'shinining son jihatdan ustunligi va tajribasiga qaramay, oldingi mag'lubiyatlardan keyin uning ruhiy holati past edi.Abbosiy qo'shinlari esa yuqori motivatsiyaga ega edilar.Jang paytida Abbosiylar Umaviylar otliq qoʻshinlarining hujumiga samarali qarshilik koʻrsatib, nayza devori taktikasidan foydalanganlar.Umaviylar qo'shini qat'iy mag'lubiyatga uchradi, bu ko'plab askarlarni ta'qib qilayotgan Abbosiylar tomonidan o'ldirilgan yoki Buyuk Zab daryosida cho'kib ketgan tartibsiz chekinishga olib keldi.Jangdan keyin Marvon II Levant bo'ylab qochib ketdi, ammo oxir-oqibatMisrda o'ldirildi.Uning o'limi va Abbosiylarning g'alabasi Umaviylarning Yaqin Sharqdagi hukmronligiga barham berib, Saffah yangi xalifa sifatida Abbosiy hukmronligini o'rnatdi.

Talas jangi yoki Artlax jangi 8-asrda arab va xitoy tsivilizatsiyalari oʻrtasida, xususan Abbosiylar xalifaligi va uning ittifoqchisi Tibet imperiyasi bilan Xitoy Tang sulolasiga qarshi harbiy toʻqnashuv va jang boʻlgan.Milodiy 751-yil iyul oyida Talas daryosi vodiysida Tang va Abbosiy qoʻshinlari Markaziy Osiyoning Sirdaryo viloyati ustidan nazorat oʻrnatish uchun kurash olib borishdi.Xitoy manbalariga ko‘ra, bir necha kunlik boshi berk ko‘chadan so‘ng dastlab Tan sulolasi bilan ittifoqdosh bo‘lgan karluk turklari abbosiy arablariga o‘tib, kuchlar muvozanatini buzgan, natijada Tan sulolasi mag‘lub bo‘lgan.Mag'lubiyat Tangning g'arbga ekspansiyasini tugatdi va keyingi 400 yil davomida musulmon arablarning Mavarintonni nazorat qilishiga olib keldi.Mintaqaning nazorati Abbosiylar uchun iqtisodiy jihatdan foydali edi, chunki u Ipak yo'lida edi.Jangdan so‘ng asirga olingan xitoylik asirlar G‘arbiy Osiyoga qog‘oz ishlab chiqarish texnologiyasini olib kelgani aytiladi.

Abu Ja'far Abdulloh ibn Muhammad al-Mansur odatda oddiygina laqab Al-Mansur nomi bilan tanilgan ikkinchi Abbosiy xalifasi bo'lib, milodiy 754 - 775 yillarda hukmronlik qilgan va As-Saffahdan keyin hukmronlik qilgan.U imperator Bag'dodning o'zagi bo'lishi kerak bo'lgan Madinat as-Salomning "aylana shahri" ga asos solganligi bilan mashhur.Zamonaviy tarixchilar Al-Mansurni sulolani barqarorlashtirish va institutsionallashtirishdagi roli uchun jahon tarixidagi eng yirik siyosatlardan biri Abbosiylar xalifaligining haqiqiy asoschisi deb bilishadi.

Tutgan Umaviylar qirollik oilasining shahzodasi Abdurrahmon I Abbosiylar xalifaligi hokimiyatini tan olishdan bosh tortdi va Kordovaning mustaqil amiriga aylandi.Umaviylar 750-yilda Damashqdagi xalifalik mavqeini Abbosiylarga boy berganidan keyin u olti yil davomida qochib yurgan edi.U hokimiyat mavqeini tiklab olish niyatida, Umaviylar hukmronligiga qarshi chiqqan va turli mahalliy elliklarni birlashtirgan hududdagi mavjud musulmon hukmdorlarni mag'lub etdi.Biroq, Abd al-Rahmon boshchiligidagi Al-Andalusning birinchi birlashishi hali ham yigirma besh yildan ko'proq vaqtni oldi (Toledo, Saragosa, Pamplona, ​​Barselona).

Umaviylar sulolasi qulagandan keyin Abbosiylar oʻz hukmronligi ramzi boʻlgan yangi poytaxt qidirdilar.Ular Sosoniylar poytaxti Ktesifon yaqinidagi joyni tanladilar, xalifa Al-Mansur 762-yil 30-iyulda Bag‘dod qurilishini ishga tushirdi. Barmakiylar rahbarligida shaharning joylashuvi Dajla daryosi bo‘yidagi strategik mavqei, mo‘l suv ta’minoti va nazorati uchun tanlangan. savdo yo'llari orqali.Bag'dodning dizayniga Sosoniylarning shaharsozlik rejasi ta'sir ko'rsatgan bo'lib, u "Dumara shahar" deb nomlanuvchi o'ziga xos aylana tartibini o'z ichiga olgan.Ushbu dizayn samarali boshqaruv va mudofaani osonlashtirdi, shu bilan birga shahar infratuzilmasi, jumladan, bog'lar, bog'lar va ilg'or sanitariya tizimi uning nafisligini namoyish etdi.Qurilish butun dunyo bo'ylab muhandislar va ishchilarni jalb qildi va farovonlik va o'sish uchun astrolojik vaqtni ta'kidladi.Madaniy boylik Bag'dodni jonli tungi hayoti, barcha sinflar uchun ochiq hammomlar va "Arab kechalari"dagi kabi hikoyalarni rivojlantiruvchi intellektual yig'inlar bilan belgilab berdi.Kufa, Basra, Xuroson va Suriyaga ishora qiluvchi darvozalar nomi bilan atalgan shahar devorlari Bag‘dodning keng islom olami bilan aloqasi ramzi edi.Shahar markazida joylashgan Oltin darvoza saroyi ma'muriy va turar-joy binolari bilan o'ralgan xalifalik hokimiyati va hashamatini anglatardi.Vaqt o'tishi bilan sodir bo'lgan o'zgarishlarga, jumladan, saroyning oxir-oqibat foydalanishdan voz kechishiga qaramay, Bag'dod islom madaniy va siyosiy yuksalishining ramzi bo'lib qoldi.Shaharni rejalashtirish va arxitekturasida islom, fors va hattoki islomgacha boʻlgan taʼsirlar uygʻunligi aks etgan, uning asoschilari Abbosiylar sulolasining shuhratparastligi va qarashlaridan dalolat beruvchi poytaxt yaratish uchun turli millatga mansub mutaxassislarni jalb qilgan.

Horun ar-Rashid abbosiylarning beshinchi xalifasi edi.U 786 yildan 809 yilgacha hukmronlik qilgan, an'anaga ko'ra islom oltin asrining boshlanishi hisoblanadi.Xorun hozirgi Iroqdagi Bag'dodda afsonaviy Bayt al-Hikma ("Donishmandlar uyi") kutubxonasini tashkil qildi va uning hukmronligi davrida Bag'dod jahon ilm, madaniyat va savdo markazi sifatida gullab-yashnay boshladi.Uning hukmronligi davrida Abbosiylar xalifaligini barpo etishda hal qiluvchi rol oʻynagan Barmakiylar oilasi asta-sekin tanazzulga yuz tutdi.796 yilda u o'z saroyini va hukumatini hozirgi Suriyadagi Rakkaga ko'chirdi.Franklar missiyasi 799 yilda Horunga do'stlik taklif qilish uchun keldi. Horun Buyuk Karl saroyiga qaytib kelgan emissarlar bilan birga turli xil sovg'alar yubordi, jumladan, Karl va uning mulozimlari tomonidan chiqarilgan tovushlar va har safar ko'rsatgan nayranglari tufayli uni sehrgar deb bilgan soat. soat belgilandi.Xayoliy “Ming bir kecha”ning bir qismi Horun saroyida boʻlib, uning baʼzi hikoyalari Horunning oʻzi bilan bogʻliq.

Milodiy 794-795 yillarda Abbosiylar davrida Bag'dodda dunyodagi birinchi qog'oz fabrikasi tashkil etildi, bu mintaqada intellektual jonlanishdan dalolat beradi.8-asrga kelib Oʻrta Osiyoga qogʻozning kirib kelishi hujjatlashtirilgan, ammo kelib chiqishi noaniqligicha qolmoqda.11-asrda yashagan fors tarixchisi Al-Salibiy milodiy 751-yilda Talas jangida asirga olingan xitoylik asirlarni Samarqandda qogʻoz ishlab chiqarishni yoʻlga qoʻyganligini taʼkidlaydi, garchi bu maʼlumot zamonaviy arab manbalarining yoʻqligi va roʻyxatga kiritilgan mahbuslar orasida qogʻoz ishlab chiqaruvchilarning yoʻqligi sababli muhokama qilinayotgan boʻlsa-da.xitoylik asir Du Huan tomonidan.Bag‘dodlik 10-asr yozuvchisi Al-Nadim Xurosonda xitoylik hunarmandlar qog‘oz yasaganini ta’kidlab, Umaviylar yoki Abbosiylar davriga turlicha ta’riflar berilgan Xurosoniy qog‘ozlar mavjudligidan dalolat beradi.Olim Jonatan Blum xitoylik mahbuslar bilan Markaziy Osiyoda qogʻoz paydo boʻlishi oʻrtasidagi bevosita bogʻliqlik haqida bahs yuritib, arxeologik topilmalarga asoslanib, Samarqandda milodiy 751-yilgacha qogʻoz borligini koʻrsatadi.Xitoy va Markaziy Osiyo o'rtasidagi qog'oz ishlab chiqarish texnikasi va materiallaridagi farqlar xitoylik kirish haqidagi hikoyaning metafora ekanligini ko'rsatadi.Islom istilosidan oldin buddist savdogarlar va rohiblarning ta'siri ostida bo'lgan Markaziy Osiyo qog'oz ishlab chiqarish latta kabi chiqindi materiallardan foydalangan holda Xitoy usulidan ajralib chiqdi.Islom tsivilizatsiyasi qog'oz texnologiyasini 8-asrdan keyin Yaqin Sharq bo'ylab tarqatishda hal qiluvchi rol o'ynadi, milodiy 981 yilga kelib arman va gruzin monastirlariga, oxir-oqibat Yevropa va undan tashqariga yetib bordi.Arabcha “rizma”dan olingan qog‘oz to‘plamlari uchun “ream” atamasi bu merosning tarixiy dalili bo‘lib qolmoqda.

Zubayda binti Ja’far ibn Mansur Makkaga beshinchi ziyorat qilganlarida, qurg‘oqchilik aholini vayron qilganini va Zamzam qudug‘ini bir tomchi suvga tushirganini ko‘rdi.U quduqni chuqurlashtirishni buyurdi va Makka va uning atrofidagi viloyatning suv ta’minotini yaxshilash uchun 2 million dinordan ortiq mablag‘ sarfladi.Jumladan, sharqda 95 kilometr uzoqlikda joylashgan Hunayn bulog‘idan suv o‘tkazgich qurilishi, shuningdek, Haj ziyoratidagi marosimlardan biri bo‘lgan Arafot tekisligidagi mashhur “Zubayda bulog‘i” qurilishi ham shular jumlasidandir.Uning muhandislari uni xarajat haqida ogohlantirganlarida, texnik qiyinchiliklarga e'tibor bermang, u Ibn Hallikonning so'zlariga ko'ra, "har bir zarb bir dinorga tushsa, bu ishni bajarishga qaror qilgan" deb javob berdi.Shuningdek, u Kufa va Makka o'rtasidagi to'qqiz yuz mil cho'l bo'ylab ziyorat qilish yo'lini yaxshiladi.Yo'l asfaltlangan va toshlardan tozalangan va u vaqti-vaqti bilan suv omborlarini yig'gan.Suv idishlari, shuningdek, vaqti-vaqti bilan odamlarni cho'kib yuboradigan bo'ronlardan ortiqcha yomg'ir suvini ushlab turardi.

800-yilda Abbosiy xalifasi Horun ar-Rashid qulashi ortidan oʻsha viloyatda hukm surgan anarxiyaga javoban Banu Tamim qabilasidan boʻlgan Xurosonlik arab qoʻmondonining oʻgʻli Ibrohim I ibn al-Aglobni Ifriqiyaning merosxoʻr amiri etib tayinladi. muhallabilardan.O'sha paytda Ifriqiyada ehtimol 100 000 arab yashagan, garchi berberlar hali ham ko'pchilikni tashkil qilgan.Ibrohim sharqiy Jazoir, Tunis va Tripolitaniyani qamrab olgan hududni nazorat qilishi kerak edi.Garchi nomidan mustaqil boʻlsa ham, uning sulolasi Abbosiylar hukmronligini tan olishdan toʻxtamadi.Aglobiylar Abbosiy xalifasiga har yili o'lpon to'lardilar va juma namozidagi xutbada ularning hukmronligi haqida gap boradi.

Aftidan, tibetliklar bir qancha xalifalik qo'shinlarini asirga olib, 801 yilda sharqiy chegarada xizmatga kirishgan. Tibetliklar g'arbda Samarqand va Kobulgacha faol bo'lgan.Abbosiy qo'shinlari ustunlik qila boshladilar va Kobulning Tibet gubernatori xalifalikka bo'ysundi va taxminan 812 yoki 815 yillarda musulmon bo'ldi. Keyin xalifalik Kashmirdan sharqqa zarba berdi, ammo tibetliklar tomonidan ushlab turildi.

Barmakiylar oilasi Abbosiylarning Umaviylar va As-Saffahga qarshi qoʻzgʻolonining dastlabki tarafdori edi.Bu Xolid bin Barmakga katta taʼsir koʻrsatdi va uning oʻgʻli Yahyo ibn Xolid (vaf. 806) xalifa al-Mahdiyning (hukmronligi 775—785) va Horun ar-Rashidning (786—809) tarbiyachisi edi.Yahyoning o‘g‘illari al-Fadl va Ja’far (767–803) Horun qo‘l ostidagi yuqori lavozimlarda ishlaganlar.Ko'pgina barmakiylar ilmlarning homiylari bo'lib, bu Eron ilm-fan va ilm-fanining Bag'dod va undan tashqarida islom olamiga tarqalishiga katta yordam berdi.Ular Gebir, Jabril ibn Buxtishu kabi olimlarga homiylik qilganlar.Bag‘dodda birinchi qog‘oz zavodining tashkil etilishida ham ularning hissasi bor.Barmakiylarning oʻsha davrdagi qudrati “Ming bir kecha kitobi”da vazir Ja’farning bir qancha hikoyalarida oʻz aksini topgan, “Barmakidlar bayrami” iborasining paydo boʻlishiga sabab boʻlgan ertak.803-yilda oila Horun ar-Rashid nazarida iltifotni yo‘qotdi va uning ko‘plab a’zolari qamoqqa tashlandi.

Krasos jangi — Arab-Vizantiya urushlarida 804-yil avgustida imperator Nikiforos I (802—811 yillar hukmronligi) davridagi vizantiyaliklar va Ibrohim ibn Jibril boshchiligidagi abbosiylar qoʻshini oʻrtasida boʻlib oʻtgan jang.802 yilda Nikiforosning taxtga qoʻshilishi Vizantiya va Abbosiy xalifaligi oʻrtasida urushning qayta boshlanishiga olib keldi.804 yil yoz oxirida abbosiylar o'zlarining odatiy bosqinlaridan biri uchun Kichik Vizantiya Osiyoga bostirib kirishdi va Nikiforos ularni kutib olishga yo'l oldi.Biroq, u Krasosga hayron bo'ldi va og'ir mag'lubiyatga uchradi va o'z hayoti bilan zo'rg'a qutuldi.Shundan so'ng sulh va asirlar almashinuvi tuzildi.Nikiforos o'zining mag'lubiyatiga va keyingi yili Abbosiylarning ommaviy bosqiniga qaramay, xalifalikning sharqiy viloyatlaridagi muammolar Abbosiylarni tinchlik o'rnatishga majbur qilmaguncha chidadi.

Islom olamida tibbiyot fanining rivojlanishi 7-asrda koʻchma tibbiy xizmat koʻrsatish boʻlimlari sifatida boshlangan bimaristonlar yoki kasalxonalarning tashkil etilishi va evolyutsiyasi orqali sezilarli yutuqlarga erishdi.Dastlab Rufayda al-Asalmiya tomonidan boshlangan ushbu bo'limlar qishloq joylarda tibbiy yordam ko'rsatish uchun mo'ljallangan bo'lib, oxir-oqibat 8-asrdan boshlab Bag'dod, Damashq va Qohira kabi yirik shaharlardagi yirik, statsionar kasalxonalarga aylangan.Birinchi bimariston 706 yilda Damashqda tashkil etilgan bo'lib, boshqalari tezda yirik islom markazlarida ta'qib qilinib, nafaqat shifo maskani, balki irqi, dini va ijtimoiy mavqeidan qat'i nazar, barchaga g'amxo'rlik qilish islomiy axloqni o'zida mujassam etgan muassasalar sifatida ham xizmat qiladi.Ma'lum bo'lgan birinchi umumiy kasalxona 805 yilda Bag'dodda xalifa Horun ar-Rashid va uning vaziri Yahyo ibn Xolid tashabbusi bilan tashkil etilgan.Ushbu muassasa haqida cheklangan tarixiy yozuvlarga qaramay, uning asosiy modeli keyingi shifoxonalarning rivojlanishiga ilhom berdi.1000 yilga kelib Bag'dod o'zining tibbiy infratuzilmasini kengaytirib, qo'shimcha beshta kasalxonani ham qo'shdi.Bag'doddagi bu kashshof kasalxona butun islom dunyosi bo'ylab yangi qurilgan kasalxonalarga taqlid qilingan tashkiliy dizayn uchun namuna bo'ldi.Bimaristanlar o'zlarining keng qamrovli parvarishi, shu jumladan ruhiy salomatlik xizmatlari va to'liq tuzalib ketgunga qadar parvarish qilish muddatiga hech qanday cheklovlar qo'yilmagani uchun qayd etilgan.Ular yaxshi jihozlangan bo'lib, turli kasalliklar uchun alohida bo'limlar mavjud bo'lib, tozalik va kasbiy axloq bo'yicha islom ta'limotlari ta'sirida gigiena va bemorlarni parvarish qilishning yuqori standartlarini ta'minlovchi mutaxassislardan iborat edi.Ushbu shifoxonalarda ta'lim muhim rol o'ynadi, ular tibbiy ta'lim va bilimlarni tarqatish markazlari bo'lib, talabalar tajribali shifokorlar nazorati ostida amaliy tajriba orttirishdi.Shifokorlar uchun litsenziya imtihonlari 10-asrda joriy etilgan bo'lib, faqat malakali shaxslar tibbiyot bilan shug'ullanishi mumkin edi.Tibbiyot matnlarining yunon, rim va boshqa anʼanalardan arab tiliga tarjimasi bilimlar bazasiga sezilarli hissa qoʻshdi, tibbiyot amaliyoti va taʼlimga zamonaviy davrga yaxshi taʼsir koʻrsatdi.Ushbu shifoxonalar ichidagi tashkiliy tuzilmalar rivojlangan bo'lib, 10-asrga kelib turli mutaxassisliklar bo'yicha bo'limlar, ma'muriy xodimlar va operatsiyalar kuniga 24 soat ishlaydi.Ular tibbiy xizmatlar hamma uchun ochiq bo'lishini ta'minlab, moliyalashtirish uchun xayriya jamg'armalariga tayandilar.Islom shifoxonalari nafaqat ilg'or tibbiy bilim va amaliyot, balki zamonaviy shifoxona tizimlariga asos solib, barcha uchun g'amxo'rlik va tibbiyot muassasalarida ta'limni integratsiyalashuviga urg'u berdi.

Toʻrtinchi Fitna yoki Buyuk Abbosiy fuqarolar urushi (milodiy 809—827) — xalifa Horun ar-Rashidning oʻgʻillari al-Amin va al-Maʼmun oʻrtasida Abbosiylar xalifaligi uchun vorislik toʻqnashuvi.809 yilda Horun vafot etgach, Bag'dodda uning o'rniga al-Amin o'tirdi, al-Ma'mun esa Xurosonga hukmdor etib tayinlandi, bu esa tez orada keskinlikka olib keldi.Al-Aminning al-Ma’mun mavqeiga putur yetkazish va o‘z merosxo‘rligini ko‘rsatishga urinishlari ochiq to‘qnashuvlarga olib keldi.General Tohir ibn Husayn boshchiligidagi Al-Maʼmun qoʻshinlari 811-yilda al-Amin qoʻshinini magʻlubiyatga uchratib, 813-yilda Bagʻdodni egalladi, natijada al-Amin qatl qilinadi va al-Maʼmun xalifa etib tayinlanadi.Biroq al-Ma'mun Xurosonda qolishni ma'qul ko'rdi, bu esa o'z siyosati va Alilar vorisligini qo'llab-quvvatlash bilan birgalikda Bag'dod elitasini begonalashtirdi va xalifalik bo'ylab keng tarqalgan tartibsizliklar va mahalliy qo'zg'olonlarni keltirib chiqardi.Bu davrda mahalliy hukmdorlar kuchayib, Alilar qoʻzgʻoloni avj oldi.Mojaro Abbosiylar davlati ichidagi chuqurroq keskinlikni, jumladan arab- fors dinamikasini, harbiy va ma'muriy elitalarning rolini va vorislik amaliyotini aks ettirdi.Fuqarolar urushi 819-yilda al-Maʼmunning Bagʻdodga qaytishi va markaziy hokimiyatning asta-sekin qayta tiklanishi bilan yakunlandi.Keyinchalik Abbosiylar davlatining qayta tashkil etilishi, elita tarkibining o'zgarishi va mintaqaviy sulolalarning birlashishi kuzatildi.Bu davr Abbosiylar xalifaligida sezilarli o'zgarishlarni belgilab, islom boshqaruvi va jamiyatidagi keyingi o'zgarishlar uchun zamin yaratdi.

Al-Ma'mun nomi bilan mashhur Abu al-Abbos Abdulloh ibn Horun ar-Rashid yettinchi abbosiy xalifasi bo'lib, u 813 yildan 833 yilgacha hukmronlik qilgan. fuqarolar urushi, bu davrda Abbosiylar xalifaligining birdamligi qo'zg'olonlar tufayli zaiflashdi va mahalliy kuchlarning ko'tarilishi uning ichki hukmronligining katta qismini tinchlantirish kampaniyalarida iste'mol qildi.Yaxshi maʼlumotga ega boʻlgan va ilm-fanga katta qiziqish bildirgan al-Maʼmun Bagʻdodda “Tarjima” harakati, ilm va ilmlarning gullab-yashnashi hamda al-Xorazmiyning “Algebra” deb nomlanuvchi kitobining nashr etilishiga yordam bergan.U, shuningdek, moʻʼtazilizm taʼlimotini qoʻllab-quvvatlagani va Imom Ahmad ibn Hanbalni qamoqqa tashlashi, diniy taʼqiblarning kuchayishi (mihna) va Vizantiya imperiyasi bilan keng koʻlamli urushni qayta boshlashi bilan mashhur.

Bu davrda fors olimi Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy oʻzining “Kitob al-jabr va-l-muqobala” asarida algebrani sezilarli darajada rivojlantirdi, algebra atamasi undan kelib chiqqan.Taxminan 820 ga yaqin yozilgan "Hindu raqamlari bilan hisoblash to'g'risida" kitobi hind-arab raqamlar tizimining butun Yaqin Sharq va Evropada tarqalishiga asosiy javobgar edi.

Musulmonlarning Sitsiliyani zabt etishi 827-yil iyun oyida boshlanib, 902-yilgacha davom etdi, oroldagi soʻnggi yirik Vizantiya qoʻrgʻoni Taormina quladi.Izolyatsiya qilingan qal'alar 965 yilgacha Vizantiya qo'lida qoldi, ammo orol bundan buyon 11-asrda Normanlar tomonidan bosib olinmaguncha musulmonlar hukmronligi ostida edi.Sitsiliya 7-asrning oʻrtalaridan boshlab musulmonlar tomonidan bostirib kirilgan boʻlsa-da, bu reydlar orol ustidan Vizantiya nazoratiga tahdid solmadi, bu esa asosan tinch joy boʻlib qolgan.Ifriqiyaning Aglobid amirlari uchun imkoniyat 827 yilda orol floti qo'mondoni Evfemiy Vizantiya imperatori Mixail II ga qarshi qo'zg'olon ko'targanida keldi.Sodiq kuchlar tomonidan mag'lubiyatga uchragan va oroldan haydalgan Evfemius Aglabidlardan yordam so'radi.Ikkinchisi buni kengayish va o'zlarining zaif harbiy tuzilmalarining kuchlarini yo'naltirish va jihodni himoya qilish orqali islom ulamolarining tanqidlarini engillashtirish uchun imkoniyat deb bildi va unga yordam berish uchun qo'shin yubordi.Arablar orolga qo'nganidan so'ng, Evfemius tezda chetlashtirildi.Orolning poytaxti Sirakuzaga qilingan dastlabki hujum muvaffaqiyatsizlikka uchradi, ammo musulmonlar Vizantiyaning keyingi qarshi hujumiga bardosh bera oldilar va bir nechta qal'alarni ushlab turishdi.Ifriqiya va al-Andalus qo'shinlari yordamida 831 yilda ular yangi musulmon viloyatining poytaxti bo'lgan Palermoni egallab olishdi.Vizantiya hukumati mahalliy aholiga musulmonlarga qarshi yordam berish uchun bir necha ekspeditsiya yubordi, lekin ularning sharqiy chegarasida Abbosiylarga qarshi va Egey dengizidagi Krit sarasenlari bilan kurash bilan mashg'ul bo'lib, musulmonlarni quvib chiqarish uchun uzoq vaqt harakat qila olmadi. Keyingi o'ttiz yil ichida Vizantiya mulkiga deyarli qarshilik ko'rsatmasdan bostirib kirgan.Orolning markazidagi kuchli Enna qal'asi 859 yilda qo'lga kiritilgunga qadar Vizantiyaning musulmon ekspansiyasiga qarshi asosiy qal'asi bo'lgan.

Taxminan milodiy 830 yilda xalifa Al-Ma'mun Al-Xorazmiy boshchiligidagi bir guruh musulmon astronomlariga Tadmurdan (Palmira) zamonaviy Suriyadagi Raqqagacha bo'lgan masofani o'lchashni topshirdi.Ular Yerning aylanasini zamonaviy qiymatning 15% ichida va ehtimol undan ham yaqinroq deb hisoblashdi.O'rta asr arab birliklari va zamonaviy birliklar o'rtasidagi konvertatsiyadagi noaniqlik tufayli uning qanchalik to'g'ri ekanligi noma'lum, ammo har qanday holatda ham usullar va vositalarning texnik cheklovlari taxminan 5% dan yuqori aniqlikka yo'l qo'ymaydi.Baholashning qulayroq usuli Al-Beruniyning Masudiy kodeksida (1037) keltirilgan.Quyoshni bir vaqtning oʻzida ikki xil joydan koʻrish orqali Yer aylanasini oʻlchagan oʻzidan oldingi olimlardan farqli oʻlaroq, al-Beruniy tekislik va togʻ choʻqqisi orasidagi burchakka asoslangan trigonometrik hisob-kitoblarni qoʻllashning yangi usulini ishlab chiqdi, bu esa bunga imkon yaratdi. bir joydan bir kishi tomonidan o'lchanadi.Tog'ning tepasidan u tog'ning balandligi bilan bir qatorda (u oldindan hisoblab chiqqan) sinuslar qonuni formulasini qo'llaydigan egilish burchagini ko'rdi.Bu cho'kish burchagining ma'lum bo'lgan eng qadimgi qo'llanilishi va sinuslar qonunining eng birinchi amaliy qo'llanilishi edi.Biroq, bu usul texnik cheklovlar tufayli oldingi usullardan aniqroq natijalarni bera olmadi va shuning uchun al-Beruniy al-Ma'mun ekspeditsiyasi tomonidan o'tgan asrda hisoblangan qiymatni qabul qildi.

Bog‘dodning Katta kutubxonasi sifatida ham tanilgan Hikmat uyi Bag‘doddagi Abbosiylar davridagi mashhur jamoat akademiyasi va intellektual markaz bo‘lib, Islom Oltin Asrida muhim ahamiyatga ega edi.Dastlab, u 8-asr oʻrtalarida ikkinchi abbosiy xalifasi al-Mansurning shaxsiy kolleksiyasi yoki 8-asr oxirida xalifa Horun ar-Rashid davrida kutubxona sifatida boshlangan boʻlib, xalifa al-boshidagi davlat akademiyasi va kutubxonasiga aylangan boʻlishi mumkin. -9-asr boshlarida Ma'mun.Al-Mansur Sosoniylar imperator kutubxonasi namunasidagi saroy kutubxonasiga asos solib, u yerda mehnat qilayotgan ziyolilarga iqtisodiy va siyosiy yordam koʻrsatdi.Shuningdek, u yangi Abbosiylar saroyi bilan matematika va astronomiya bo'yicha bilimlarini baham ko'rish uchunHindiston va boshqa joylardan olimlar delegatsiyalarini taklif qildi.Abbosiylar imperiyasida koʻplab xorijiy asarlar arab tiliga yunon ,xitoy , sanskrit, fors va suriy tillaridan tarjima qilingan.Tarjimonlik harakati oʻzidan oldingi kabi shaxsan ilm-fan va sheʼriyatga qiziqqan xalifa ar-Rashid davrida katta kuchaydi.Dastlab matnlar asosan tibbiyot, matematika va astronomiyaga tegishli bo'lsa, tez orada boshqa fanlar, xususan, falsafa paydo bo'ldi.“Hikmatlar uyi”ning bevosita salafi bo‘lgan Ar-Rashid kutubxonasi “Bayt al-hikma” yoki tarixchi Al-Qiftiy aytganidek, “Xizanat Kutub al-Hikma” (arabcha “Hikmat kitoblari ombori”) nomi bilan ham tanilgan. .Boy intellektual an’analar davrida vujudga kelgan “Donishmandlar uyi” Umaviylar davridagi oldingi ilmiy sa’y-harakatlar asosida qurilgan va Abbosiylarning xorijiy bilimlarga qiziqishi va tarjimani qo‘llab-quvvatlashidan bahramand bo‘lgan.Xalifa al-Ma'mun o'z faoliyatini sezilarli darajada kuchaytirib, ilm-fan va san'atning rivojlanishiga olib kelgan bilimning muhimligini ta'kidladi.Uning hukmronligi davrida Bag‘dodda ilk astronomik rasadxonalar tashkil etildi va yirik tadqiqot loyihalari amalga oshirildi.Institut nafaqat ilmiy markaz, balki Bag'dodda qurilish muhandisligi, tibbiyot va davlat boshqaruvida ham rol o'ynagan.Uning olimlari juda ko'p ilmiy va falsafiy matnlarni tarjima qilish va saqlash bilan shug'ullangan.O‘zidan oldingilarning ratsionalistik yondashuvidan uzoqlashgan xalifa al-Mutavakkil davrida tanazzulga uchraganiga qaramay, “Hikmatlar uyi” arab va islom ilmining oltin davri ramzi bo‘lib qolmoqda.1258 yilda moʻgʻullar tomonidan yoʻq qilinishi uning katta qoʻlyozma toʻplamining tarqalib ketishiga olib keldi, bir qismini Nosiriddin at-Tusiy saqlab qoldi.Bu yo‘qotish islom tarixidagi bir davrning yakunlanishi ramzi bo‘lib, madaniy va intellektual markazlarning fath va vayronagarchiliklar oldida zaifligini ta’kidladi.

Al-Mutavakkil al-Alloh nomi bilan mashhur bo'lgan Abu al-Faxil Ja'far ibn Muhammad al-Mu'tasim billoh Abbosiylar imperiyasi hukmronligi davrida o'zining hududiy cho'qqisiga chiqqan o'ninchi Abbosiy xalifasi edi.U akasi al-Votiqning o‘rniga o‘tdi.U chuqur dindor, Mihnani (ko'plab islom ulamolariga qarshi ta'qiblarni) tugatgan, Ahmad ibn Hanbalni ozod qilgan va mo''taziladan voz kechgan xalifa sifatida tanilgan, ammo u musulmon bo'lmagan fuqarolarga nisbatan qattiq hukmdor bo'lgani uchun ham tanqidga uchragan. .Uning 861-yil 11-dekabrda oʻgʻli al-Muntasir koʻmagida turkiy gvardiyachilar tomonidan oʻldirilishi “Samarradagi anarxiya” deb nomlanuvchi notinch ichki nizolar davrini boshlab berdi.

Samarradagi anarxiya Abbosiylar xalifaligi tarixida 861 yildan 870 yilgacha bo'lgan o'ta ichki beqarorlik davri bo'lib, kuchli raqib harbiy guruhlar qo'lida qo'g'irchoqqa aylangan to'rt xalifaning zo'ravon vorisligi bilan ajralib turadi.Bu atama xalifalik saroyining o'sha paytdagi poytaxti va qarorgohi Samarradan olingan.“Anarxiya” 861 yilda xalifa al-Mutavakkilning turk qo‘riqchilari tomonidan o‘ldirilishi bilan boshlangan.Uning vorisi al-Muntasir o'limidan oldin olti oy hukmronlik qildi, ehtimol turk harbiy boshliqlari tomonidan zaharlangan.Uning o‘rniga al-Musta’in o‘tirdi.Turk harbiy rahbariyatidagi bo'linishlar Musta'inga 865 yilda ba'zi turk boshliqlari (Kichik Bug'a va Vosif) va politsiya boshlig'i va Bag'dod gubernatori Muhammadning ko'magida Bag'dodga qochish imkonini berdi, ammo turk armiyasining qolgan qismi yangi qo'shinni tanladi. al-Mu'tazz timsolida xalifa bo'ldi va Bag'dodni qamal qildi va 866 yilda shaharni taslim qilishga majbur qildi. Musta'in surgun qilindi va qatl etildi.Mu'tazz qobiliyatli va g'ayratli bo'lib, harbiy boshliqlarni nazorat qilishga va harbiylarni fuqarolik boshqaruvidan chetlatishga harakat qildi.Uning siyosatiga qarshilik ko'rsatildi va 869 yil iyulda u ham taxtdan ag'darilib, o'ldirildi.Uning vorisi al-Muhtadiy ham xalifaning hokimiyatini tasdiqlamoqchi bo‘ldi, biroq u ham 870-yil iyunida o‘ldirildi.

Lalakaon jangi 863 yilda Vizantiya imperiyasi va bosqinchi arab qoʻshini oʻrtasida Paflagoniyada (hozirgi Turkiya shimolida) boʻlib oʻtgan.Vizantiya qoʻshiniga imperator Mixail III ning amakisi Petronas (842–867 yillar hukmronligi) boshchilik qilgan, garchi arab manbalarida imperator Mixailning ham borligi qayd etilgan.Arablarga Meliten (Malatya) amiri Umar al-Aqta (830-863 yillar hukmronligi) boshchilik qilgan.Umar al-Aqta o'zining bosqiniga Vizantiyaning dastlabki qarshiligini yengib, Qora dengizga yetib keldi.Vizantiyaliklar keyin Lalakaon daryosi yaqinida arab qo'shinlarini o'rab olib, o'z kuchlarini safarbar qildilar.Vizantiya g‘alabasi va amirning dalada o‘limi bilan yakunlangan keyingi jang chegaradan o‘tgan Vizantiya qarshi hujumi muvaffaqiyatli o‘tdi.Vizantiya g'alabalari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ldi, Vizantiya chegaralari uchun asosiy tahdidlar bartaraf etildi va Vizantiyaning Sharqda hukmronlik davri (10-asr istilolari bilan yakunlandi) boshlandi.Vizantiya muvaffaqiyatining yana bir natijasi bo'ldi: sharqiy chegarada doimiy arab bosimidan xalos bo'lish Vizantiya hukumatiga diqqatini Yevropadagi, xususan, qo'shni Bolgariyadagi ishlarga qaratishga imkon berdi.

902-yildan boshlab Abu Abdulloh ash-Shi’iylar Abbosiylarning Sharqiy Mag‘ribdagi (Ifriqiya) vakillariga, ya’ni Aglobiylar sulolasiga ochiqdan-ochiq qarshilik ko‘rsatdilar.Ketma-ket g'alabalardan so'ng, so'nggi Aglobid amiri mamlakatni tark etdi va daiyning Kutama qo'shinlari 909 yil 25 martda saroy shahri Raqqadaga kirishdi. Abu Abdulloh o'z nomidan shialarning yangi rejimi bo'lgan Fotimiylar xalifaligini o'rnatdi. yo'q va hozircha nomsiz, usta.

“Ming bir kecha” – Islom oltin asrida arab tilida tuzilgan Yaqin Sharq xalq ertaklari to‘plami.U koʻpincha ingliz tilida “Arab kechalari” nomi bilan mashhur boʻlib, birinchi ingliz tilidagi nashridan (taxminan 1706–1721), bu nom The Arabian Nights’ Entertainment deb nomlanadi. Asar koʻp asrlar davomida turli mualliflar, tarjimonlar, va G'arbiy, Markaziy va Janubiy Osiyo va Shimoliy Afrika bo'ylab olimlar.Ba'zi ertaklar o'z ildizlarini qadimgi va o'rta asrlar arab,Misr ,hind , fors va Mesopotamiya folklor va adabiyotiga borib taqaladi.Xususan, ko'plab ertaklar Abbosiylar vaMamluklar davriga oid xalq hikoyalari bo'lsa, boshqalari, ayniqsa ramka hikoyasi, ehtimol, pahlaviy fors asari Hezar Afsān asaridan olingan bo'lib, ular qisman hind unsurlariga tayangan. “Tunlar” nashri hukmdor Shahryor va uning rafiqasi Shehrazodaning dastlabki ramka hikoyasi va ertaklarning o'zida birlashtirilgan ramka qurilmasidir.Hikoyalar ushbu asl ertakdan kelib chiqadi, ba'zilari boshqa ertaklar ichida, ba'zilari esa o'z-o'zidan tuzilgan.Ba'zi nashrlarda bor-yo'g'i bir necha yuz kecha, boshqalari esa 1001 yoki undan ortiq kechani o'z ichiga oladi.Matnning asosiy qismi nasrda boʻlsa-da, sheʼrlar baʼzan qoʻshiq va topishmoqlar uchun hamda kuchaygan his-tuygʻularni ifodalash uchun ishlatiladi.Ko‘pchilik she’rlar yakka baytlar yoki to‘rtliklardan iborat bo‘lsa-da, ba’zilari uzunroqdir.Arab tunlari bilan bogʻliq boʻlgan baʼzi hikoyalar, xususan, “Aladdinning ajoyib chirogʻi” va “Ali bobo va qirq oʻgʻri” asl arabcha versiyalarida toʻplamning bir qismi boʻlmagan, biroq Antuan Galland uni eshitganidan keyin toʻplamga qoʻshilgan. ularni suriyalik maronit nasroniy hikoyachisi Xanna Diab Diabning Parijga tashrifi haqida.

960-961 yillarda Chandaxning qamal qilinishi Vizantiya imperiyasining 820-yillardan beri musulmon arablar tomonidan boshqariladigan Krit orolini qayta tiklashga qaratilgan kampaniyasining markaziy qismi edi.Kampaniya orolni arablar tomonidan birinchi marta bosib olinganidan bir necha yil o'tgach, 827 yilgacha cho'zilgan musulmonlardan orolni qaytarib olishga qaratilgan bir qator muvaffaqiyatsiz urinishlardan so'ng amalga oshirildi va general va bo'lajak imperator Nikiforos Fokas tomonidan boshqarildi.U 960 yilning kuzidan to 961 yilning bahorigacha davom etdi, u orolning asosiy musulmon qal'asi va poytaxti Chandax (zamonaviy Iraklion) qo'lga kiritildi.Kritning qayta bosib olinishi vizantiyaliklar uchun katta yutuq bo'ldi, chunki u Egey dengizi bo'yida Vizantiya nazoratini tikladi va Sarasen qaroqchilari tahdidini kamaytirdi, buning uchun Krit amaliyotlar bazasini yaratdi.

969 yilda sitsiliyalik fotimiylar generali JavharMisrni zabt etdi va u erda Fustat yaqinida yangi saroy shahri qurdi va uni al-Mansuriya deb ham ataydi.Al-Muizz li-Din Alloh boshchiligida Fotimiylar Ixshidlar viloyatini zabt etib, 969 yilda al-Qohirada (Qohira) yangi poytaxtga asos solishdi. shahar qurilishi boshlangan paytda osmonda ko'tarilgan Mars sayyorasi "Bo'ysundiruvchi".Qohira Fotimiylar xalifasi va uning qoʻshini uchun qirollik hududi sifatida moʻljallangan edi — Misrning amaldagi maʼmuriy va iqtisodiy poytaxtlari 1169-yilgacha Fustat kabi shaharlar boʻlgan. Misrdan keyin Fotimiylar Ifriqiyadan Suriyagacha hukmronlik qilgunlaricha atrofdagi hududlarni bosib olishda davom etdilar. shuningdek, Sitsiliya.

Xalifa al-Mustarshid jangda saljuqiylar qoʻshiniga duch kela oladigan qoʻshin tuzgan birinchi xalifa boʻlsa-da, 1135-yilda magʻlubiyatga uchradi va oʻldiriladi.Xalifa al-Muqtafiy oʻz vaziri Ibn Hubayra yordamida xalifalikning toʻliq harbiy mustaqilligini tiklagan birinchi abbosiy xalifasi edi.Qariyb 250 yil davomida chet el sulolalariga bo‘ysunganidan so‘ng Bag‘dod qamalida (1157) saljuqiylardan Bag‘dodni muvaffaqiyatli himoya qildi va shu tariqa Iroqni Abbosiylar qo‘lida saqlab qoldi.

11-asrning oxirida boshlangan birinchi salib yurishi nasroniy va islom dunyolari oʻrtasidagi oʻzaro taʼsirda muhim davr boʻlib, Abbosiylar xalifaligi kengroq kontekstda muhim, ammo bilvosita rol oʻynaydi.1096 yilda boshlangan salib yurishi, birinchi navbatda, saljuqiy turklarining Vizantiya hududlariga tahdid solgan va Muqaddas zaminga nasroniylarning ziyorat qilish yo'llariga to'sqinlik qilgan kengayishiga javob edi.Markazi Bagʻdodda joylashgan Abbosiylar xalifaligi bu vaqtga kelib oʻzining siyosiy nufuzi pasayib, saljuqiylar, ayniqsa, 1071-yilda Manzikert jangida gʻalaba qozonganidan soʻng mintaqadagi yangi kuch sifatida oʻzini namoyon qildi.Nazorat susayib qolganiga qaramay, Abbosiylarning salib yurishlariga munosabati noaniq edi.Ular Levantdagi to'g'ridan-to'g'ri to'qnashuvlardan ajralgan bo'lsa-da, ularning musulmon dunyosining etakchilari sifatidagi mavqei salibchilarning yurishlari ularning manfaatlariga mutlaqo aloqador emasligini anglatardi.Salib yurishlari Abbosiylar xalifaligining ruhiy hokimiyati saljuqiylar va boshqa mintaqaviy kuchlarning harbiy qudratiga qarama-qarshi bo'lgan islom dunyosidagi parchalanishni ta'kidladi.Abbosiylarning birinchi salib yurishiga bilvosita aloqadorligi ularning diplomatiyasi va ittifoqchiligi orqali ham yaqqol namoyon boʻladi.Salibchilar Yaqin Sharq bo'ylab o'z yo'lini kesib o'tayotganlarida, musulmon rahbarlar, shu jumladan Abbosiylar bilan hamfikr bo'lganlar o'rtasidagi o'zgaruvchan bay'at va hokimiyat uchun kurash salib yurishining rivojlanishiga ta'sir qildi.Masalan, Abbosiylar va Saljuqiylarning raqiblari bo'lgan Misrdagi Fotimiylar xalifaligi dastlab salibchilarni saljuqiylar kuchiga qarshi potentsial muvozanat sifatida ko'rib, bu davrni belgilab bergan murakkab munosabatlar tarmog'ini namoyish etdi.Bundan tashqari, Birinchi salib yurishining Abbosiylar xalifaligiga ta'siri salibchilardan keyingi madaniy va ma'naviy almashinuvga ham ta'sir qildi.Salib yurishlari natijasida Sharq va G'arb o'rtasidagi to'qnashuv bilimlarning uzatilishiga olib keldi, salibchilar davlatlari arab fani, matematika , tibbiyot va falsafaning Yevropaga oqib kelishi uchun kanal bo'lib xizmat qildi.Bu oʻzaro taʼsir davri, garchi mojarolar bilan kechgan boʻlsa-da, Yevropa Uygʻonish davriga hissa qoʻshib, Abbosiylar xalifaligining toʻgʻridan-toʻgʻri siyosiy qudrati susayib borayotgan bir paytda jahon tarixiga doimiy taʼsirini koʻrsatdi.

Almohad xalifaligi 12-asrda asos solingan Shimoliy Afrika berber musulmon imperiyasi edi.O'zining eng yuqori cho'qqisida u Pireney yarim oroli (Al Andalus) va Shimoliy Afrikaning (Mag'rib) ko'p qismini nazorat qilgan. Almohad harakati Berber Masmuda qabilalari orasida Ibn Tumart tomonidan asos solingan, ammo Almohod xalifaligi va uning hukmron sulolasi uning vafotidan keyin asos solingan. Abd al-Mo'min al-Gumiy tomonidan.Taxminan 1120 yilda Ibn Tumart birinchi marta Atlas tog'laridagi Tinmelda Berberlar davlatini tuzdi.

Umar Xayyom fors polimati, matematik , astronom, tarixchi, faylasuf va shoir edi.U Saljuqiylar imperiyasining dastlabki poytaxti Nishopurda tug‘ilgan.Olim sifatida u birinchi salib yurishi davrida Saljuqiylar sulolasi hukmronligi bilan zamondosh edi.Matematik sifatida u kub tenglamalarni tasniflash va yechish bo'yicha ishlari bilan ajralib turadi, u erda konuslarning kesishishi orqali geometrik yechimlarni taqdim etdi.Xayyom parallel aksiomani tushunishga ham hissa qo'shgan.

Al-Nosir Salahad-Din Yusuf ibn Ayyub, oddiygina Salahad-Din yoki Saladin () nomi bilan mashhur bo'lgan sunniy musulmon kurd bo'lib,Misr va Suriyaning birinchi sultoni bo'lgan va Ayyubiylar sulolasining asoschisi bo'lgan.U dastlab 1164 yilda zengidlar qo'shinining generali amakisi Shirkuh bilan birga Fotimiylar davridagi Misrga, ularning xo'jayini Nur ad-Dinning buyrug'iga binoan Shavarni o'smir Fotimiylar xalifasi al-Adidning vaziri sifatida tiklashga yordam berish uchun yuborilgan.Shirkuh va Shovar qayta tiklanganidan keyin hokimiyat uchun kurash boshlandi.Saladin esa Fotimiylar hukumati safiga uning hududiga salibchilar hujumiga qarshi harbiy muvaffaqiyatlari va al-Adidga shaxsiy yaqinligi tufayli ko'tarildi.Shavar o'ldirilib, 1169 yilda Shirkuh vafot etgach, al-Adid Saladinni vazir etib tayinladi, bu sunniy musulmonlarning shia xalifaligidagi bunday muhim lavozimga kamdan-kam nomzodi.Vazirlik davrida Saladin Fotimiylar tuzumiga putur etkaza boshladi va 1171 yilda al-Adid vafotidan so'ng Fotimiylar xalifaligini tugatdi va mamlakatning sunniy, Bag'dodda joylashgan Abbosiy xalifaligiga sodiqligini tikladi.

1187-yil 20-sentyabrdan 2-oktabrgacha Quddusni qamal qilish Saladinning Ibelinning Balian shahridan shaharni bosib olishi bilan yakunlandi.Bu voqea Saladinning oldingi g'alabalari va asosiy shaharlarni qo'lga kiritishidan keyin sodir bo'ldi, bu Salib yurishlarida hal qiluvchi daqiqa bo'lgan Quddusning qulashiga olib keldi.Shahardagi harbiylar kam bo'lishiga qaramay, uning himoyachilari dastlab Saladinning hujumlarini qaytardilar.Balian shaharning taslim bo'lishi to'g'risida muzokaralar olib bordi va to'lov evaziga ko'plab aholining xavfsiz o'tishini ta'minladi, bu o'zining shafqatsizligi bilan mashhur bo'lgan 1099 yilda salibchilar qamalidan farqli o'laroq.Ichki nizolar va Xattin jangidagi halokatli mag'lubiyat tufayli allaqachon zaiflashgan Quddus Qirolligi Saladinning kuchlari strategik joylarni tezda egallab olganini ko'rdi.Saladinga bergan va'dasi bilan Quddusga kirgan Balian, o'sib borayotgan umidsizlik sharoitida mudofaani boshqarishga ko'ndirildi.Qochqinlar bilan to'lib-toshgan va etarli himoyachilarga ega bo'lmagan shahar Saladin armiyasining tinimsiz hujumlariga duch keldi.Huquqbuzarliklarga qaramay, himoyachilar Balian Saladin bilan kelishib, nasroniylarning muqaddas joylarini himoya qilishni ta'kidlab, shahar aholisining ozod etilishi yoki xavfsiz chiqib ketishini ta'minlamaguncha ushlab turishdi.Saladinning zabt etilishi Quddusning diniy manzarasida sezilarli o'zgarishlarga olib keldi.U musulmonlarning muqaddas joylarini tikladi, nasroniylarning ziyoratiga ruxsat berdi va turli nasroniy konfessiyalariga nisbatan bag'rikenglik ko'rsatdi.Shaharning taslim bo'lishi salibchilar qo'shinlari va musulmon bo'lmagan aholining kelishilgan shartlar asosida chiqib ketishiga yordam berdi va keng tarqalgan qirg'indan qochadi.Saladinning qamaldan keyingi harakatlari strategik boshqaruv va diniy xilma-xillikni hurmat qilish uyg'unligini aks ettirdi, musulmonlar nazoratini tikladi va xristianlarning muqaddas joylarga kirishiga ruxsat berdi.Quddusning qulashi Evropa monarxlari tomonidan shaharni qaytarib olish maqsadida uyushtirilgan Uchinchi Salib yurishiga turtki bo'ldi.Salibchilarning sa'y-harakatlariga qaramay, Quddus Qirolligi hech qachon to'liq tiklana olmadi va poytaxtini Tirga, keyinroq esa Akrga ko'chirdi.Saladinning Quddusdagi g'alabasi o'rta asrlardagi urushlar, diplomatiya va diniy birgalikda yashashning murakkabligini ko'rsatuvchi muhim epizod bo'lib qoldi.

An-Nosir li-Din Alloh (1158–1225) nomi bilan mashhur Abu al-Abbos Ahmad ibn al-Hasan al-Mustadiy (1158–1225) 1180 yildan to vafotigacha Bag‘dodda Abbosiylar xalifasi bo‘lib, xalifa hokimiyati va hokimiyatini jonlantirgani uchun tan olingan.Uning rahbarligida Abbosiy xalifaligi o'z hududini kengaytirdi, xususan, Eronning bir qismini bosib oldi va tarixchi Anjelika Xartmanning so'zlariga ko'ra, uni Abbosiylarning so'nggi samarali xalifasi sifatida belgiladi.Al-Nosir hukmronligi davrida Bag‘dodda muhim obidalar, jumladan, Zumurrud Xotun masjidi va maqbarasi qurildi.An-Nosirning ilk hukmronligi saljuqiylar hokimiyatini buzishga qaratilgan sa'y-harakatlar bilan xarakterlanadi, buning natijasida Fors saljuqiy sultoni To'g'rul III mag'lubiyatga uchradi va 1194 yilda Xorazmshoh Ala ad-Din Tekish qo'lidan o'ldi, bu esa an-Nosirning fitnasi bilan sodir bo'ldi.Bu gʻalaba Tekishga Sharqning oliy hukmdori boʻlishiga va oʻz hukmronligini avval saljuqiylar nazoratida boʻlgan hududlarga kengaytirishga imkon berdi.Al-Nosir, shuningdek, Bag'dodning shahar ijtimoiy guruhlarini yoki futuvvalarini qayta tashkil etish bilan shug'ullanib, ularni so'fiylik mafkurasiga moslashtirib, o'z boshqaruvining quroli sifatida xizmat qildi.An-Nosir o'z hukmronligi davrida, xususan, Xorazmshoh bilan qiyinchilik va adovatlarga duch keldi, bu esa nizolar va notinch sulhlar davrlariga olib keldi.Shunisi e'tiborga loyiqki, uning Tekishning o'g'li Muhammad II ga qarshi kurashishga urinishi tashqi kuchlarga, jumladan Chingizxonga qarama-qarshi murojaatlarni o'z ichiga oladi, ammo bu strategiya oxir-oqibat Bag'dodni yangi tahdidlarga duchor qildi.Uning hukmronligi muhim harbiy va siyosiy manevrlar, jumladan ittifoqlar, mojarolar va Yaqin Sharqdagi diplomatik harakatlar bilan ajralib turdi.Al-Nosirning 1217-yilda Muhammad II ning shohlikka daʼvosini rad etishi Muhammadning Bagʻdodga bostirib kirish urinishini tabiiy toʻsiqlar bilan bartaraf etishga olib keldi.Xalifaning so'nggi yillari kasallik bilan og'rigan va 1225 yilda vafot etgan va uning o'rniga o'g'li az-Zohir o'tirgan.Qisqa qoidaga qaramay, az-Zohirning xalifalikni mustahkamlashga qaratilgan harakatlari uning erta vafotidan oldin qayd etilgan, uning o'rniga al-Nosirning nabirasi al-Mustansir kelgan.

Bag‘dod qamali 1258-yilda Bag‘dodda bo‘lib o‘tgan qamal bo‘lib, 1258-yil 29-yanvardan 1258-yil 10-fevralgacha 13 kun davom etgan. Ilxonlik mo‘g‘ul qo‘shinlari va ittifoqchi qo‘shinlar tomonidan o‘rnatilgan qamal sarmoya, qo‘lga olish va talon-taroj qilishdan iborat edi. o'sha paytda Abbosiylar xalifaligining poytaxti bo'lgan Bag'dodning.Mo'g'ullar o'z hukmronligini Mesopotamiyaga yanada kengaytirishni, lekin xalifalikni to'g'ridan-to'g'ri ag'darishni emas, balki xoqon Monkkexonning ukasi Hulagu xonning qo'mondonligi ostida edi.Ammo Mongke, agar xalifa Al-Musta'sim mo'g'ullarning xoqonga bo'ysunishini davom ettirish va Forsdagi mo'g'ul qo'shinlariga harbiy yordam ko'rsatish shaklida o'lpon to'lash talablarini rad etsa, Hulaguga Bag'dodga hujum qilishni buyurgan edi.Hulagu oʻz yurishini Forsda nizoriy ismoiliylar qoʻrgʻonlariga qarshi boshladi va Alamut qalʼasini boy berdi.Soʻng u Al-Mustaʼsimdan Mongke tomonidan Abbosiylarga qoʻygan shartlarga qoʻshilishini talab qilib, Bagʻdodga yurish qildi.Abbosiylar bosqinga tayyorgarlik ko‘ra olmagan bo‘lsalar ham, xalifa Bag‘dod bosqinchi kuchlar qo‘liga o‘tolmaydi, deb hisobladi va taslim bo‘lishdan bosh tortdi.Hulagu 12 kundan keyin taslim bo'lgan shaharni qamal qildi.Keyingi haftada mo'g'ullar Bag'dodni talon-taroj qilishdi, ko'plab vahshiyliklarni sodir etishdi, tarixchilar o'rtasida kutubxona kitoblari va Abbosiylarning ulkan kutubxonalari vayron qilinganligi haqida bahs-munozaralar mavjud.Mo'g'ullar Al-Musta'simni qatl qildilar va shaharning ko'plab aholisini qirg'in qildilar.Qamal islomning oltin davrining tugashini anglatadi, bu davrda xalifalar o'z hukmronliginiPireney yarim orolidan Sindgacha kengaytirdilar va bu turli sohalarda ko'plab madaniy yutuqlar bilan ajralib turadi.

Asosiy topilmalar:Abbosiylarning tarixiy davri islomning oltin davri hisoblanadi.Bu davrda musulmon dunyosi ilm-fan, falsafa, tibbiyot va maorifning intellektual markaziga aylandi.Arab olimi Ibn al-Haysham oʻzining “Optika kitobi” (1021) asarida ilk ilmiy usulni yaratdi.Oʻrta asrlarda islomda tibbiyot ayniqsa Abbosiylar hukmronligi davrida rivojlangan fan sohasi boʻlgan.O'rta asrlarda islomda astronomiya Al-Battani tomonidan ilgari surilgan bo'lib, u Yer o'qining presessiyasini o'lchashning aniqligini yaxshilagan.Islom olamidagi eng mashhur fantastika “Ming bir kecha kitobi” bo‘lib, asosan Abbosiylar davrida to‘plangan fantastik xalq ertaklari, rivoyatlari va masallari to‘plamidir.Arab she’riyati Abbosiylar davrida eng yuksak cho‘qqiga chiqdi.Horun ar-Rashid davrida Bag'dod o'zining kitob do'konlari bilan mashhur bo'lib, qog'oz ishlab chiqarish yo'lga qo'yilgandan keyin ko'paygan.Xitoy qog'oz ishlab chiqaruvchilari 751 yilda Talas jangida arablar tomonidan asirga olinganlar orasida edi.762 yilda Bag'dodning tashkil etilishidan boshlab, imperiya poytaxtiga aylantirilgan shaharlarning yaratilishi yoki kengayishi asosiy rivojlanish bo'ldi.Misr toʻqimachilik sanoatining markazi boʻlganligi Abbosiylar madaniy taraqqiyotining bir qismi edi.Shamol tegirmoni kabi yangi texnologiyadan foydalangan holda sug'orish va dehqonchilikda yutuqlarga erishildi.Al-Andalus orqali Yevropaga bodom va sitrus mevalari kabi ekinlar olib kelingan va shakar yetishtirish evropaliklar tomonidan asta-sekin o'zlashtirilgan.16-asrda portugallar kelguniga qadar Hind okeanidagi savdoda arab savdogarlari hukmronlik qilgan.Abbosiylar xalifaligidagi muhandislar gidroenergetikadan bir qancha innovatsion sanoat maqsadlarida foydalanishgan.Arab qishloq xoʻjaligi inqilobi davrida bir qancha sanoat tarmoqlari vujudga keldi