Musulmonlarning Forsni zabt etishi

Miloddan avvalgi 1-asrdan boshlab Rim (keyinroq Vizantiya ) va Parfiya (keyinroq Sosoniylar ) imperiyalari oʻrtasidagi chegara Furot daryosi boʻlgan.Chegara doimiy ravishda tortishuvlarga sabab bo'ldi.Ko'pgina janglar va shuning uchun istehkomlarning aksariyati shimolning tepalikli hududlarida to'plangan, chunki keng Arabiston yoki Suriya cho'li (Rim Arabistoni) janubdagi raqib imperiyalarni ajratib turardi.Janubdan kutilgan xavf faqat ko‘chmanchi arab qabilalarining vaqti-vaqti bilan bostirib borishi edi.Shuning uchun ikkala imperiya ham kichik, yarim mustaqil arab knyazliklari bilan ittifoq tuzdilar, ular bufer davlat sifatida xizmat qildilar va Vizantiya va Forsni badaviylar hujumidan himoya qildilar.Vizantiya mijozlari G'asoniylar edi;fors mijozlari Laxmidlar edi.G'asoniylar va Laxmidlar o'rtasida doimiy janjal bo'lib, bu ularni egallab turgan, ammo bu Vizantiya va Forslarga katta ta'sir ko'rsatmagan.6—7-asrlarda turli omillar koʻp asrlar davomida saqlanib qolgan kuchlar muvozanatini buzdi.Vizantiyaliklar bilan bo'lgan to'qnashuv Sosoniylar boyliklarini quritib, musulmonlar uchun asosiy maqsad qilib qo'yib, uning zaifligiga katta hissa qo'shdi.

602–628 yillardagi Vizantiya-Sosoniylar urushi Vizantiya imperiyasi va Eron Sosoniylar imperiyasi oʻrtasida olib borilgan urushlarning yakuniy va eng halokatlisi boʻldi.Bu o'nlab yillar davom etgan to'qnashuv, seriyadagi eng uzoq urush bo'ldi va butun Yaqin Sharqda:Misr , Levant, Mesopotamiya , Kavkaz, Anadolu, Armaniston , Egey dengizi va Konstantinopol devorlari oldida olib borildi.Mojaroning oxiriga kelib, har ikki tomon ham insoniy va moddiy resurslarni tugatib, juda oz narsaga erishdilar.Binobarin, ular urushdan bir necha yil o'tgach, kuchlari ikkala imperiyaga bostirib kirgan Islom Rashidun xalifaligining to'satdan paydo bo'lishiga qarshi himoyasiz edi.

Ridda urushlaridan soʻng Arabistonning shimoli-sharqidagi qabila boshligʻi Al-Mutanna ibn Xorisa Mesopotamiyadagi (hozirgi Iroq ) sosoniylar shaharlariga bostirib kirdi.Bosqinlarning muvaffaqiyati bilan katta miqdorda o'lja yig'ildi.Al-Mutanna ibn Horisa Abu Bakrga muvaffaqiyati haqida xabar berish uchun Madinaga bordi va o'z xalqiga qo'mondon etib tayinlandi, shundan so'ng u Mesopotamiyaga chuqurroq bostirib kirishni boshladi.Oʻzining yengil otliq qoʻshinlarining harakatchanligidan foydalanib, choʻl yaqinidagi istalgan shaharga bemalol bostirib kirishi va yana sahroga, Sosoniylar qoʻshini yeta olmaydigan darajada gʻoyib boʻlishi mumkin edi.Al-Mutannaning harakatlari Abu Bakrni Rashidun imperiyasining kengayishi haqida o'ylashga majbur qildi.G'alabani ta'minlash uchun Abu Bakr Forsga hujum qilish bo'yicha ikkita qaror qabul qildi: birinchidan, bosqinchi qo'shin butunlay ko'ngillilardan iborat bo'ladi;ikkinchidan, eng yaxshi sarkardasi Xolid ibn al-Volidni qo'mondon qilib qo'yish.Yamoma jangida oʻzini paygʻambar deb eʼlon qilgan Musaylima ustidan gʻalaba qozonganidan soʻng, Abu Bakr unga Sosoniylar imperiyasiga bostirib kirishni buyurganida Xolid hali ham Al-Yamomada edi.Al-Hirani Xolidning maqsadi qilib, Abu Bakr qo'shimcha kuchlarni yubordi va Arabistonning shimoli-sharqiy qabila boshliqlari Al-Mutanna ibn Horisa, Mazhur ibn Adiy, Harmala va Sulmaga Xolid qo'mondonligi ostida harakat qilishni buyurdi.Taxminan 633-yil mart oyining uchinchi haftasi (12-hijriy Muharram oyining birinchi haftasi) Xolid 10 000 kishilik qoʻshin bilan Al-Yamomadan yoʻlga chiqdi.Har birida 2000 nafar jangchi boʻlgan qabila boshliqlari unga qoʻshildi va uning safini 18000 tagacha oshirdi.

Sallasil jangi yoki Zanjirlar jangi Rashidun xalifaligi va Sosoniy Fors imperiyasi o'rtasidagi birinchi jang edi.Jang Ridda urushlari tugashi va Sharqiy Arabiston xalifa Abu Bakr hukmronligi ostida birlashtirilganidan ko'p o'tmay, Kazimada (hozirgi Quvayt) bo'lib o'tdi.Bu, shuningdek, musulmon qo'shini o'z chegaralarini kengaytirishga harakat qilgan Roshidun xalifaligining birinchi jangi edi.

Al Madhar jangi deb ham ataladigan daryo jangi Mesopotamiyada ( Iroq ) Rashidun xalifaligi va Sosoniylar imperiyasi kuchlari o'rtasida bo'lib o'tdi.Xolid ibn Valid qo‘mondonligi ostidagi musulmonlar soni jihatidan ustun bo‘lgan fors qo‘shinini mag‘lub etdi.

Valaja jangi — 633-yil may oyida Mesopotamiyada ( Iroq ) Xolid ibn al-Volid va Al-Mutanna ibn Horisa boshchiligidagi Rashidun xalifaligi qoʻshini oʻrtasida Sosoniylar imperiyasi va uning arab ittifoqchilariga qarshi boʻlgan jang.Bu jangda sosoniylar qoʻshini musulmonlar qoʻshinidan ikki baravar koʻp boʻlgani aytiladi.Xolid GannibalningKanna jangida Rim qo'shinlarini mag'lub etishda qo'llagan manevriga o'xshash qo'shaloq o'ralgan taktik manevrning o'zgarishidan foydalanib, son jihatdan ustun bo'lgan sosoniy kuchlarini qat'iy mag'lub etdi;ammo Xolid o'z versiyasini mustaqil ravishda ishlab chiqqani aytiladi.

Ullais jangi milodiy 633 yil may oyi oʻrtalarida Iroqda Rashidun xalifaligi va Sosoniylar Fors imperiyasi qoʻshinlari oʻrtasida boʻlib oʻtgan va baʼzan “Qon daryosi jangi” deb ham yuritiladi, chunki jang natijasida urushlar boʻlgan. sosoniy va arab nasroniylarining juda ko'p qurbonlari.Bu endi bosqinchi musulmonlar va Fors qo'shini o'rtasida olib borilgan ketma-ket to'rtta jangning oxirgisi edi.Har bir jangdan so‘ng forslar va ularning ittifoqchilari qayta to‘planib, yana jang qilishdi.Bu janglar natijasida sosoniylar fors qoʻshini Iroqdan chekinib, Roshidun xalifaligidagi musulmonlar qoʻliga oʻtadi.

Ayn at-Tamr jangi hozirgi Iroqda (Mesopotamiya) ilk musulmon arab qoʻshinlari va sosoniylar hamda ularning arab nasroniy yordamchi kuchlari oʻrtasida boʻlib oʻtgan.Xolid ibn Valid qo'mondonligi ostidagi musulmonlar musulmonlar bilan oldingi ahdlarni buzgan ko'p sonli musulmon bo'lmagan arablarni o'z ichiga olgan Sosoniy yordamchi kuchlarini ishonchli tarzda mag'lub etdilar.Musulmon bo‘lmagan manbalarga ko‘ra, Xolid ibn Valid arab nasroniy qo‘mondoni Aqqa ibn Qays ibn Bashirni o‘z qo‘llari bilan qo‘lga olgan.Keyin Xolid butun kuchlarga Ayn at-Tamr shahriga bostirib kirishni va ular buzib kirgandan so'ng garnizon ichidagi forslarni o'ldirishni buyurdi.Shahar bo'ysundirilgach, ba'zi forslar musulmon qo'mondoni Xolid ibn al-Volid "bosqinchi [va chekinadigan] arablar kabi bo'ladi" deb umid qilishgan.Biroq, Xolid keyingi Davmat al-Jandal jangida forslar va ularning ittifoqchilariga qarshi ko'proq bosim o'tkazishda davom etdi, shu bilan birga u o'zining ikki noibi Al-Qa'qa' ibn Amr at-Tamimiy va Abu Layloni alohida qo'mondonlikka qoldirdi. Husayd jangiga olib kelgan sharqdan kelayotgan boshqa bir fors-arab nasroniy dushmanini tutib olish uchun kuchlar

Al-Anbar jangi Xolid ibn Valid qo'mondonligi ostidagi musulmon arab qo'shinlari bilan Sosoniylar imperiyasi o'rtasida bo'lib o'tdi.Jang qadimgi Bobil shahridan 80 mil uzoqlikda joylashgan Anbarda bo'lib o'tdi.Xolid mustahkam devorlarga ega bo'lgan shahar qal'asida sosoniy forslarni qamal qildi.Qamalda ko'plab musulmon kamonchilar ishlatilgan.Fors gubernatori Shirzod oxir-oqibat taslim bo‘ldi va unga nafaqaga chiqishga ruxsat berildi.Al-Anbar jangi ko'pincha "Ko'z harakati" sifatida esga olinadi, chunki jangda foydalanilgan musulmon kamonchilar Fors garnizonining "ko'zlarini" nishonga olishlari kerakligi aytilgan.

Daumat-ul-jandal jangi milodiy 633-yil avgustida musulmonlar va isyonchi arab qabilalari oʻrtasida boʻlib oʻtgan.Bu Ridda urushlarining bir qismi edi.Daumat ul jandal qoʻzgʻolonchilarni tor-mor etish uchun Iyod ibn Gʻanmga berildi, lekin u buni uddalay olmadi va oʻsha kunlarda Iroqda boʻlgan Xolid ibn Validga yordam soʻrab yubordi.Xolid u yerga borib qo‘zg‘olonchilarni mag‘lub etdi.

Husayd jangi 633-yilda Al-Qaqa' ibn Amr at-Tamimiy boshchiligidagi Roshidun xalifaligi qoʻshini oʻrtasida arab nasroniy va sosoniylar qoʻshini jangchilariga qarshi jang boʻlgan.Rashidun qo'shini hal qiluvchi jangda koalitsiya qo'shinini mag'lub etdi va barcha koalitsiya qo'mondonlari jangda halok bo'ldi.

Bahman qisman Ullais jangida omon qolganlardan, qisman Vizantiya imperiyasining boshqa qismlaridagi garnizonlardan jalb qilingan faxriylardan va qisman yangi chaqirilganlardan tashkil topgan yangi armiya tuzdi.Bu armiya endi jangga shay edi.Ayn-at-Tamr jangidagi mag‘lubiyatdan tashqari, bu hududning g‘azablangan arablari ham o‘zlarining buyuk boshliqlari Aqqa ibn Qays ibn Bashirning o‘ldirilishi uchun qasos olishga intildilar.Ular ham musulmonlarga boy bergan yerlarini qaytarib olish, bosqinchilar tomonidan qo‘lga olingan o‘rtoqlarini ozod etish niyatida edilar.Ko'p sonli klanlar urushga tayyorlana boshladilar.Xolid har bir imperator kuchini alohida-alohida jang qilish va yo'q qilishga qaror qildi.Muzayyadagi imperator lagerining aniq joyi Xolidning malaylari tomonidan aniqlangan edi.Ushbu maqsadni hal qilish uchun u tarixda kamdan-kam qo'llaniladigan, boshqarish va muvofiqlashtirish eng qiyin bo'lgan manevrni ishlab chiqdi - tunda uchta yo'nalishdan bir vaqtning o'zida birlashtirilgan hujum.Xolid ibn al-Volid ko‘chishga buyruq berdi.Uch korpus Husayd, Xanafiylar va Ayn-ut-Tamrdagi oʻz joylaridan u belgilagan alohida yoʻnalishlar boʻylab yurishadi va maʼlum bir kechada va maʼlum bir soatda Muzayyadan bir necha mil uzoqlikda joylashgan joyda uchrashishardi.Bu harakat rejalashtirilganidek amalga oshirildi va uchta korpus belgilangan joyga jamlandi.U hujum vaqtini va uchta korpusning shubhasiz dushmanga tushishi mumkin bo'lgan uchta alohida yo'nalishni belgilab berdi.Imperator qo'shini hujum haqida faqat uchta bo'kirgan musulmon jangchilari lagerga otilganda bildi.Imperator qo'shini tungi sarosimada hech qachon oyoqlarini topa olmadi.Bir musulmon korpusidan qochgan askarlar boshqasiga to‘qnash kelgani uchun lagerning kayfiyati dahshatga aylandi.Minglab odamlar o'ldirildi.Musulmonlar bu qo'shinni tugatishga harakat qilishdi, lekin ko'p sonli forslar va arablar kutilmagan hujumni yashirgan qorong'ulik yordami bilan qochishga muvaffaq bo'lishdi.

Saniy jangi Xolid ibn al-Valid boshchiligidagi musulmon arab kuchlari va ularning nasroniy arab ittifoqchilari tomonidan toʻldirilgan Sosoniylar imperiyasi oʻrtasidagi dastlabki islom istilolari davridagi strategik jang edi.Muzayya va boshqa joylarda erishilgan g‘alabalardan so‘ng Xolid ibn Valid Saniiyni nishonga olib, sosoniy va nasroniy arab kuchlarining birlashishiga yo‘l qo‘ymaslikni maqsad qilgan.Musulmonlarning olg'a siljishlariga javoban, sosoniy qo'mondoni Bahman oldingi janglardan omon qolganlar, garnizon faxriylari va yangi askarlardan iborat yangi qo'shin tuzdi.Kamroq tajribaga ega bo'lishiga qaramay, bu kuch xristian arab qabilalari tomonidan ko'paytirildi, bunga Ayn at-Tamrdagi yo'qotishlar va ularning boshlig'i Aqqaning o'limi sabab bo'ldi.Ular yo'qotilgan hududlarni qaytarib olishga va asirga olingan safdoshlarini ozod qilishga intildilar.Bahman o'z kuchlarini strategik jihatdan bo'lib, ularni Husayd va Xanafiylarga jo'natdi va nasroniy arab kontingentlarining kelishilgan hujumga tayyor bo'lishini kutdi.Xolid, birlashgan dushman kuchlari tahdidini oldindan bilib, dushman bilan alohida to'qnash kelish uchun o'z kuchlarini oldindan ajratib, bo'linib, bo'lib o'tish strategiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirdi.U o'z qo'shinlarini Ayn-ul-Tamrga joylashtirdi, ularni uchta korpusga ajratdi va bir vaqtning o'zida tarqalib ketgan dushman qo'shinlariga hujum qilishni rejalashtirdi.Logistika qiyinchiliklariga qaramay, Xolid qo'shinlari Husayd va Xanafiylar ustidan g'alaba qozonib, qolgan dushmanni Muzayyada nasroniy arablar bilan birga chekinishga majbur qildi.Keyinchalik, Xolid milodiy 633 yil noyabr oyining ikkinchi haftasida Saniyga muvofiqlashtirilgan tungi hujumni amalga oshirdi va himoyachilarni bosib olgan uch tomonlama hujumni amalga oshirdi.Jang nasroniy arab kuchlari uchun katta yo'qotishlarga olib keldi, jumladan ularning qo'mondoni Rabi'a bin Bujayr o'ldi.Ayollar, bolalar va yoshlar qutqarildi va asirga olindi.Ushbu g'alabadan so'ng, Xolid tezda Zumailda qolgan kuchlarni zararsizlantirish uchun harakat qildi va Iroqdagi Fors ta'sirini to'xtatdi va mintaqani musulmonlar uchun himoya qildi.

Zumail jangi milodiy 633 yilda Mesopotamiyada (hozirgi Iroq ) boʻlib oʻtgan.Bu musulmonlarning oʻsha hududni zabt etishlarida katta gʻalaba edi.Arab musulmonlari tunda Sosoniylar imperiyasiga sodiq bo'lgan nasroniy-arab qo'shinlariga uch xil tomondan hujum qilishdi.Xristian-arab qo‘shinlari musulmonlarning kutilmagan hujumiga dosh berolmay, tez orada tarqalib ketishdi, lekin jang maydonidan qochib qutula olmadilar va Xolid ibn al-Volid qo‘shinining uch tomonlama hujumi qurboni bo‘ldilar.Zumailda deyarli butun nasroniy arab armiyasi Xolid korpusi tomonidan qirg'in qilindi.Ushbu janglar Mesopotamiyadagi Fors nazoratini tugatdi va nihoyat Islom xalifaligi qo'liga o'tdi.

Abu Bakrning vasiyatiga ko'ra, Umar Suriya va Mesopotamiyani bosib olishni davom ettirishi kerak edi.Imperiyaning shimoliy-sharqiy chegaralarida, Mesopotamiyada vaziyat tezda yomonlashdi.Abu Bakr davrida Xolid ibn al-Volid Suriyadagi qo'mondonlikni o'z zimmasiga olish uchun 9000 askardan iborat yarmi bilan Mesopotamiyani tark etgan edi, shundan so'ng forslar yo'qotilgan hududlarini qaytarib olishga qaror qilishdi.Musulmonlar qoʻshini bosib olingan hududlarni tark etib, chegaraga toʻplanishga majbur boʻldi.Umar zudlik bilan Abu Ubayd at-Saqafiy qo'mondonligi ostida Mesopotamiyaga Mutanna ibn Horisaga yordam berish uchun qo'shimcha kuchlarni yubordi.O'sha paytda Savad mintaqasida Namaraq, Kaskar va Baqusiyata kabi forslar va arablar o'rtasida bir qator janglar bo'lib, arablar bu hududda o'z mavjudligini saqlab qolishga muvaffaq bo'lishgan.Keyinroq forslar ko‘prik jangida Abu Ubaydni mag‘lub etishdi.Bu an'anaga ko'ra 634 yilga to'g'ri keladi va sosoniylarning bosqinchi musulmon qo'shinlari ustidan qozongan yagona yirik g'alabasi edi.

Ko'prik jangi sosoniylarning hal qiluvchi g'alabasi bo'lib, ularga bosqinchi arablarni Mesopotamiyadan quvib chiqarishga katta turtki berdi.Shunday qilib, ular Furot daryosi bo‘yida Ko‘fa yaqinida musulmon qo‘shini qoldiqlari bilan jang qilish uchun katta qo‘shin bilan oldinga chiqdilar.Xalifa Umar mintaqaga qoʻshimcha kuchlar yubordi, ular asosan Ridda urushlarida musulmonlarga qarshi kurashayotgan odamlar edi.Al-Mutanna ibn Xorisa yaqinlashib kelayotgan Fors qo'shinini brigadalarga bo'lingan askarlari son jihatdan ustun bo'lgan raqiblarini o'rab olishlari mumkin bo'lgan joyga daryoni kesib o'tishga majbur qildi.Musulmon armiyasiga yordam berishga qaror qilgan mahalliy nasroniy arab qabilalarining yordami tufayli urush musulmonlar uchun katta muvaffaqiyat bilan yakunlandi.Arablar sosoniylar va ularning ittifoqchilariga qarshi urushlarini yanada kengaytirish uchun kuch topdilar.

635 yilda Yazdgerd III Sharqiy Rim imperiyasi imperatori Gerakliy bilan ittifoq tuzib, uning qiziga (yoki ba'zi urf-odatlarga ko'ra, uning nabirasiga) turmushga chiqdi.Heraklius Levantda katta hujumga tayyorgarlik ko'rayotganda, Yazdegerd ikki jabhada bir qator yaxshi muvofiqlashtirilgan hujumlar orqali musulmonlarni Mesopotamiyadan butunlay chiqarib yuborish uchun katta qo'shinlarni to'plashni buyurdi.

Umar o'z qo'shiniga Arabiston chegarasiga chekinishni buyurdi va Mesopotamiyaga navbatdagi yurish uchun Madinada qo'shin yig'a boshladi.Umar Saad ibn Abu Vaqqosni hurmatli zobit etib tayinladi.Sa’d 636-yil may oyida qo‘shini bilan Madinani tark etib, iyun oyida Qodisiyyaga yetib keldi.Heraklius 636 yil may oyida hujumni boshlagan bo'lsa-da, Yazdegerd Vizantiyaga Fors tomonidan yordam berish uchun o'z qo'shinlarini o'z vaqtida to'play olmadi.Umar, go'yo bu ittifoqdan xabardor bo'lib, bu muvaffaqiyatsizlikdan foydalangan: bir vaqtning o'zida ikkita buyuk davlat bilan jang qilishni istamay, tezda Yarmukdagi musulmon qo'shinini kuchaytirish va Vizantiyaliklarni mag'lub etish uchun harakat qildi.Bu orada Umar Saadga Yazdigerd III bilan tinchlik muzokaralarini olib borishni va fors kuchlarining maydonga tushishiga yo'l qo'ymaslik uchun uni Islomni qabul qilishga taklif qilishni buyurdi.Herakl o'zining sarkardasi Vahanga aniq buyruq olishdan oldin musulmonlar bilan jang qilmaslikni buyurdi;ammo arablarning koʻproq qoʻshilishidan qoʻrqib, Vahan 636-yil avgustida Yarmuk jangida musulmon qoʻshiniga hujum qildi va magʻlubiyatga uchradi.Vizantiya tahdidi tugashi bilan, Sosoniylar imperiyasi hali ham katta ishchi kuchi zaxiralariga ega bo'lgan kuchli kuch edi va arablar tez orada imperiyaning har bir burchagidan, jumladan, urush fillari va uning eng sarkardalari qo'mondonlik qilgan qo'shinlari bilan ulkan Fors armiyasiga qarshi turishdi. .Uch oy ichida Saad al-Qadisiyya jangida fors qo'shinini mag'lub etib, Forsning g'arbida sosoniylar hukmronligini amalda tugatdi.Bu g'alaba asosan Islomning yuksalishida hal qiluvchi burilish nuqtasi sifatida baholanadi:

Qodisiyya jangida musulmonlar g'alaba qozonganidan so'ng, xalifa Umar Sosoniylar imperiyasining poytaxti Ktesifonni zabt etish vaqti keldi, deb qaror qildi.636-yilda Sosoniylar imperiyasi va Rashidun xalifaligi qoʻshinlari oʻrtasida Bobil jangi boʻlib oʻtgan. Musulmon arablar Ktesifonni zabt etishga intilishlarini saqlab qolish uchun bu toʻqnashuvda gʻalaba qozonishgan.636 yil dekabr oyining oʻrtalariga kelib musulmonlar Furot daryosini egallab, Bobil tashqarisida qarorgoh qurishdi.Bobildagi sosoniy qo‘shinlariga Piruz Xosrov, Hormuzon, Mihron Roziy va Naxiragon qo‘mondonlik qilgani aytiladi.Sababi nima bo'lishidan qat'iy nazar, aslida sosoniylar musulmonlarga jiddiy qarshilik ko'rsata olmadilar.Hormuzon oʻz qoʻshinlari bilan oʻzining Ahvaz viloyatiga chekindi, shundan soʻng boshqa fors qoʻshinlari oʻz boʻlinmalarini qaytarib, shimolga chekinishdi.Sosoniylar qoʻshinlari olib chiqilgach, Bobil fuqarolari rasman taslim boʻldilar.

Ktesifonni qamal qilish Sosoniylar imperiyasi va Rashidun xalifaligi kuchlari o'rtasida 637 yilning yanvaridan martigacha bo'lib o'tdi.Dajlaning sharqiy qirg'og'ida joylashgan Ktesifon Forsning yirik shaharlaridan biri, Parfiya va Sosoniylar imperiyalarining imperator poytaxti edi.Musulmonlar Mesopotamiya ustidan Fors hukmronligini tugatgan holda Ktesifonni qo'lga olishga muvaffaq bo'lishdi.

636-yil dekabrda Umar Utba ibn G‘azvonga u yerdagi Fors garnizoni va Ktesifon o‘rtasidagi aloqalarni uzish maqsadida al-Ubulla (Eritrey dengizi Periplusdagi “Apologos porti” nomi bilan mashhur) va Basrani qo‘lga kiritish uchun janubga borishni buyurdi.Utba ibn G‘azvon 637-yil aprelda yetib kelib, hududni egalladi.Forslar Maysan hududiga chekindilar, musulmonlar keyinroq uni ham egallab oldilar.Ktesifondan olib chiqib ketilgandan so'ng, Fors qo'shinlari Iroq , Xuroson va Ozarbayjonga yo'llar olib boradigan strategik ahamiyatga ega bo'lgan Ktesifonning shimoli-sharqidagi Jalulaga to'planishdi.Xalifa avval Jalula bilan muomala qilishga qaror qildi;uning rejasi birinchi bo'lib Tikrit va Mosulga qarshi har qanday hal qiluvchi harakat oldidan shimolga yo'l ochish edi.637-yil aprelida bir muncha vaqt Hoshim Ktesifondan 12000 askar boshiga yurish qildi va Jalula jangida forslarni magʻlub etgandan soʻng Jalulani yetti oy qamal qildi, toki u Jizyaning odatiy shartlari asosida taslim boʻldi.

636-yil dekabrda Umar Utba ibn G‘azvonga u yerdagi Fors garnizoni va Ktesifon o‘rtasidagi aloqalarni uzish maqsadida al-Ubulla (Eritrey dengizi Periplusdagi “Apologos porti” nomi bilan mashhur) va Basrani qo‘lga kiritish uchun janubga borishni buyurdi.Utba ibn G‘azvon 637-yil aprelda yetib kelib, hududni egalladi.Forslar Maysan hududiga chekindilar, musulmonlar keyinroq uni ham egallab oldilar.

Musulmonlarning Forsga bostirib kirishi 638/9 yilda, Bahraynning Rashidun gubernatori al-Ala' ibn al-Hadramiy ba'zi isyonkor arab qabilalarini mag'lub etib, Fors ko'rfazidagi orolni egallab olgandan so'ng boshlandi.Al-Ala va qolgan arablarga Fors va uning atrofidagi orollarga bostirib kirmaslik toʻgʻrisida buyruq berilgan boʻlsa-da, u va uning odamlari viloyatga bosqinlarini davom ettirdilar.Al-Alo tezda qo'shin tayyorladi, uni uch guruhga bo'ldi, biri al-Jarud ibn Mualla, ikkinchisi as-Savvar ibn Hammom va uchinchisi Xulayd ibn al-Munzir ibn Savo boshchiligida.Birinchi guruh Forsga kirgach, tezda mag'lubiyatga uchradi va al-Jarud o'ldirildi.Tez orada ikkinchi guruh bilan ham xuddi shunday holat yuz berdi.Biroq uchinchi guruhga omad kulib boqdi: Xulayd himoyachilarni to‘xtata oldi, biroq sosoniylar uning dengizga boradigan yo‘lini to‘sib turgani uchun Bahraynga chekina olmadi.Al-Aloning Forsga bostirib kirganidan xabar topgan Umar, uning o'rniga Sa'd ibn Abu Vaqqosni hokim qilib tayinladi.Keyin Umar Utba ibn G‘azvonga Xulaydga qo‘shimcha kuch yuborishni buyurdi.Qo‘shimcha kuchlar yetib kelgach, Xulayd va uning ba’zi odamlari Bahraynga, qolganlari esa Basraga chekinishga muvaffaq bo‘lishdi.

Xuzistonni zabt etgandan keyin Umar tinchlikni xohlardi.; Garchi ancha zaiflashgan boʻlsa-da, Fors imperiyasining qoʻrqinchli super kuch sifatidagi qiyofasi hali ham yangi paydo boʻlgan arablar ongida aks-sado berib turardi va Umar u bilan keraksiz harbiy harakatlardan ehtiyot boʻlib, buni afzal koʻrar edi. Fors imperiyasining dumg'azasini tinch qo'ying.637-yilda Jalula jangida fors qoʻshinlari magʻlubiyatga uchragach, Yazdgerd III Reyga yoʻl oldi va u yerdan Marvga koʻchib oʻtdi va u yerda oʻz poytaxtini oʻrnatdi va boshliqlariga Mesopotamiyada doimiy reydlar oʻtkazishni buyurdi.To'rt yil ichida Yazdgerd III o'zini Mesopotamiya ustidan nazorat qilish uchun yana musulmonlarga qarshi chiqish uchun o'zini kuchli his qildi.Shunga ko‘ra, u xalifalik bilan so‘nggi titanik kurash uchun Nahavandga yo‘l olgan Mardanshoh qo‘mondonligi ostida Forsning barcha hududlaridan 100 ming qotib qolgan faxriylar va yosh ko‘ngillilarni o‘z safiga to‘pladi.Nahovand jangi 642 yilda arab musulmonlari va sosoniylar qoʻshinlari oʻrtasida boʻlib oʻtgan.Bu jang musulmonlarga “G‘alabalar g‘alabasi” nomi bilan mashhur.Sosoniylar shohi Yazdigerd III Marv hududiga qochib ketdi, lekin boshqa muhim qo‘shin to‘play olmadi.Bu Rashidun xalifaligining g'alabasi edi va natijada forslar atrofdagi shaharlarni, shu jumladan Spahanni (Isfaxon nomini o'zgartirdi) yo'qotishdi.

Umar forslar Nahavandda mag'lubiyatga uchragandan so'ng darhol ularga zarba berishga qaror qildi, biroq u hali ham psixologik ustunlikka ega edi.Umar uch viloyatdan qaysi birini birinchi bo‘lib zabt etishni hal qilishi kerak edi: janubda Fors, shimolda Ozarbayjon yoki markazda Isfahon.Umar Isfahonni tanladi, chunki u Fors imperiyasining yuragi va Sosoniylar garnizonlari oʻrtasida taʼminot va aloqa oʻtkazgichi boʻlgan va uni qoʻlga kiritish Fors va Ozarbayjonni Yazdigerdning qalʼasi boʻlgan Xurosondan ajratib qoʻyadi.U Fors va Isfahonni egallab olgandan so'ng, keyingi hujumlar bir vaqtning o'zida shimoli-g'arbiy Ozarbayjon viloyatiga va Fors imperiyasining eng sharqiy viloyati bo'lgan Sistonga qarshi boshlanadi.Bu viloyatlarning zabt etilishi Xurosonni yakka va himoyasiz holga keltiradi, bu Sosoniylar Forsni zabt etishning oxirgi bosqichidir.Tayyorgarlik 642-yil yanvarida tugallandi. Umar Abdulloh ibn Usmonni Isfahonga bostirib kirish uchun musulmon qoʻshinlari qoʻmondoni etib tayinladi.No‘’mon ibn Muqorin Nahovanddan Hamadonga yo‘l oldi, so‘ngra 370 kilometr (230 milya) janubi-sharqda Isfahon shahri tomon yo‘l oldi va u yerda sosoniylar qo‘shinini mag‘lub etdi.Jang paytida dushman qo'mondoni Shahrvaraz Jadhuyih va boshqa sosoniy sarkardalari halok bo'ldi.Abu Muso Ashoariy va Ahnaf ibn Qays qo‘mondonligi ostida Busra va Kufadan kelgan yangi qo‘shinlar bilan mustahkamlangan Nu’mon shaharni qamal qildi.Shahar taslim bo'lgunga qadar qamal bir necha oy davom etdi.

Musulmonlar 638-639 yillarda Vizantiya Armanistonini bosib oldilar.Fors Armanistoni, Ozarbayjonning shimolida, Xuroson bilan birga Fors qo'lida qoldi.Umar tavakkal qilishdan bosh tortdi;u hech qachon forslarni kuchsiz deb hisoblamagan, bu esa Fors imperiyasining tezda zabt etilishiga yordam bergan.Yana Umar bir vaqtning o'zida Fors imperiyasining uzoq shimoli-sharqiga va shimoli-g'arbiga, biri 643 yil oxirida Xurosonga, ikkinchisi Armanistonga jo'nadi.Yaqinda Ozarbayjonni bo'ysundirgan Bukayr ibn Abdullohga Tiflisni egallash buyuriladi.Kaspiy dengizining gʻarbiy sohilidagi Bobdan Bukair shimolga yurishini davom ettirdi.Umar o'zining an'anaviy muvaffaqiyatli ko'p qirrali hujum strategiyasidan foydalangan.Bukayr Tiflisdan hali bir necha kilometr uzoqda bo‘lganida, Umar unga qo‘shinini uch korpusga bo‘lishni buyuradi.Umar Tiflisni egallash uchun Habib ibn Muslaymani, shimolga tog‘larga qarshi yurish uchun Abdulrahmonni, janubiy tog‘larga qarshi yurish uchun Huzayfani tayinladi.Har uchala missiyaning muvaffaqiyati bilan Armanistonga yurish 644-yil noyabrida Umarning oʻlimi bilan yakunlandi. Bu vaqtga kelib deyarli butun Janubiy Kavkaz qoʻlga kiritildi.

644-yilda al-Alo yana bir bor Bahrayndan Forsga hujum qilib, Estaxrgacha yetib bordi va Forsning Fors hokimi (marzbon) Shahrag tomonidan qaytarilmaguncha.Oradan biroz vaqt o‘tgach, Usmon ibn Abu al-Os Tavvojda harbiy baza o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi va ko‘p o‘tmay Rev-shahr yaqinidagi Shahragni mag‘lub etib o‘ldirdi.648-yilda Abdulloh ibn al-Ash’ariy Estaxr hokimi Mahakni shaharni taslim qilishga majbur qiladi.Biroq, shahar aholisi keyinchalik 649/650 yillarda uning yangi tayinlangan hokimi Abdulloh ibn Amir Gorni qo'lga olishga urinayotgan paytda isyon ko'taradi.Estaxrning harbiy hokimi Ubayd Alloh ibn Ma’mar mag‘lubiyatga uchradi va o‘ldirildi.650/651 yillarda Yazdegerd arablarga qarshi uyushgan qarshilik ko'rsatishni rejalashtirish uchun u erga boradi va bir muncha vaqt o'tgach, Gorga boradi.Biroq, Estaxr kuchli qarshilik ko'rsata olmadi va tez orada arablar tomonidan ishdan bo'shatildi va 40 000 dan ortiq himoyachilarni o'ldirdi.Keyin arablar Gor, Kazerun va Sirofni tezda egallab oldilar, Yazdigerd esa Kirmonga qochib ketdi.Musulmonlarning Forsdagi nazorati bir muncha vaqt o'zgarmadi, fathdan keyin bir necha mahalliy qo'zg'olon ko'tarildi.

Eron Ozarbayjonining zabt etilishi 651 yilda boshlandi, janubi-sharqda Kermon va Makranga, shimoli-sharqda Sistonga va shimoli-g'arbda Ozarbayjonga bir vaqtning o'zida boshlangan hujumning bir qismi.Huzayfa Eronning markaziy qismidagi Rey shahridan shimolda mustahkam mustahkamlangan fors qoʻrgʻoni Zanjonga yoʻl oldi.Forslar shahardan chiqib, jang qilishdi, lekin Huzayfa ularni mag'lub etdi, shaharni egalladi va tinchlik talab qilganlarga odatdagi jizya sharti bilan beriladi.Keyin Huzayfa Kaspiy dengizining g‘arbiy qirg‘og‘i bo‘ylab shimolga yurishini davom ettirdi va Bob al-Abvobni kuch bilan qo‘lga kiritdi.Bu vaqtda Huzayfani Usmon chaqirib oldi, uning o'rniga Bukayr ibn Abdulloh va Utba ibn Farqad keldi.Ular Ozarbayjonga qarshi ikki tomonlama hujum uyushtirish uchun yuborildi: Kaspiy dengizining g'arbiy qirg'og'i bo'ylab Bukair va Ozarbayjonning yuragiga Uthba.Bukairning shimoliy yo‘lida Farruhzodning o‘g‘li Isfandiyor boshchiligidagi katta fors qo‘shinlari tomonidan to‘xtatildi.Qattiq jang boʻlib, shundan soʻng Isfandiyor magʻlubiyatga uchradi va asirga olinadi.U o‘z hayoti evaziga Ozarbayjondagi mulklarini topshirishga va boshqalarni musulmonlar hukmronligiga bo‘ysunishga ko‘ndirishga rozi bo‘ldi.Keyin Usba ibn Farqad Isfandiyorning ukasi Bahromni yengdi.U ham tinchlik uchun sudga berdi.Shundan so‘ng Ozarbayjon xalifa Umarga taslim bo‘lib, yillik jizya to‘lashga rozi bo‘ldi.

Xuroson Sosoniylar saltanatining ikkinchi yirik viloyati edi.U hozirgi Eron shimoli-sharqidan, Afg'onistonning shimoli-g'arbiy qismidan va Turkmanistonning janubidan cho'zilgan.651-yilda Xurosonni zabt etish Ahnaf ibn Qaysga topshirildi.Ahnaf Kufadan yurish qilib, Rey va Nishopur orqali qisqa va kamroq sayohat qilgan.Rey allaqachon musulmonlar qo'lida edi va Nishopur qarshiliksiz taslim bo'ldi.Nishopurdan Ahnaf Afgʻoniston gʻarbidagi Hirotga yurish qildi.Hirot mustahkam shahar boʻlib, uning taslim boʻlishidan oldin bir necha oy davom etgan qamal butun janubiy Xurosonni musulmonlar nazorati ostiga oldi.Keyin Ahnaf shimolga to‘g‘ridan-to‘g‘ri hozirgi Turkmaniston hududidagi Marvga yo‘l oldi.Marv Xurosonning poytaxti bo'lgan va bu erda Yazdegred III o'z saroyini o'tkazgan.Musulmonlarning yurishini eshitgan Yazdigerd III Balxga jo‘nab ketdi.Marvda hech qanday qarshilik ko‘rsatilmadi va musulmonlar Xuroson poytaxtini jangsiz egallab oldilar.Ahnaf Marvda qolib, Kufadan qo'shimcha kuch kutdi.Ayni paytda, Yazdigerd ham Balxda katta kuch to'plagan va yordam kontingentini shaxsan boshqargan Farg'ona turkiy xoni bilan ittifoq tuzgan edi.Umar Ahnafga ittifoqni buzishni buyurdi.Farg‘ona xoni musulmonlarga qarshi kurash o‘z saltanatiga xavf tug‘dirishi mumkinligini tushunib, ittifoqdan chiqib, Farg‘onaga qaytib ketdi.Yazdigerd qoʻshinining qolgan qismi Oxus daryosi boʻyidagi jangda magʻlubiyatga uchradi va Oksus boʻylab Transoxiyaga chekindi.Yazdigerdning o'zi Xitoyga qochib ketdi. Musulmonlar endi Forsning eng chekka chegaralariga yetib borishdi.Undan tashqarida turklarning yerlari va undan keyinXitoy yotardi.Ahnaf Marvga qaytib, o‘z muvaffaqiyati haqida mufassal xabarni intiqlik bilan kutayotgan Umarga yubordi va Oks daryosidan o‘tib, Mavarindonga bostirib kirishga ruxsat so‘radi.Umar Ahnafga o'rnidan turib, o'z kuchini Oksus janubida mustahkamlashni buyurdi.