Сулолаи Хан

Аввалин сулолаи императории Чин сулолаи Цин (221–207 пеш аз милод) буд.Қинҳо давлатҳои Ҷанги Чинро бо истилоҳо муттаҳид карданд, аммо режими онҳо пас аз марги императори аввал Цин Ши Хуан ноустувор шуд.Дар давоми чор сол хокимияти сулола дар баробари исьён бархам хурд.Пас аз он ки ҳокими сеюм ва охирини Цин, Зийинг, дар соли 206 пеш аз милод ба нерӯҳои шӯришӣ бечунучаро таслим шуд, империяи собиқи Цин аз ҷониби пешвои шӯришгарон Сян Ю ба ҳаждаҳ салтанат тақсим карда шуд, ки аз ҷониби пешвоёни гуногуни шӯришӣ ҳукмронӣ мекарданд ва генералҳои Цинро таслим карданд.Чанде пеш ҷанги шаҳрвандӣ сар зад, ки барҷастатарин байни ду қудрати бузурги рақобаткунанда - Чу Ғарбии Сян Ю ва Хани Лю Банг буд.

Муборизаи Чу-Хон як давраи байнидавлатӣ дар Чини қадим байни сулолаи фурӯпошии Цин ва сулолаи минбаъдаи Ҳан буд.Гарчанде ки Сян Ю фармондеҳи муассир буд, Лю Банг ӯро дар ҷанги Гайсия (202 пеш аз милод), дар Анҳуи муосир мағлуб кард.Сян Ю ба Вуцзян гурехт ва пас аз муқовимати шадид худкушӣ кард.Лю Банг баъдан худро император эълон кард ва сулолаи Ҳанро ҳамчун сулолаи ҳукмрони Чин таъсис дод.

Лю Банг сулолаи Ҳанро таъсис медиҳад (минбаъд аз ҷониби таърихшиносон ба Ҳанҳои Ғарбӣ тақсим карда мешавад) ва худро император Гаозу иваз мекунад.Лю Банг яке аз чанд бунёдгузори сулола дартаърихи Чин буд, ки дар оилаи деҳқон ба дунё омадааст.Пеш аз ба сари қудрат омадан, Лю Банг дар ибтидо дар сулолаи Цин ба ҳайси афсари хурди ҳифзи ҳуқуқ дар зодгоҳаш Шаҳристони Пей, дар дохили давлати забтшудаи Чу хизмат мекард.Бо марги Императори аввал ва бесарусомонии сиёсии баъд аз империяи Цин, Лю Банг аз мақоми хидматии давлатӣ даст кашид ва як раҳбари шӯришиёни зидди Цин шуд.Вай дар мусобиқа бар зидди пешвои шӯришиён Сян Ю ғолиб омад ва дар соли 206 пеш аз милод ҳокими Цин Зиингро таслим кард.Дар давраи ҳукмронии худ, Лю Банг андозҳо ва корвеиро кам кард, конфутсийизмро тарғиб кард ва шӯришҳои лордҳои давлатҳои тобеи Любойро пахш кард, аз ҷумла бисёр амалҳои дигар.Вай инчунин сиёсати хечинро барои нигоҳ доштани сулҳи де-юре байни Империяи Ҳан ва Сионгну пас аз мағлуб шудан дар ҷанги Байденг дар соли 200 пеш аз милод оғоз кард.

Император Гаозу дар аввал Луоянро пойтахти худ кард, аммо баъдан бо сабаби нигаронӣ аз муҳофизати табиӣ ва дастрасии беҳтар ба роҳҳои таъминот онро ба Чангъан (наздикии Сиан, Шэнси) кӯчид.Пас аз прецеденти Цин , император Гаоззу модели маъмурии кабинети сеҷониба (аз ҷониби се ҷаноби олӣ ташкил карда шудааст) бо 9 вазорати тобеи он (сардораш нӯҳ вазир) қабул шуд.Сарфи назар аз маҳкумияти умумӣ аз ҷониби давлатдорони Ҳан усулҳои дағалонаи Цин ва фалсафаи ҳуқуқшиносӣ, аввалин кодекси қонуни Ҳан, ки аз ҷониби канцлер Сяо Ҳе дар соли 200 пеш аз милод тартиб дода шудааст, ба назар мерасад, ки аз сохтор ва моҳияти кодекси Цин бисёр қарз гирифтааст.Аз Чанъан, Гаозу мустақиман бар 13 фармондеҳ (бо марги ӯ ба 16 адад зиёд шуд) дар қисми ғарбии империя ҳукмронӣ мекард.Дар қисми шарқӣ ӯ 10 салтанати ниммухториро (Ян, Дай, Чжао, Ци, Лиан, Чу, Хуай, Ву, Нан ва Чанша) таъсис дод, ки ба пайравони барҷастаи худ барои ором кардани онҳо ҳадя кард.Аз сабаби амалҳои эҳтимолии исён ва ҳатто иттифоқҳо бо Сионну - халқи бодиянишини шимолӣ то соли 196 то пеш аз милод Гаозу нӯҳ нафари онҳоро аъзои оилаи шоҳона иваз кард.Ба гуфтаи Майкл Лоу, маъмурияти ҳар як салтанат "як нусхаи хурди ҳукумати марказӣ бо канцлер, мушовири шоҳона ва дигар мансабдорон" буд.Салтанатҳо бояд маълумоти барӯйхатгирӣ ва як қисми андозҳои худро ба ҳукумати марказӣ интиқол медоданд.Гарчанде ки онҳо барои нигоҳ доштани қувваҳои мусаллаҳ масъул буданд, подшоҳон ваколат надоштанд, ки бе иҷозати возеҳ аз пойтахт сарбозонро сафарбар кунанд.

Пас аз шикаст дар Байденг, императори Ҳан аз роҳи ҳалли низомии таҳдиди Синну даст кашид.Ба ҷои ин, дар соли 198 то эраи мо Лю Ҷинг (劉敬) барои гуфтушунид фиристода шуд.Ба созиши сулҳ, ки дар ниҳоят байни тарафҳо ба даст омадааст, иборат буд, ки ба ном "малика" Ҳан, ки дар издивоҷ ба чаню дода шудааст;ба таври даврӣ хироҷ додани абрешим, ликёр ва биринҷ ба Хунну;мақоми баробар дар байни давлатҳо;ва Девори Бузург ҳамчун сарҳади ҳамдигар.Ин шартнома дар давоми тақрибан шаст сол, то он даме, ки император Ву Ҳан тасмим гирифт, ки сиёсати ҷанги зидди Хюннуро дубора эҳё кунад, намунаи муносибатҳои байни Ханҳо ва Синнуҳоро муқаррар кард.Сулолаи Ҳан занони оддии тасодуфии ба ҳам алоқамандро бардурӯғ "маликаҳо" ва аъзои оилаи императории Ҳанро фиристоданд, вақте ки онҳо иттифоқҳои издивоҷи Ҳекинро бо Синнуҳо амал мекарданд, то духтарони императорро нафиристанд.

Вақте ки Йинг Бу дар соли 195 то эраи мо исён бардошт, император Гаозу шахсан сарбозонро бар зидди Йинг роҳбарӣ кард ва захми тире гирифт, ки гӯё соли оянда ба марги ӯ оварда расонд.Дере нагузашта бевазани Гаозу Лю Чжи, ки ҳоло императрица довар буд, Лю Руйро, ки даъвогари эҳтимолии тахт буд, заҳролуд кард ва модари ӯ, Консорти Ци, бераҳмона кушта шуд.Вақте ки император Ҳуи наврас амалҳои бераҳмонаеро, ки модараш содир кардааст, ошкор кард, Лове мегӯяд, ки ӯ "ҷуръат накардааст, ки ба вай итоат накунад".Додгоҳ таҳти роҳбарии Лю Чжи на танҳо бо ҳамлаи сунниҳо ба Фармондеҳии Лонгси (дар Гансуи муосир), ки дар он 2000 асири Ҳан гирифта шуда буданд, мубориза бурда натавонист, балки он инчунин бо Чжао Туо, подшоҳи Нанюэ низоъ барангехт. охан ва дигар ашёи тичоратиро ба подшохии чанубии худ мефиристод.Пас аз марги императрица Довагер Лю дар соли 180 пеш аз милод, гуфта мешуд, ки қабилаи Лу қасди сарнагун кардани сулолаи Люро дошт ва Лю Сян подшоҳи Қи (набераи император Гаоззу) бар зидди Лус қиём кард.Пеш аз он ки ҳукумати марказӣ ва қувваҳои Қи ба ҳамдигар ворид шаванд, қабилаи Лу аз қудрат барканор карда шуд ва дар натиҷаи табаддулоти мансабдорон Чен Пин ва Чжоу Бо дар Чанъан нобуд карда шуд.Консорт Бо, модари Лю Ҳенг, подшоҳи Дай, дорои хислати олиҷаноб ҳисобида мешуд, аз ин рӯ писари ӯро вориси тахт интихоб карданд;ӯ баъд аз марг ҳамчун император Вен аз Ҳан (ҳукмронии 180–157 то милод) маълум аст.

Пас аз солҳои ҷанг.Император Вен, яке аз писарони зиндамондаи Лю Банг, тахтро ишғол мекунад ва насли шикастаро барқарор мекунад.Ӯ ва оилаи ӯ қабилаи Лю Чжиро барои исёнашон ҷазо дода, ҳар як аъзои оилаеро, ки пайдо карда метавонанд, мекушанд.Ҳукмронии ӯ суботи сиёсиро ба вуҷуд овард, ки барои шукуфоӣ дар зери наберааш император Ву замина гузошт.Ба гуфтаи муаррихон, император Вен дар умури давлат ба вазирон эътимод дошт ва бо вазирон машварат мекард;Император дар зери таъсири зани даопарасти худ императрица Ду низ кушиш мекард, ки аз харочоти бехуда канора гирад.Лю Сян гуфт, ки император Вен вақти зиёдро ба парвандаҳои ҳуқуқӣ бахшидааст ва хондани Шен Бухайро дӯст медошт ва бо истифода аз Син-Минг, як шакли имтиҳони кадрҳо барои назорат кардани зердастонаш.Дар як иқдоми аҳамияти доимӣ дар соли 165 пеш аз милод, Вен ҷалби хидмати давлатиро тавассути имтиҳон ҷорӣ кард.Қаблан мансабдорони эҳтимолӣ ҳеҷ гоҳ барои ягон имтиҳони академӣ наменишастанд.Номи онњоро мансабдорони мањаллї ба њукумати марказї аз рўи обрўю ќобилият мефиристоданд, ки баъзан ба таври субъективӣ бањо медоданд.

Император Ҷинги Ҳан шашумин императори сулолаи Ҳан аз соли 157 то 141 пеш аз милод буд.Ҳукмронии ӯ маҳдудияти қудрати подшоҳон / князҳои феодалиро дид, ки дар натиҷа дар соли 154 пеш аз милод шӯриши ҳафт давлат ба амал омад.Император Ҷинг муяссар шуд, ки исёнро пахш кунад ва баъд аз он шоҳзодаҳо аз ҳуқуқи таъин кардани вазирон барои амволашон маҳрум карда шуданд.Ин иқдом ба таҳкими қудрати марказӣ кӯмак кард, ки роҳро барои ҳукмронии тӯлонии писараш император Ву Ҳан кушод.Император Ҷинг як шахсияти мураккаб дошт.Вай сиёсати падараш император Венро дар бораи дахолат накардан ба кори умумй давом дода, бори андоз ва бори дигарро кам карда, сарфаю сариштакории хукуматро пеш бурд.Вай сиёсати падарашро дар бобати кам кардани чазохои чиноятй давом дод ва калон кард.Идоракунии сабуки ӯ дар байни мардум аз таъсири даосистии модараш Императрица Ду буд.Ӯро барои носипосии умумӣ нисбат ба дигарон, аз ҷумла муносибати дағалона нисбат ба Чжоу Яфу, генерале, ки қобилияташ ба пирӯзии ӯ дар шӯриши ҳафт давлат ва ҳамсараш императрица Бо интиқод карданд.

Шӯриши ҳафт давлат дар соли 154 пеш аз милод бар зидди сулолаи Ҳан аз ҷониби подшоҳони ниммухтори минтақавии он барои муқовимат ба кӯшиши император барои мутамарказ кардани ҳукумат ба амал омад.Император Гаозу дар аввал шоҳзодаҳои императориро бо қудратҳои ҳарбии мустақил таъсис дода буд, то онҳо сулоларо аз берун муҳофизат кунанд.Бо вуҷуди ин, то замони император Ҷинг, онҳо аллакай бо сабаби рад кардани риояи қонунҳо ва фармонҳои ҳукумати император мушкилот эҷод мекарданд.Агар дар ин муноқиша ҳафт шоҳзода бартарӣ дошта бошанд, ба эҳтимоли зиёд сулолаи Ҳан ба конфедератсияи фуҷури давлатҳо меафтид.Дар пайи исён, дар ҳоле ки низоми князӣ нигоҳ дошта мешуд, ваколатҳои шоҳзодаҳо тадриҷан коҳиш ёфтанд ва андозаи князиҳо низ таҳти фармони император Ҷинг ва писари ӯ император Ву коҳиш ёфтанд.Бо дарозумрии сулолаи Ҳан, тафаккури чинӣ муқаррарӣ буд, ки империяи ягона дошта бошад, на давлатҳои тақсимшуда.

Ҳукмронии император Вуи Ҳан 54 сол давом кард - ин рекорд то замони ҳукмронии император Кангси беш аз 1800 сол пас шикаста нашудааст ва рекорди императорҳои этникии Чин боқӣ мемонад.Ҳукмронии ӯ боиси тавсеаи васеи таъсири геополитикӣ ба тамаддуни Чин ва рушди давлати пурқуввати мутамарказ тавассути сиёсати ҳукумат, азнавташкилдиҳии иқтисодӣ ва пешбурди таълимоти гибридии ҳуқуқшиносӣ-конфутсий гардид.Дар соҳаи омӯзиши таърихии иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, император Ву бо навовариҳои динӣ ва сарпарастии санъати шоирӣ ва мусиқӣ, аз ҷумла рушди Бюрои Мусиқии Императорӣ ба як сохтори бонуфуз маълум аст.Маҳз дар замони ҳукмронии ӯ робитаи фарҳангӣ бо Авруосиёи Ғарбӣ ба таври мустақим ва ғайримустақим хеле афзоиш ёфт.Дар давраи ҳукмронии худ ҳамчун Император, вай сулолаи Ҳанро тавассути васеъшавии бузургтарини ҳудудии он роҳбарӣ мекард.Дар авҷи худ сарҳадҳои империя дар ғарб аз водии Фарғона, дар шарқ то Кореяи шимолӣ ва дар ҷануб то шимоли Ветнамро фаро мегирифтанд.Император Ву Сюннуи бодиянишинро аз ҳамлаҳои муназзам ба шимоли Чин бомуваффақият дафъ кард ва фиристодаи худ Чжан Цянро дар соли 139 то пеш аз милод ба минтақаҳои ғарбӣ фиристод, то бо Юэчзии Бузург ва Канҷу иттифоқ биҷӯяд, ки дар натиҷа намояндагиҳои дипломатӣ дар Осиёи Марказӣ пайдо шуданд.Ҳарчанд сабтҳои таърихӣ ӯро ҳамчун огоҳӣ аз буддоӣ тавсиф намекунанд, балки таваҷҷуҳи ӯро ба шаманизм таъкид мекунанд, мубодилаи фарҳангие, ки дар натиҷаи ин сафоратхонаҳо ба вуқӯъ пайваст, нишон медиҳад, ки ӯ ҳайкалҳои буддоӣ аз Осиёи Марказӣ гирифта шудааст, ки дар деворҳои дар Могао ёфтшуда тасвир шудаанд. Ғорҳо.Император Ву бо сабаби роҳбарии қавӣ ва идоракунии муассираш яке аз бузургтарин императорҳо дар таърихи Чин маҳсуб мешавад, ки сулолаи Ҳанро ба яке аз давлатҳои тавонотарин дар ҷаҳон табдил дод.Сиёсати ӯ ва мушовирони боэътимоди ӯ ҳуқуқшинос буданд, ки тарафдорони Шан Янро дастгирӣ мекарданд.Аммо император Ву сарфи назар аз таъсиси давлати худкома ва мутамарказ, принсипҳои конфутсийизмро ҳамчун фалсафаи давлатӣ ва кодекси ахлоқи империяи худ қабул кард ва мактаберо оғоз кард, ки ба маъмурони оянда аз классикони Конфутсий таълим диҳад.

Маъракаҳои Ҳан алайҳи Миню як қатор се маъракаи низомии Ҳанҳо буданд, ки бар зидди давлати Минюе фиристода шуда буданд.Маъракаи аввал дар посух ба ҳамлаи Минюе ба Оуи Шарқӣ дар соли 138 пеш аз милод буд.Дар соли 135 пеш аз милод як маъракаи дуюм барои дахолат ба ҷанги байни Минюе ва Нанюе фиристода шуд.Пас аз маърака, Минюе ба Минюе тақсим карда шуд, ки аз ҷониби подшоҳи прокси Хан ва Донгюе ҳукмронӣ мекард.Донгюэ дар як маъракаи сеюми ҳарбӣ дар соли 111 пеш аз милод мағлуб шуд ва қаламрави собиқи Минюе ба империяи Ҳан ҳамроҳ карда шуд.

Сафари Чжан Цян аз ҷониби император Ву бо ҳадафи асосии оғози тиҷорати трансконтиненталӣ дар Роҳи Абрешим ва инчунин таъсиси протекторатҳои сиёсӣ тавассути таъмини иттифоқчиён сурат гирифт.Миссияҳои ӯ роҳҳои тиҷоратиро байни Шарқ ва Ғарб боз карданд ва маҳсулот ва салтанатҳои гуногунро тавассути тиҷорат ба ҳамдигар фош карданд.Вай дар бораи Осиёи Миёна, аз ҷумла боқимондаҳои Юнону Бохтарии империяи Македония ва инчунин Империяи Парфия маълумоти пурарзишро ба дарбори императории сулолаи Ҳан овард.Ҳисоботи Чжан аз ҷониби Сима Цян дар асри 1 пеш аз милод тартиб дода шудааст.Қисмҳои Осиёи Миёнаи масирҳои Роҳи абрешим тақрибан дар соли 114 пеш аз милод асосан тавассути миссияҳо ва иктишофи Чжан Цян васеъ карда шуданд.Имрӯз, Чжан қаҳрамони миллии Чин маҳсуб мешавад ва барои нақши калидии ӯ дар кушодани Чин ва кишварҳои ҷаҳони маъруф ба имкони васеътари тиҷорати тиҷоратӣ ва иттифоқҳои ҷаҳонӣ эҳтиром гузошта мешавад.Вай барои истилои ояндаи Хитой дар сарзаминҳои ғарбии Шинҷон, аз ҷумла қитъаҳои Осиёи Марказӣ ва ҳатто заминҳои ҷануби Ҳиндукуш нақши муҳим бозид.Ин сафар Роҳи Абрешимро ба вуҷуд овард, ки оғози ҷаҳонишавӣ байни кишварҳои шарқ ва ғарбро нишон дод.

Паҳншавии сулолаи Ҳан ба самти ҷануб як силсила маъракаҳо ва экспедитсияҳои низомии Чин дар он ҷое, ки ҳоло Чини Ҷануби ва Ветнами Шимолӣ аст, буд.Экспансияи ҳарбӣ ба ҷануб дар давраи сулолаи қаблии Цин оғоз ёфт ва дар давраи Ҳан идома ёфт.Маъракаҳо барои забт кардани қабилаҳои юэ фиристода шуда буданд, ки боиси ишғоли Минюэ аз ҷониби Ханҳо дар солҳои 135 то милод ва 111 то милод, Нанюэ дар 111 то милод ва Диан дар 109 то милод гардид.Фарҳанги Чини Ҳан дар қаламравҳои нав забтшуда реша давонд ва қабилаҳои Байюэ ва Диан дар ниҳоят аз ҷониби Империяи Ҳан азхуд ё кӯчонида шуданд.Далелҳои таъсири сулолаи Ҳан дар осоре, ки дар қабрҳои Байуэ дар ҷануби Чини муосир кофта шудаанд, маълуманд.Ин доираи таъсир дар ниҳоят ба салтанатҳои гуногуни қадимии Осиёи Ҷанубу Шарқӣ паҳн шуд, ки дар он ҷо алоқа боиси паҳншавии фарҳанги Чин, тиҷорат ва дипломатияи сиёсӣ гардид.Афзоиши талабот ба абрешими чинӣ инчунин боиси таъсиси роҳи абрешим гардид, ки Аврупо, Шарқи Наздик ва Чинро мепайвандад.

Ҷанги Хан-Сюнгну, ки бо номи Ҷанги Сино-Сюнну низ маъруф аст, як силсила набардҳои низомӣ буд, ки байни Империяи Ҳан ва конфедератсияи бодиянишини Сионну аз соли 133 то 89 милод меҷангиданд.Аз замони ҳукмронии император Ву (ҳукмронии 141–87 пеш аз милод) империяи Ҳан аз сиёсати нисбатан ғайрифаъол ба стратегияи ҳуҷумӣ барои мубориза бо ҳуҷумҳои афзояндаи Синнуҳо ба сарҳади шимолӣ ва инчунин тибқи сиёсати умумии императорӣ барои васеъ кардани домен табдил ёфт. .Дар соли 133 пеш аз милод, муноқиша ба ҷанги васеъмиқёс расид, вақте ки Синнуҳо дарк карданд, ки Ханҳо дар Майи ҳамлагарони худро камин мегиранд.Суди Хан тасмим гирифт, ки якчанд экспедитсияҳои ҳарбиро ба самти минтақаҳои воқеъ дар ҳалқаи Ордос, долони Ҳекси ва биёбони Гоби бо мақсади бомуваффақият забт кардани он ва берун кардани Синнуҳо сафарбар кунад.Минбаъд, ҷанг ба сӯи бисёр давлатҳои хурдтари минтақаҳои ғарбӣ идома ёфт.Табиати набардҳо бо гузашти вақт бо талафоти зиёд дар вақти тағир додани моликияти ҳудудӣ ва назорати сиёсӣ бар давлатҳои ғарбӣ фарқ мекард.Иттифоқҳои минтақавӣ низ майл доштанд, ки баъзан маҷбуран, вақте ки як тараф дар қаламрави муайян бар дигараш бартарӣ пайдо кард.Империяи Хан дар ниҳоят бар бодиянишинони шимолӣ ғолиб омад ва ҷанг имкон дод, ки нуфузи сиёсии Империяи Ҳан дар Осиёи Марказӣ амиқ густариш ёбад.Дар баробари бад шудани вазъ барои Синнуҳо, низоъҳои шаҳрвандӣ ба амал омада, конфедератсияро боз ҳам заифтар карданд, ки дар ниҳоят ба ду гурӯҳ тақсим шуданд.Синнуҳои ҷанубӣ ба Империяи Ҳан итоат карданд, аммо Шионнуҳои Шимолӣ муқовиматро идома доданд ва дар ниҳоят бо экспедитсияҳои минбаъда аз Империяи Ҳан ва тобеони он ва болоравии давлатҳои Донху ба монанди Сианбей ба самти ғарб ронда шуданд.Бо рӯйдодҳои муҳиме, ки забт кардани давлатҳои гуногуни хурдтар барои назорат ва бисёр набардҳои васеъмиқёсро дар бар мегирифт, дар соли 89-и мелодӣ империяи Ҳан бар давлати Синну ғалаба кард.

Дар соли 121 пеш аз милод қувваҳои Ҳан Сюнгнуро аз як қаламрави васеъе, ки аз долони Ҳексӣ то Лоп Нурро дарбар мегиранд, пеш карданд.Онхо дар соли 111 пеш аз милод хучуми якчояи Хюнную Цянро ба ин территорияи шимолу гарбй дафъ карданд.Дар ҳамон сол додгоҳи Ҳан дар ин минтақа чаҳор фармондеҳии нави сарҳадӣ таъсис дод, то назорати худро мустаҳкам кунад: Цзюцюань, Чжаньи, Дунхуан ва Вувей.Аксарияти одамон дар сархад солдатхо буданд.Баъзан суд деҳқонони деҳқонро бо ғуломон ва маҳкумшудагоне, ки меҳнати вазнин мекарданд, маҷбуран ба шаҳракҳои нави сарҳадӣ мебурд.Додгоҳ инчунин мардуми оддӣ, аз қабили деҳқонон, тоҷирон, заминдорон ва коргарони кирояро ташвиқ кард, ки ихтиёран ба сарҳад муҳоҷират кунанд.

Истилои Ҳан дар Нанюэ як муноқишаи низомӣ байни Империяи Ҳан ва салтанати Нанюе дар Гуандун, Гуанси ва Ветнами Шимолӣ буд.Дар давраи хукмронии император Ву, кушунхои Хан ба мукобили Нанюэ маъракаи чазодихй cap карда, дар соли 111 пеш аз милод онро забт карданд.

Ҷанги аспони осмонӣ ё Ҷанги Хан-Даюан як муноқишаи низомӣ буд, ки дар солҳои 104 то милод ва 102 то милод байни сулолаи ХаниЧин ва салтанати Юнону Бохтар, ки дар зери ҳукмронии сакҳо қарор дошт, ба Чин бо номи Даюан (“Иониёни Бузург”) маълум буд. дар водии Фарғона дар канори шарқии империяи собиқи Форс (байни Узбакистон, Қирғизистон ва Тоҷикистони имрӯза).Гуфта мешавад, ин ҷанг бо баҳсҳои тиҷорӣ, ки дар натиҷаи геополитикаи васеъ дар атрофи Ҷанги Хан-Сюнну ба вуҷуд омадааст, ба вуҷуд омада буд, ки дар натиҷа ду экспедитсияи Ҳанҳо ба пирӯзии қатъии Ханҳо ноил шуданд ва ба Чин имкон доданд, ки гегемонияи худро дар Осиёи Марказӣ (он вақт ба Чин маълум буд) густариш диҳад. ҳамчун минтақаҳои ғарбӣ).Император Ву Ҳан аз дипломат Чжан Цян хабар гирифта буд, ки Даюан аспҳои тезу тавонои фарғонаӣ дорад, ки бо номи «аспҳои осмонӣ» маъруф аст, ки барои баланд бардоштани сифати аспҳои савораи онҳо ҳангоми мубориза бо кӯчманчиёни аспи Синну кӯмаки калон мерасонад. ки районро аз назар гузаронда, барои овардани ин аспхо роххои савдо мукаррар кунанд.Аммо подшоҳи Даюан на танҳо ин муомиларо рад кард, балки тиллои пардохтро низ мусодира кард ва сафирони Ҳанро дар роҳ ба хонаашон камин гирифта куштанд.Суди Хань хор ва хашмгин шуда, армияро бо сардории генерал Ли Гуанли барои мутеъ гардондани Даюан фиристод, вале хучуми аввалини онхо бад ташкил карда шуда, бо таъминоти кам таъмин карда мешуд.Пас аз ду сол экспедицияи дуюм, калонтар ва хеле беҳтар таъмин карда шуд ва бомуваффақият пойтахти Даюанро дар Искандария Эсшате муҳосира кард ва Даюанро маҷбур кард, ки бечунучаро таслим шавад.Куввахои экспедиционии Хан дар Даюан режими тарафдори ханхоро барпо намуда, барои бехтар намудани асппарварии Хан ба микдори кофй аспро баргардонданд.Ин пешгӯии қудрат инчунин бисёр шаҳрҳои хурдтари воҳаи Тохариро дар минтақаҳои ғарбӣ маҷбур кард, ки иттифоқи худро аз Синну ба сулолаи Ҳан гузаронанд, ки ин барои таъсиси минбаъдаи Протекторати минтақаҳои ғарбӣ роҳ кушод.

Император Чжао писари хурдии император Ву Ҳан буд.Вақте ки ӯ таваллуд шуд, император Ву аллакай 62-сола буд. Шоҳзода Фулинг пас аз марги император Ву дар соли 87 пеш аз милод ба тахт нишаст.Ӯ ҳамагӣ ҳаштсола буд.Хуо Гуан ҳамчун регент хизмат мекард.Ҳукмронии тӯлонии император Ву сулолаи Ханро хеле васеъ кард;вале чанги доимй хазинаи империяро тамом карда буд.Император Чжао таҳти сарпарастии Хуо ташаббус нишон дода, андозҳоро кам кард ва инчунин хароҷоти давлатиро кам кард.Дар натиҷа, шаҳрвандон шукуфоӣ карданд ва сулолаи Ҳан аз давраи сулҳ баҳравар шуданд.Император Чжао пас аз ҳукмронии 13 сол, дар синни 20-солагӣ даргузашт. Ҷои ӯ Ҳе, шоҳзодаи Чанги шуд.

Император Суан аз Ҳан даҳумин императори сулолаи Ҳан буд, ки аз соли 74 то 48 пеш аз милод ҳукмронӣ мекард.Дар давраи ҳукмронии ӯ сулолаи Ҳан аз ҷиҳати иқтисодӣ ва низомӣ пешрафт карда, ба абарқудрати минтақавӣ табдил ёфт ва аз ҷониби бисёриҳо давраи авҷи тамоми таърихи Ханҳо ҳисобида мешуд.Пас аз маргаш дар соли 48 пеш аз милод ба ҷои ӯ писараш император Юан шуд.Император Суанро муаррихон ҳокими меҳнатдӯст ва олиҷаноб медонистанд.Азбаски вай дар байни мардуми оддӣ ба воя расида буд, ӯ дарду ранҷу азоби аҳолии зеризаминиро хуб дарк карда, андозҳоро кам кард, ҳукуматро озод кард ва вазирони лаёқатмандро ба ҳукумат кор кард.Ба гуфтаи Лю Сян, ба мутолиаи асарҳои Шен Бухай дӯст медошт, Син-Мингро барои назорат кардани зердастонаш истифода мекард ва вақти зиёдро ба парвандаҳои ҳуқуқӣ сарф мекард.Император Сюан барои пешниҳодҳо кушода буд, довари хуби хислат буд ва қудрати худро тавассути аз байн бурдани мансабдорони фасодкор, аз ҷумла оилаи Ҳуо, ки пас аз марги император Ву, пас аз марги Ҳуо Гуан қудрати назаррас доштанд, мустаҳкам кард.

Император Ченг ба ҷои падараш император Юан аз Ҳан гузашт.Пас аз марги император Юан ва ба сари император Ченг омадани император Ванг императрица довар шуд.Император Ченг ба амаки худ (бародарони императрица Довагер Ванг) хеле эътимод дошт ва онҳоро дар нақши муҳим дар ҳукумат гузошт.Дар зери ҳукмронии император Ченг, сулолаи Ҳан пошхӯрии афзояндаи худро идома дод, зеро хешовандони модарии император аз қабилаи Ванг фишангҳои қудрат ва корҳои давлатиро, ки императори қаблӣ ташвиқ мекард, зиёд мекарданд.Коррупсия ва мансабдорони тамаъкор идомаи ба сари ҳукумат гирифтор мешуданд ва дар натиҷа дар саросари кишвар шӯришҳо ба вуҷуд омаданд.Вангҳо, гарчанде ки махсусан фасодзада набуданд ва зоҳиран воқеан кӯшиш мекарданд, ки ба император кӯмак расонанд, аммо ҳангоми интихоби мансабдорон ба мансабҳои гуногун асосан дар бораи афзоиши қудрати худ нигарон буданд ва манфиатҳои беҳтарини империяро надоштанд.Император Ченг пас аз 26 соли ҳукмронӣ бефарзанд вафот кард (ҳарду писари канизаҳояш дар тифлӣ мурданд; яке аз гуруснагӣ ва дигаре дар зиндон нафасгир шуд, ҳам кӯдакон ва ҳам модарон бо фармони консорти дӯстдоштаи Чжао Хэдэ кушта шуданд. , бо розигии император Ченг).Ҷои ӯ ба ҷияни ӯ император Айи Ҳан нишаст.

Вақте ки Пинг рӯзи 3 феврали 6-и милодӣ мурд, Рузи Йинг (ваф. 25-и милодӣ) вориси худ интихоб шуд ва Ванг Манг ба ҳайси иҷрокунандаи император барои кӯдак таъин шуд.Ван ваъда дод, ки пас аз ба синни балоғат расиданаш, назорати худро ба Лю Йинг медиҳад.Бо вуҷуди ин ваъда ва бар зидди эътироз ва шӯришҳои ашрофиён, Ван Манг рӯзи 10 январ изҳор дошт, ки Мандати илоҳии Осмон ба анҷоми сулолаи Ҳан ва оғози сулолаи Син (9–23 милодӣ) даъват мекунад.Ван Манг як қатор ислоҳоти бузургро оғоз кард, ки дар ниҳоят ноком шуданд.Ин ислоҳот ғайриқонунӣ эълон кардани ғуломӣ, миллӣ кардани замин барои тақсими баробар дар байни хонаводаҳо ва ҷорӣ кардани пулҳои навро дар бар мегирифт, ки тағирот арзиши сиккаро паст мекунад.Ҳарчанд ин ислоҳот муқовимати зиёдеро ба бор овард, режими Ванг ба суқути ниҳоии худ бо обхезии азими в.3 эраи мо ва 11 эраи мо.Паҳншавии тадриҷан лой дар дарёи Хуанҷ сатҳи оби онро боло бурда, корҳои мубориза бо обхезиро пур кард.Дарёи Зард ба ду шохаи нав тақсим шуд: яке ба шимол ва дигаре дар ҷануби нимҷазираи Шандонг холӣ мешавад, гарчанде ки муҳандисони Ҳан тавонистанд шохаи ҷанубиро то соли 70 эраи мо сарбанд кунанд.Обхезӣ ҳазорон деҳқонони деҳқониро аз кор ронда, бисёре аз онҳо барои зинда мондан ба гурӯҳҳои роҳзан ва шӯришиён, аз қабили Абрувони Сурх ҳамроҳ шуданд.Артиши Ванг Манг қодир набуд, ки ин гурӯҳҳои васеъшудаи шӯришиёнро пахш кунад.Дар ниҳоят, як издиҳоми шӯришгарон маҷбуран вориди қасри Вейян шуданд ва Ван Мангро куштанд.

Абрувони сурх яке аз ду ҷунбиши асосии шӯриши деҳқонон ба муқобили сулолаи кӯтоҳмуддати Сини Ван Манг буд, дигаре Люлин буд.Ин чунин ном гирифт, зеро исёнгарон абрӯвони худро сурх ранг мекарданд.Шӯриш, ки дар ибтидо дар минтақаҳои муосири Шандун ва шимоли Ҷянсу фаъол буд, дар ниҳоят ба суқути Ван Манг бо сарфи захираҳои ӯ оварда расонд ва ба Лю Сюан (императори Чэнши), пешвои Люлин имкон дод, ки Вангро сарнагун кунад ва муҷассамаи Ҳанро муваққатан барқарор кунад. сулола.Абрувони сурх баъдтар императори Чэнширо сарнагун карданд ва лухтаки авлоди Хан, императори наврас Лю Пензиро ба тахт нишастанд, ки дар муддати кутох хукмронӣ карданд, то он даме ки нотавонбинии сарварони Сурх дар ҳукмронии қаламравҳои зери назораташон мардумро бар зидди онҳо исён кунад, мачбур мекунанд, ки акибнишинй кунанд ва кушиш кунанд, ки ба хона баргарданд.Вакте ки рохи онхоро лашкари режими навтаъсиси Хани Шаркии Лю Сю (император Гуанву) баста буд, онхо ба у таслим шуданд.

Лю Сиу, аз авлоди Лю Банг, ба шӯриши зидди Син ҳамроҳ мешавад.Пас аз мағлуб кардани артиши Ван Манг, вай сулолаи Ҳанро барқарор мекунад ва Луоянро пойтахти он мекунад.Ин давраи Ханони Шарқиро оғоз мекунад.Вай ба император Гуангвуи Хан иваз карда шуд.

Ханони Шарқӣ, ки ҳамчун Ханони Баъдтар маълум аст, расман 5 августи соли 25 милодӣ оғоз ёфт, вақте ки Лю Сиу император Гуанву аз Ҳан шуд.Дар давраи исёни густурдаи зидди Ван Манг давлати Гогурё озод буд, ки ба фармондеҳониКореяи Ҳан ҳуҷум кунад;Ҳан назорати худро бар минтақа то соли 30-и эраи мо тасдиқ накард.

Император Гуангву аз Ҳан сулолаи Ҳанро дар соли 25 эраи мо барқарор кард ва ҳамин тавр сулолаи Ҳанҳои Шарқӣ (Донитар Хан) таъсис дод.Вай дар аввал бар қисматҳои Чин ҳукмронӣ мекард ва тавассути пахш кардан ва забт кардани сардорони минтақавӣ, тамоми Чин то замони марги ӯ дар соли 57 дар милод муттаҳид карда шуд.Вай пойтахти худро дар Луоян, 335 километр (208 мил) дар шарқи пойтахти собиқ Чанг (Сиани муосир) таъсис дод, ки ба сулолаи Ҳанҳои Шарқӣ (Донитар Ҳан) оғоз кард.Ӯ баъзе ислоҳотҳоро (махсусан ислоҳоти замин, гарчанде ки чандон муваффақ набошанд) ба амал овард, ки ба ислоҳи баъзе номутаносибии сохторӣ, ки барои суқути Ҳанҳои собиқ/ғарбӣ масъуланд.Ислоҳоти ӯ ба сулолаи Ҳан як умри нави 200-сола дод.Дар маъракаҳои император Гуангву бисёр генералҳои қобилиятнок буданд, аммо аҷиб он аст, ки вай стратегҳои асосӣ надошт.Ин шояд аз он сабаб бошад, ки худи ӯ як стратеги олиҷаноб буд;аксар вақт ба генералҳои худ дар бораи стратегия аз дур дастур медод ва пешгӯиҳои ӯ умуман дуруст хоҳанд буд.Ин аксар вақт аз ҷониби императорҳои баъдӣ, ки худро стратегҳои бузург мепиндоштанд, тақлид мекарданд, аммо онҳо воқеан аз дурахши император Гуанву набуданд - одатан ба натиҷаҳои фалокатовар.Дар таърихи Чин низ дар байни императорҳо беназир аст, ки император Гуанву дар якҷоягӣ бо қатъият ва меҳрубонӣ буд.Вай аксар вақт роҳҳои осоиштаро меҷуст, на воситаҳои ҷангзада, ки минтақаҳоро таҳти назорати худ қарор диҳад.Вай, аз ҷумла, як намунаи нодири императори бунёдгузори сулола буд, ки аз рӯи ҳасад ё паранойя ҳеҷ як генерал ё мансабдореро, ки пас аз амн будани ҳукмронии ӯ дар пирӯзиҳои ӯ саҳм гузоштаанд, накушт.

Император Минг аз Хан дувумин императори сулолаи Ханони Шарқии Чин буд.Маҳз дар давраи ҳукмронии император Мин буддизм дар Чин паҳн шуд.Император Минг як маъмури меҳнатдӯст ва тавонои империя буд, ки поквиҷдонӣ нишон медод ва аз амалдоронаш поквиҷдонӣ талаб мекард.Вай инчунин назорати Чинро бар ҳавзаи Тарим васеъ кард ва тавассути забт кардани генерали худ Бан Чао таъсири Хюннуро дар он ҷо аз байн бурд.Ҳукмронии император Мин ва писари ӯ император Чжан маъмулан асри тиллоии Империяи Ҳанҳои Шарқӣ ҳисобида мешуд ва ҳамчун ҳукмронии Мин ва Чжан маъруф буд.

Император Чжани Хан сеюмин императори Ҳанҳои Шарқӣ буд.Император Чжан императори меҳнатдӯст ва боғайрат буд.Вай андозхоро кам карда, ба тамоми корхои давлат диккати чиддй медод.Чжан инчунин хароҷоти давлатиро кам кард ва инчунин конфутсийизмро тарғиб кард.Натичаи хамин аст, ки дар ин давра чамъияти ханхо обод ва маданияти он гул-гул шукуфт.Дар баробари падараш Император Мин, ҳукмронии император Чжан хеле ситоиш карда шуд ва ҳамчун асри тиллоии давраи Ҳанҳои Шарқӣ ҳисобида мешуд ва ҳукмронии онҳо дар маҷмӯъ ҳамчун ҳукмронии Мин ва Чжан маълум аст.Дар давраи ҳукмронии ӯ, аскарони чинӣ таҳти роҳбарии генерал Бан Чао ба самти ғарби дур пеш рафта, дар таъқиби шӯришиёни Хюнну роҳҳои тиҷоратиро, ки ҳоло ба таври дастаҷамъӣ бо номи Роҳи абрешим маъруфанд, таъқиб мекарданд.Дар сулолаи Ҳан Шарқӣ, пас аз император Чжан, бо низоъҳои дохилӣ байни гурӯҳҳои шоҳона ва хоҷасароне, ки барои қудрат мубориза мебаранд, дучор мешуданд.Мардум дар тӯли якуним асри оянда рӯзҳои неки императорҳо Мин ва Чжанро орзу хоҳанд кард.

Император Ҳе аз Ҳан 4-уми императори Ҳанҳои Шарқӣ буд.Император Ӯ писари император Чжан буд.Маҳз дар давраи ҳукмронии император Ҳи Шарқӣ таназзули худро оғоз кард.Муноқиша байни қабилаҳои ҳамсарон ва хоҷаҳо замоне оғоз ёфт, ки императрица Довагер Ду (император Ӯ модари фарзандхонда аст) аъзои оилаи худро ба мансабдорони муҳими давлатӣ табдил дод.Хонаводаи вай фасодзада буданд ва ба ихтилофот таҳаммулнопазир буданд.Дар соли 92 император Ҳе тавонист вазъро ислоҳ карда, бародарони императрицаро бо кӯмаки хоҷасаро Чжэн Чжун ва бародараш Лю Цинг, шоҳзодаи Цинхе аз байн барад.Ин дар навбати худ барои хоҷагиҳо барои иштирок дар корҳои муҳими давлат як прецедент фароҳам овард.Ин тамоюл дар асри оянда афзоиш ёфта, ба суқути сулолаи Ҳан мусоидат хоҳад кард.

Хоса Кай Лун усули коғазсозиро тавассути тар кардани экран ба селлюлоза аз биринҷ, коҳ ва пӯсти дарахтон ва пахш кардан ва хушк кардани боқимондаи селлюлоза таҳия мекунад.Дар замони ханҳо коғаз асосан барои печонидани моҳӣ истифода мешавад, на барои ҳуҷҷатҳои хаттӣ.

Император Ан аз Ҳан шашумин императори Ҳанҳои Шарқӣ буд.Император Ан барои эҳёи сулолаи хушкшуда кам коре накард.Вай ба занҳо ва майзадагии зиёд машғул шудан гирифт ва ба корҳои давлат аҳамияти кам дода, ба ҷои ин корҳоро ба ихтиёри хоҷаҳои фосид вогузор кард.Бо ин роҳ, ӯ ба таври муассир аввалин император дар таърихи Хан шуд, ки фасодро ташвиқ кард.Вай инчунин ба занаш Императрица Ян Ҷи ва оилаи ӯ, сарфи назар аз фасоди ошкори онҳо эътимоди амиқ дошт.Дар айни замой хушксолй мамлакатро хароб карда, дехконон ба ярок бархостанд.

Император Хуан аз Ҳан 27-умин императори сулолаи Ҳан буд, ки баъд аз 1 августи соли 146 аз ҷониби император Довагер ва бародараш Лян Ҷи ба тахт нишаст. Бо гузашти солҳо император Хуан, ки аз табиати худкома ва зӯроварии Лян Ҷи хафа шуда буд, азми қавӣ пайдо кард. ки оилаи Лянь бо ёрии еуханчиён бархам дода шавад.Император Хуан дар соли 159 муяссар шуд, ки Лианг Ҷиро аз байн барад, аммо ин танҳо боиси афзоиши таъсири ин хоҷагон дар тамоми ҷабҳаҳои ҳукумат гардид.Коррупсия дар ин давра ба дараҷаи ҷӯшиш расида буд.Дар соли 166 студентони университет ба нишони эътироз ба мукобили хукумат бархостанд ва аз император Хуан талаб карданд, ки хамаи мансабдорони порахурро нест кунад.Ба ҷои гӯш кардан, император Хуан фармон дод, ки ҳамаи донишҷӯёни иштирокдошта ҳабс карда шаванд.Император Хуан асосан ҳамчун императоре ҳисобида мешуд, ки шояд каме иктишофӣ дошта бошад, аммо дар идоракунии империяи худ хирад надошт;ва ҳукмронии ӯ ба суқути сулолаи Ҳанҳои Шарқӣ мусоидат кард.

Миссионери буддоӣ Ан Шигао дар пойтахти Луоян зиндагӣ мекунад ва дар он ҷо як қатор тарҷумаҳои матнҳои буддоиҳои Ҳиндустонро таҳия мекунад.Вай як қатор пайравонро ба буддизм ҷалб мекунад.

Император Линг аз Хан 12-ум ва охирин императори тавонои сулолаи Ҳан буд.Дар давраи ҳукмронии император Линг такрори ахтаҳои фасодзада дар ҳукумати марказии Ҳан дар шарқи ҳукмронӣ мушоҳида шуд, чунон ки дар давраи ҳукмронии пешгузаштаи ӯ буд.Чжан Ранг, раҳбари фраксияи хоҷасароён (十常侍), пас аз шикасти гурӯҳе бо сарварии падари императрица Довагер Ду ва Доу Ву ва олими расмии конфутсий Чен Фан дар соли 168 тавонист дар саҳнаи сиёсӣ бартарӣ диҳад. Пас аз расидан ба балоғат, Император Линг ба корҳои давлатӣ таваҷҷӯҳ надошт ва ба занон ва тарзи ҳаёти декадентӣ машғул шуданро афзалтар медонист.Дар баробари ин амалдорони порахури хукумати Хань аз дехконон андозхои калон меситонданд.Вай амалияи ба пул фурухтани мансабхои сиёсиро чорй намуда, вазъиятро тезутунд кард;ин амалия ба системаи хизмати давлатии ханно зарари калон расонд ва боиси фасоди васеъ гардид.Афзоиши шикоятҳо алайҳи ҳукумати Ҳан боиси сар задани шӯриши сарварии деҳқонони зард дар соли 184 гардид.Ҳукмронии император Линг сулолаи Ҳани Шарқиро заиф ва дар арафаи фурӯпошӣ қарор дод.Пас аз марги ӯ, империяи Ҳан дар тӯли даҳсолаҳои минбаъда дар бесарусомонӣ пароканда шуд, зеро ҷанговарони гуногуни минтақавӣ барои қудрат ва бартарӣ мубориза мебурданд.

Пас аз чандин сол ҳукмронии заифи марказӣ ва афзоиши фасод дар дохили ҳукумат, шӯриши калони деҳқонон сар мезанад.Он бо номи шӯриши саллаи зард маъруф аст, ки ба пойтахти император дар Луоян таҳдид мекунад, аммо Хан дар ниҳоят шӯришро пахш мекунад.

Сардор Донг Чжоу назорати Луоянро ба даст оварда, кӯдак Лю Сиро ба ҳайси ҳокими нав таъин мекунад.Лю Си низ узви оилаи Ҳан буд, аммо қудрати воқеӣ дар дасти Донг Чжоу аст, ки пойтахти императорро хароб мекунад.

Цао Пи император Сианро маҷбур мекунад, ки аз тахт даст кашад ва худро императори сулолаи Вей эълон кунад.Сардорҳо ва иёлотҳо дар тӯли 350 соли оянда барои қудрат мубориза мебаранд ва кишварро пароканда мекунанд.Императори Чин ба давраи се салтанат ворид мешавад.