Muhtasham Sulaymon

Sulaymon Qora dengizning janubiy sohilidagi Trabzon shahrida, ehtimol, 1494-yil 6-noyabrda Shaxzoda Salim (keyinchalik Selim I) oilasida tug‘ilgan, garchi bu sana mutlaq aniqlik yoki dalil bilan ma’lum emas.Uning onasi Hafsa Sulton, kelib chiqishi noma'lum islom dinini qabul qilgan, 1534 yilda vafot etgan.

Sulaymon yetti yoshida Konstantinopoldagi imperator Topkapi saroyi maktablarida ilm-fan, tarix, adabiyot, ilohiyot va harbiy taktika bo'yicha o'rganishni boshladi.U yoshligida yunon quli Pargali Ibrohim bilan do‘stlashdi, u keyinchalik uning eng ishonchli maslahatchilaridan biriga aylandi (lekin keyinchalik Sulaymonning buyrug‘i bilan qatl etilgan).

Otasi Salim I vafot etgach, Sulaymon Konstantinopolga kirib, o'ninchi Usmonli sultoni sifatida taxtga o'tirdi.Sulaymonning dastlabki tavsifi, uning qo'shilishidan bir necha hafta o'tgach, Venetsiya elchisi Bartolomeo Contarini tomonidan berilgan:Sulton bor-yo‘g‘i yigirma besh yoshda [aslida 26], baland bo‘yli va ozg‘in, lekin qo‘pol, ozg‘in va suyak yuzli.Yuzdagi sochlar aniq, ammo zo'rg'a.Sulton do'stona va xushmuomala ko'rinadi.Mish-mishlarga ko'ra, Sulaymonning ismi juda to'g'ri, o'qishni yaxshi ko'radi, bilimdon va aqlli.

Sulaymon otasining o‘rnini egallagandan so‘ng bir qator harbiy bosqinlarni boshladi va natijada Usmonlilar tomonidan Damashqqa 1521 yilda tayinlangan gubernatori boshchiligidagi qo‘zg‘olonga olib keldi. Sulaymon tez orada Vengriya Qirolligidan Belgradni zabt etishga tayyorgarlik ko‘rdi. Mehmed II Jon Xunyadining mintaqadagi kuchli mudofaasi tufayli erisha olmagan edi.Uning qo'lga olinishi albanlar , bosnyaklar, bolgarlar , vizantiyaliklar va serblarning mag'lubiyatlaridan so'ng, Usmonlilarning Evropadagi keyingi yutuqlariga to'sqinlik qila oladigan yagona kuchli kuch bo'lib qolgan vengerlar va xorvatlarni yo'q qilishda juda muhim edi.Sulaymon Belgradni qurshab oldi va Dunaydagi oroldan bir qator kuchli bombardimonlarni boshladi.Faqat 700 kishilik garnizoni bo'lgan va Vengriyadan yordam olmagan Belgrad 1521 yil avgustda quladi.

Belgradni qo'lga kiritgandan so'ng, Vengriya va Avstriyaga yo'l ochiq edi, ammo Sulaymon o'z e'tiborini Sharqiy O'rta er dengizidagi Rodos oroliga qaratdi, Knights Hospitallerning asosiy bazasi.Sulaymon Usmonli dengiz floti uchun asos bo'lib xizmat qilgan katta istehkom - Marmaris qal'asini qurdi.Besh oylik Rodos qamalidan so'ng (1522) Rodos taslim bo'ldi va Sulaymon Rodos ritsarlarining ketishiga ruxsat berdi.Orolning zabt etilishi Usmonlilarga urush va kasallikdan 50 000 dan 60 000 gacha halok bo'ldi (xristianlarning da'volari 64 000 Usmonli jangida o'lim va 50 000 kasallik o'limiga olib keldi).

Sulaymon homiyligida Usmonli imperiyasi madaniy taraqqiyotining oltin davriga kirdi.Yuzlab imperatorlik san'at jamiyatlari imperatorlik qarorgohi, Topkapi saroyida boshqarildi.Shogirdlikdan so'ng rassomlar va hunarmandlar o'z sohasi bo'yicha martaba ko'tarilishi mumkin edi va har chorakda yillik to'lovlarda mutanosib ish haqi to'lanadi.Omon qolgan ish haqi registrlari Sulaymonning san'atga homiyligining kengligidan dalolat beradi, eng qadimgi hujjatlar 1526 yilda 600 dan ortiq a'zo bo'lgan 40 jamiyat ro'yxatiga kiritilgan.Ehl-i Hiref imperiyaning eng iqtidorli hunarmandlarini, ham islom olamidan, ham Yevropaning yaqinda bosib olingan hududlaridan Sulton saroyiga jalb qilgan, natijada arab, turk va Yevropa madaniyatlari uyg‘unlashgan.Saroy xizmatida bo'lgan hunarmandlar orasida rassomlar, kitob muqovachilari, mo'ynachilar, zargarlar va zargarlar bor edi.Oldingi hukmdorlar fors madaniyati ta'sirida bo'lgan bo'lsa (Sulaymonning otasi Salim I fors tilida she'r yozgan), Sulaymonning san'atga homiyligi Usmonli imperiyasining o'ziga xos badiiy merosini tasdiqlaganini ko'rsatdi.Sulaymon, shuningdek, o'z imperiyasidagi bir qator monumental me'moriy ishlanmalarga homiylik qilish bilan mashhur bo'ldi.Sulton ko'priklar, masjidlar, saroylar va turli xayriya va ijtimoiy muassasalar kabi bir qator loyihalar orqali Konstantinopolni islom sivilizatsiyasi markaziga aylantirishga harakat qildi.Ulardan eng kattasi Sultonning bosh me'mori Memar Sinan tomonidan qurilgan bo'lib, Usmonli me'morchiligi o'zining yuksak cho'qqisiga chiqqan.Sinan imperiya boʻylab uch yuzdan ortiq yodgorliklar, jumladan, oʻzining ikkita durdona asari Sulaymoniya va Salimiya masjidlari uchun masʼul boʻldi, ikkinchisi Sulaymonning oʻgʻli Salim II davrida Adrianopolda (hozirgi Edirne) qurilgan.Sulaymon, shuningdek, Quddusdagi Qoya gumbazini va Quddus devorlarini (ular Quddusning Eski shahrining hozirgi devorlari) qayta tikladi, Makkadagi Ka’bani ta’mirladi va Damashqda majmua qurdi.

Vengriya va Usmonli imperiyasi oʻrtasidagi munosabatlar yomonlashgani sababli Sulaymon Markaziy Yevropaga yurishini davom ettirdi va 1526-yil 29-avgustda Mohach jangida vengriyalik Lui II ni (1506-1526) magʻlub etdi.Aytishlaricha, Sulaymon qirol Luining jonsiz jasadi bilan uchrashib, nola qilgan:"Men haqiqatan ham unga qarshi qurollangan edim, lekin u hayot va qirollik shirinliklarini deyarli tatib ko'rmasdan oldin uni bu tarzda kesib tashlashni xohlamagan edim."Usmonli g'alabasi Vengriyaning bir necha asrlar davomida Usmonli imperiyasi, Habsburg monarxiyasi va Transilvaniya knyazligi o'rtasida bo'linishiga olib keldi.Bundan tashqari, Lui II ning jangdan qochib o'limi Vengriya va Chexiyadagi Yagellonlar sulolasining tugatilishini ko'rsatdi, ularning sulolaviy da'volari Gabsburglar uyiga o'tdi.

Ba'zi venger zodagonlari, agar Lui merosxo'rsiz vafot etsa, Vengriya taxtini Gabsburglar egallashi haqidagi oldingi kelishuvlarga asoslanib, qo'shni Avstriyaning hukmdori bo'lgan va Lui II oilasiga nikoh orqali bog'langan Ferdinandni Vengriya qiroli bo'lishni taklif qilishdi.Biroq, boshqa zodagonlar Sulaymon tomonidan qo'llab-quvvatlangan zodagon Jon Zapolyaga murojaat qilishdi.Karl V va uning ukasi Ferdinand I davrida Gabsburglar Budani qayta egallab, Vengriyani egallab olishdi.Zapolya Vengriya taxtiga bo'lgan da'volaridan voz kechishdan bosh tortdi va shuning uchun o'lpon evaziga Sulaymonga tan olinishini so'radi.Sulaymon fevral oyida Zapolyani o'ziga vassali sifatida qabul qildi va 1529 yil may oyida Sulaymon shaxsan o'z yurishiga kirishdi. 26-27 avgust kunlari Sulaymon Budani o'rab oldi va qamal boshlandi.Devorlar 5-7 sentyabr kunlari Usmonlilarning intensiv to'p va o'q otishlari natijasida vayron qilingan.Usmonli artilleriyasi sabab bo'lgan harbiy tayyorgarlik, uzluksiz hujumlar va jismoniy va ruhiy halokat kutilgan samarani berdi.Nemis yollanma askarlari taslim boʻlib, 8-sentabrda qalʼani Usmonlilar qoʻliga berdi.Jon Zapolya Budada Sulaymonning vassali sifatida o'rnatildi. Ferdinand mag'lubiyatga uchragach, uning tarafdorlariga shahardan xavfsiz o'tish va'da qilindi, ammo Usmonli qo'shinlari ularni shahar devorlaridan tashqarida qirg'in qilishdi.

1529-yilda Vena qamal qilinishi Usmonlilar imperiyasining Avstriyaning Vena shahrini egallashga qaratilgan birinchi urinishi edi.Usmonlilarning sultoni Sulaymon 100 000 dan ortiq askarlari bilan shaharga hujum qildi, Niklas Graf Salm boshchiligidagi himoyachilar esa 21 000 dan oshmadi.Shunga qaramay, Vena 1529 yil 27 sentyabrdan 15 oktyabrgacha ikki haftadan ko'proq davom etgan qamaldan omon qoldi.Qamal Vengriya qiroli Lui II ning o'limi va qirollikning fuqarolar urushiga tushishi bilan yakunlangan 1526 yilgi Mohach jangidan keyin sodir bo'ldi.Lui vafotidan keyin Vengriyadagi raqib guruhlar ikki vorisni tanladilar: Avstriya archduke Ferdinand I, Gabsburglar palatasi tomonidan qo'llab-quvvatlangan va Jon Zapolya.Ferdinand g'arbiy Vengriyani, shu jumladan Buda shahrini nazorat qila boshlaganidan so'ng, Zapolya oxir-oqibat Usmonli imperiyasidan yordam so'raydi va uning vassaliga aylanadi.Usmonlilarning Venaga hujumi imperiyaning Vengriya mojarosiga aralashuvining bir qismi edi va qisqa muddatda Zapolyaning mavqeini ta'minlashga harakat qildi.Tarixchilar Usmonlilarning uzoq muddatli maqsadlariga qarama-qarshi talqinlarni taklif qilishadi, jumladan, kampaniyaning bevosita maqsadi sifatida Vena tanlanishi ortidagi motivlar.Ba'zi zamonaviy tarixchilarning ta'kidlashicha, Sulaymonning asosiy maqsadi butun Vengriyani, shu jumladan o'sha paytda Habsburglar nazorati ostida bo'lgan g'arbiy qismni (Qirollik Vengriyasi deb nomlanuvchi) ustidan Usmonli nazoratini o'rnatish edi.Ba'zi olimlarning fikriga ko'ra, Sulaymon Vengriyadan Evropaga keyingi bosqinchilik uchun zamin sifatida foydalanish niyatida edi.Vena qamalining muvaffaqiyatsizligi Gabsburglar va Usmonlilar o'rtasidagi 150 yillik shiddatli harbiy taranglikning boshlanishini belgilab berdi, bu o'zaro hujumlar bilan yakunlandi va 1683 yilda Venani ikkinchi qamal bilan yakunlandi.

Sulaymon o'sha paytda Polshaning bir qismi bo'lgan Ruteniyadan bo'lgan haram qizi Hurram Sultonga oshiq edi.G'arb diplomatlari saroyda u haqidagi g'iybatlarga e'tibor qaratib, uning kelib chiqishi ruteniyalik ekanligiga ishora qilib, uni "Russelazie" yoki "Roxelana" deb atashdi.Pravoslav ruhoniyning qizi, u Qrimdan tatarlar tomonidan asirga olingan, Konstantinopolda qul sifatida sotilgan va oxir-oqibat Sulaymonning sevimlisiga aylanish uchun Haram saflarida ko'tarilgan.Sobiq kanizak Hurram sultonning qonuniy xotiniga aylanib, saroy va shahardagi kuzatuvchilarni hayratda qoldirdi.Shuningdek, u Hurram Sultonga umrining oxirigacha u bilan birga saroyda qolishga ruxsat berdi va boshqa bir an'anani buzdi - imperator merosxo'rlari voyaga etganida, ularni tug'ilgan imperator kanizaklari bilan birga imperiyaning chekka viloyatlarini boshqarish uchun yuboriladi. Agar ularning nasl-nasabi taxtga o'tirmasa, hech qachon qaytib kelmaydi.

Sulaymonning otasi Fors bilan urushni birinchi o'ringa qo'ygan edi.Avvaliga Sulaymon e'tiborini Yevropaga qaratdi va o'zining sharqida o'z dushmanlari bilan band bo'lgan Forsni o'z ichiga olish bilan kifoyalandi.Sulaymon o'zining Yevropa chegaralarini barqarorlashtirgandan so'ng, u endi e'tiborini shialarning raqib islomiy guruhining bazasi bo'lgan Forsga qaratdi.Ikki epizoddan keyin Safaviylar sulolasi asosiy dushmanga aylandi.Urush ikki imperiya oʻrtasidagi hududiy nizolar tufayli, ayniqsa Bitlis beyi oʻzini forslar himoyasiga olishga qaror qilganida boshlangan.Shuningdek, Tahmasp Sulaymonga xayrixoh bo‘lgan Bag‘dod hokimi ham o‘ldirildi.Diplomatik jabhada Safaviylar Gabsburglar bilan Usmonli imperiyasiga ikki jabhada hujum qiladigan Habsburg-Fors ittifoqini tuzish haqida muzokaralar olib borishgan.

1532-yilda Gabsburglar imperiyasi tarkibida Vengriya qirolligida Kőszegni qamal qilish yoki Gyunsni qamal qilish. Qamalda Xorvatiya kapitan Nikola Yurishich boshchiligidagi Avstriya Gabsburg monarxiyasining mudofaa kuchlari kichik chegara qal'asini himoya qilishdi. 700-800 xorvat askari bo'lgan, hech qanday to'p va kam qurolsiz Kőszeg.Himoyachilar Sulton Sulaymon Buyuk va Pargali Ibrohim Posho boshchiligidagi 100 000 dan ortiq Usmonli qo'shinining Vena tomon yurishiga to'sqinlik qildilar.Aksariyat olimlar himoyachi nasroniy ritsarlari Usmonli bosqinchilari ustidan g'alaba qozonganiga qo'shiladilar.Sulaymon qariyb to'rt hafta kechikib, avgust yomg'irlari kelishi bilan chekindi va o'zi xohlagandek Vena tomon davom etmadi, balki uyga qaytdi.Sulaymon Vengriyada yana bir qancha qalʼalarni zabt etish orqali oʻz egaligini taʼminladi, biroq Usmonlilar qoʻshinlari chiqib ketganidan soʻng, Habsburglar imperatori Ferdinand I vayron boʻlgan hududning bir qismini qayta egalladi.Shundan so‘ng Sulaymon va Ferdinand 1533-yilda Konstantinopol shartnomasini tuzdilar, bu shartnoma Ioann Zapolyaning butun Vengriya qiroli sifatidagi huquqini tasdiqladi, ammo Ferdinandning qayta bosib olingan hududning bir qismiga egalik qilishini tan oldi.

Birinchidan, Shoh Tahmasp Sulaymonga sodiq Bag‘dod hokimini o‘ldirib, o‘z odamini qo‘ydi. Ikkinchidan, Bitlis gubernatori Safaviylarga sodiq bo‘lishga qasamyod qildi.Natijada, 1533 yilda Sulaymon Parg'ali Ibrohim poshoga qo'shinni Kichik Osiyoning sharqiy qismiga olib borishni buyurdi va u erda Bitlisni qaytarib oldi va qarshiliksiz Tabrizni egalladi.Sulaymon 1534 yilda Ibrohimga qo'shildi. Ular Fors tomon harakat qildilar, faqat shoh qattiq jangga kirishish o'rniga o'z hududini qurbon qilayotganini topdilar va Usmonli qo'shini qattiq ichki bo'ylab davom etayotganda ta'qib qilishga kirishdi.1535 yilda Sulaymon Bag'dodga katta kirishni amalga oshirdi.U Usmoniylar amal qilgan islom huquqining Hanafiy mazhabining asoschisi Abu Hanifa qabrini tiklash orqali mahalliy yordamni kuchaytirdi.

Franko-Usmonli ittifoqi, shuningdek, Franko-Turkiya ittifoqi sifatida ham tanilgan, 1536 yilda Fransiya qiroli Frensis I va Usmonli imperiyasi sultoni Sulaymon I o'rtasida tuzilgan ittifoq edi. Strategik va ba'zan taktik ittifoq eng muhimlaridan biri edi. Frantsiyaning xorijiy ittifoqlari va Italiya urushlari davrida ayniqsa ta'sirli edi.Frantsiya-Usmonli harbiy ittifoqi 1553-yilda Fransiyaning Genrix II hukmronligi davrida eng yuqori cho'qqiga chiqdi.Ittifoq nasroniy va musulmon davlatlari o'rtasida amalda bo'lgan birinchi g'oyaviy bo'lmagan ittifoq sifatida istisno edi va xristian olamida janjalga sabab bo'ldi.Karl Jeykob Burkxardt (1947) buni "nilufar va yarim oyning muqaddas ittifoqi" deb atagan.U 1798-1801 yillarda Usmonli Misrdagi Napoleon kampaniyasigacha ikki yarim asrdan ko'proq vaqt davomida uzluksiz davom etdi.

Usmonli -Portugal mojarolari (1538-1559) Portugaliya imperiyasi va Usmonli imperiyasi hamda Hind okeani, Fors ko'rfazi va Qizil dengizdagi mintaqaviy ittifoqchilar bilan bir qator qurolli harbiy to'qnashuvlar edi.Bu Usmonli-Portugal qarama-qarshiliklari davridagi mojaro davri.

Usmonli kemalari Hind okeanida 1518 yildan beri suzib yurgan. Hadim Sulaymon Posho, Seydi Ali Rays va Kurtog'li Xizir Reis kabi Usmonli admirallari Mug'allarning Thatta, Surat va Janjira portlariga sayohat qilgani ma'lum.Mug‘allar imperatori Akbar Buyukning o‘zi Sulaymon podshoh bilan oltita hujjat almashgani ma’lum.Usmonlilarning Hind okeanidagi ekspeditsiyalari 16-asrda Usmonlilarning Hind okeanidagi bir qator amfibiya operatsiyalari edi.1538-1554-yillarda, ya’ni Sulaymon Buyuk hukmronligi davrida to‘rtta ekspeditsiya bo‘lgan.Qizil dengizni kuchli nazorati bilan Sulaymon Portugaliyaga boradigan savdo yo'llari ustidan nazoratni muvaffaqiyatli olib borishga muvaffaq bo'ldi va 16-asr davomida Mug'al imperiyasi bilan savdoning muhim darajasini saqlab qoldi.

1509 yilda portugallar va Usmonli imperiyasi ko'magida Gujarat sultonligi,MisrMamluk sultonligi , Kalikut Zamorinning qo'shma floti o'rtasida yirik Diu jangi (1509) bo'lib o'tdi.1517 yildan beri Usmonlilar Qizil dengizdan uzoqda vaHindiston hududida portugallarga qarshi kurashish uchun Gujarat bilan kuchlarni birlashtirishga harakat qilishdi.Kapitan Hoja Sefer boshchiligidagi Usmonli kuchlari Selman Reis tomonidan Diuga o'rnatilgan edi.Gujaratdagi Diu (hozirgi Hindistonning g'arbiy qismidagi shtat) o'sha paytda Usmonli Misrga ziravorlar etkazib berishning asosiy nuqtalaridan biri bo'lgan Suratda edi.Biroq, Portugaliya aralashuvi Qizil dengizdagi transportni nazorat qilish orqali bu savdoni to'xtatdi.1530 yilda venetsiyaliklar Misr orqali ziravorlar etkazib bera olmadilar.Diuni qamal qilish, Xodjar Safar boshchiligidagi Gujarat sultonligi armiyasi Usmonli imperiyasi qo'shinlari yordamida 1538 yilda o'sha paytda portugallar tomonidan ushlab turilgan Diu shahrini egallashga harakat qilganda sodir bo'ldi.Portugallar to'rt oylik qamalga muvaffaqiyatli qarshilik ko'rsatdilar.Diuda birlashgan turk va gujarati kuchlarining mag'lubiyati Usmonlilarning Hind okeaniga ta'sirini kengaytirish rejalarida jiddiy muvaffaqiyatsizlikni ko'rsatdi.Tegishli baza yoki ittifoqchi bo'lmasa, Diudagi muvaffaqiyatsizlik Usmonlilarning Hindistondagi yurishlarini davom ettira olmasligini anglatardi va portugaliyaliklarni Hindistonning g'arbiy qirg'og'ida raqobatsiz qoldirdi.Usmonli turklari Hindistonga hech qachon bunchalik katta armada yubormagan.

1537 yilda katta Usmonli flotiga qo'mondonlik qilgan Hayreddin Barbarossa Venetsiya Respublikasiga tegishli bo'lgan bir qator Egey va Ion orollarini, ya'ni Siros, Egina, Ios, Paros, Tinos, Karpatos, Kasos va Naxosni egallab oldi va shu tariqa Naxos gersogligini qo'shib oldi. Usmonli imperiyasiga.Keyin u Venetsiyaning Korfu qal'asini muvaffaqiyatsiz qamal qildi va Italiyaning janubidagiIspaniyaning Kalabriya qirg'oqlarini vayron qildi.Ushbu tahdidga qarshi papa Pol III 1538 yil fevral oyida Usmonlilarga qarshi kurashish uchun Papa davlatlari, Gapsburg Ispaniyasi, Genuya Respublikasi , Venetsiya Respublikasi va Malta ritsarlaridan iborat “Muqaddas Liga”ni tuzdi. Barbarossa ostidagi flot.Usmonlilar Prevezadagi jangda g'alaba qozondi va 1560 yilda Djerba jangidagi g'alaba bilan Usmonlilar O'rta er dengizidagi ikkita asosiy raqib kuchlar Venedik va Ispaniyaning dengizni nazorat qilish harakatlarini to'xtatishga muvaffaq bo'lishdi. .O'rta er dengizidagi keng ko'lamli flot janglarida Usmonlilarning ustunligi 1571 yildagi Lepanto jangigacha shubhasiz saqlanib qoldi. Bu XVI asrda O'rta er dengizida bo'lib o'tgan uchta eng yirik dengiz janglaridan biri, Djerba jangi va jang. Lepanto.

Budani qamal qilish (1541 yil 4 may - 21 avgust) Vengriyaning Buda shahrini Usmonlilar imperiyasi tomonidan bosib olinishi bilan yakunlandi, bu Vengriyaning 150 yillik Usmonli nazoratiga olib keldi.Vengriyadagi Kichik urushning bir qismi bo'lgan qamal Vengriya va Bolqondagi Usmonli-Habsburg urushlari (16-18-asrlar) davrida Usmonlilarning Gabsburg monarxiyasi ustidan qozongan eng muhim g'alabalaridan biri edi.

1542-1546 yillardagi Italiya urushiItaliya urushlari oxiridagi mojaro bo'lib, Fransiyadan Fransisk I va Usmonli imperiyasi Sulaymon I bilan Muqaddas Rim imperatori Karl V va Angliya Genrix VIII bilan to'qnash keldi.Urushning borishi Italiya, Frantsiya va Quyi mamlakatlarda keng ko'lamli janglar, shuningdek,Ispaniya va Angliyaga bostirib kirishga urinishlarni ko'rdi.Mojaro noaniq va asosiy ishtirokchilar uchun juda qimmatga tushdi.Urush 1536-1538 yillardagi Italiya urushini tugatgan Nitstsa sulhining muvaffaqiyatsizligi tufayli Charlz va Frensis o'rtasidagi uzoq davom etgan mojaroni, xususan, ularning Milan gersogligiga qarama-qarshi da'volarini hal qilishda muvaffaqiyatsizlikka uchragan.To'g'ri bahona topib, Frensis 1542 yilda o'zining abadiy dushmaniga qarshi yana urush e'lon qildi. Birdaniga butun Quyi mamlakatlarda janglar boshlandi;keyingi yil Franko-Usmonli ittifoqining Nitssaga hujumi, shuningdek, Italiyaning shimolida bir qator manevrlar o'tkazilib, ular qonli Ceresole jangi bilan yakunlandi.Keyin Charlz va Genri Frantsiyaga bostirib kirishdi, ammo Bulon-sur-Mer va Sen-Dizierning uzoq qamallari frantsuzlarga qarshi hal qiluvchi hujumning oldini oldi.Charlz 1544 yil oxirida Krepi shartnomasiga binoan Frensis bilan kelishib oldi, lekin Frensisning kichik o'g'li, Orlean gertsogi vafoti - imperatorning qarindoshi bilan turmush qurishni taklif qilgani shartnomaning asosi bo'lgan - bu shartnomani janjallashishga olib keldi. yildan keyin.Yolg'iz qolgan, lekin Bulonni frantsuzlarga qaytarishni istamagan Genrix 1546 yilgacha, Ardres shartnomasi Frantsiya va Angliya o'rtasida tinchlik o'rnatgunga qadar kurashni davom ettirdi.1547 yil boshida Frensis va Genrixning o'limi Italiya urushlarini hal qilishni ularning vorislariga qoldirdi.

Shohni bir marta va butunlay mag'lub etishga urinib, Sulaymon 1548-1549 yillarda ikkinchi yurishni boshladi.Oldingi urinishda bo'lgani kabi, Tahmasp Usmonli qo'shini bilan to'qnashuvdan qochib, bu jarayonda kuydirilgan tuproq taktikasini qo'llab, Usmonli qo'shinini Kavkazning qattiq qishiga duchor qilib, orqaga chekinishni tanladi.Sulaymon Tabriz va Urmiya mintaqasida vaqtinchalik Usmonli qo'lga kiritilishi, Van viloyatida doimiy mavjudligi, Ozarbayjonning g'arbiy yarmi va Gruziyadagi ba'zi qal'alarning nazorati bilan kampaniyani tark etdi.

Adan Usmonlilar tomonidan 1538 yilda Hadim Sulaymon Posho tomonidanHindistonning g'arbiy qirg'og'ida portugal mulklariga qarshi reydlar o'tkazish uchun Usmonlilar bazasini ta'minlash maqsadida 1538 yilda Usmonli Sulaymon uchun bosib olingan edi.Hindistonga suzib ketayotgan Usmonlilar 1538 yil sentyabr oyida Diu qamalida portugallarga qarshi muvaffaqiyatsizlikka uchradilar, ammo keyin Adanga qaytib, shaharni 100 ta artilleriya bilan mustahkamladilar.Bu bazadan Sulaymon Posho butun Yaman mamlakatini nazorat qilib, Sanani ham qo'lga olishga muvaffaq bo'ldi.1547 yilda Aden Usmonlilarga qarshi chiqdi va uning o'rniga portugaliyaliklarni taklif qildi, shuning uchun portugallar shaharni nazorat qilishdi.1548 yil 26 fevralda Piri Rais boshchiligidagi Usmonlilar Yamandagi Adan bandargohini portugallardan tortib olishga muvaffaq bo'lgach, 1548 yildagi Adan shahrining qo'lga kiritilishi amalga oshirildi.

1551-yil avgustda Usmonli turklari dengiz qo‘mondoni Turgut Reis va barbar qaroqchilari 1530-yildan beri Malta ritsarlarining mulki bo‘lgan Tripoli Qizil qal’asida Malta ritsarlarini qamal qilishdi va ularni mag‘lub etishdi. Qamal oltita jang bilan yakunlandi. -kunlik bombardimon va 15 avgustda shaharning taslim bo'lishi.1553 yilda Turgut Reis Sulaymon tomonidan Tripoli qo'mondoni etib tayinlandi, bu shaharni O'rta er dengizidagi qaroqchilar bosqinlari uchun muhim markazga va Usmonli Tripolitaniya viloyatining poytaxtiga aylantirdi.1560 yilda Tripolini qaytarib olish uchun kuchli dengiz kuchlari yuborildi, ammo bu kuch Djerba jangida mag'lubiyatga uchradi.Tripolini qamal qilish iyul oyida Maltaga qilingan hujumga muvaffaq bo'ldi, u qaytarildi va Gozoga muvaffaqiyatli bostirib kirishdi, unda 5000 nasroniy asirlari olib ketildi va Tripoli joylashgan joyga galleylar olib kelindi.

1552 yilda Temesvar va Szolnokdagi nasroniy qal'alarining yo'qolishida Vengriya saflaridagi yollanma askarlar ayblangan.O'sha yili Usmonli turklari e'tiborlarini Vengriyaning shimolidagi Eger shahriga qaratganlarida, himoyachilar ko'p qarshilik ko'rsatishini kutmagan edi, ayniqsa Usmonli lordlari Ahmad va Alining ikki buyuk qo'shinlari ilgari barcha muxolifatni tor-mor etgan edi. Eger oldida birlashgan.Eger muhim qal'a va Vengriya tuprog'ining qolgan qismini himoya qilish uchun kalit edi.Eger shimolida yaxshi mustahkamlanmagan Kassa shahri (hozirgi Koshitse) joylashgan bo'lib, u Vengriya qirolligini katta miqdordagi sifatli kumush va oltin tangalar bilan ta'minlagan muhim konlar va ular bilan bog'liq zarbxonalarning markazidir.Egerning qulashi ushbu daromad manbasini egallab olishga ruxsat berishdan tashqari, Usmonli imperiyasiga g'arbga harbiy kengayish uchun muqobil logistika va qo'shin yo'lini ta'minlashga imkon beradi, bu esa turklarga Venani tez-tez qamal qilish imkonini beradi.Kara Ahmad Posho Vengriya qirolligining shimoliy qismida joylashgan Eger qal'asini qamal qildi, ammo Ishtvan Dobo boshchiligidagi himoyachilar hujumlarni qaytardi va qal'ani himoya qildi.Qamal Vengriyada milliy mudofaa va vatanparvarlik qahramonligi timsoliga aylandi.

1550 yilda Ruminiyaning sharqiy qismi Gabsburglar hukmronligi ostiga o'tdi, bu esa Usmonli qo'shinlarining Vengriyaga hujumiga sabab bo'ldi.1552 yilda ikki Usmonli qo'shini Vengriya qirolligi chegarasini kesib o'tdi.Ulardan biri - Hadim Ali Posho boshchiligida mamlakatning g'arbiy va markaziy qismiga yurish boshladi, Qora Ahmad posho boshchiligidagi ikkinchi qo'shin esa Banat mintaqasidagi qal'alarga hujum qildi.Qamal Usmonlilarning hal qiluvchi g'alabasi bilan yakunlandi va Temesvar 164 yil davomida Usmonlilar nazorati ostida bo'ldi.

1553 yilda Sulaymon Shohga qarshi uchinchi va oxirgi yurishini boshladi.Dastlab Erzurumdagi hududlarni Shohning oʻgʻliga boy bergan Sulaymon javob qaytardi, Erzurumni qayta egallab, Yuqori Furot daryosidan oʻtib, Forsning ayrim qismlarini vayron qilib tashladi.Shoh qo'shini Usmonlilardan qochish strategiyasini davom ettirdi, bu esa hech bir qo'shin muhim foyda keltira olmagan boshi berklikka olib keldi.1555-yilda ikki imperiya chegaralarini belgilab bergan Amasiya tinchligi deb nomlanuvchi aholi punkti imzolandi.Ushbu shartnomaga ko'ra, Armaniston va Gruziya ikki o'rtasida teng taqsimlandi, G'arbiy Armaniston, G'arbiy Kurdiston va G'arbiy Gruziya (shu jumladan, g'arbiy Samsxe) Usmonlilar qo'liga o'tdi, Sharqiy Armaniston, Sharqiy Kurdiston va Sharqiy Gruziya (shu jumladan sharqiy Samsxe) Safaviylar qoʻlida qoldi.Usmonli imperiyasi Iroqning katta qismini, shu jumladan Bag'dodni qo'lga kiritdi, bu ularga Fors ko'rfaziga kirish imkonini berdi, forslar esa o'zlarining sobiq poytaxtlari Tabrizni va Kavkazdagi boshqa barcha shimoli-g'arbiy hududlarni va urushlar oldidan bo'lgani kabi, masalan, Dog'iston va hozirgi Ozarbayjonning hammasi.

Usmonlilarning Achega ekspeditsiyasi taxminan 1565 yilda Usmonli imperiyasi Ache sultonligini Malakadagi Portugaliya imperiyasiga qarshi kurashda qo'llab-quvvatlashga harakat qilganda boshlangan.Ekspeditsiya Achena sultoni Alauddin Rioyat Syah al-Kahhor (1539-71) tomonidan 1564 yilda va ehtimol 1562 yilda Kanuniy Sulaymonga portugaliyaliklarga qarshi Usmonli qo'llab-quvvatlashni so'rab yuborilgan elchiga ergashdi.

Maltaning Buyuk qamali 1565 yilda Usmonli imperiyasi Malta orolini zabt etishga urinib ko'rganida sodir bo'ldi, keyinchalik Hospitaller ritsarlari tomonidan ushlab turilgan.Qamal 1565 yil 18 maydan 11 sentyabrgacha qariyb to'rt oy davom etdi.Knights Hospitaller shtab-kvartirasi 1530-yildan beri, Rodosni qamal qilgandan keyin, Usmonlilar tomonidan 1522-yilda Rodosdan haydalganidan keyin Maltada joylashgan edi.Usmonlilar birinchi marta 1551 yilda Maltani egallashga harakat qilishdi, ammo muvaffaqiyatsizlikka uchradi.1565-yilda Usmonli sultoni Sulaymon Sulaymon Maltani egallashga ikkinchi urindi.6000 ga yaqin piyoda askarlari bilan birga 500 ga yaqin ritsarlar qamalga dosh berib, bosqinchilarni qaytardilar.Bu g'alaba XVI asrdagi Evropaning eng mashhur voqealaridan biriga aylandi, Volter aytganidek: "Maltani qamal qilishdan ko'ra yaxshiroq narsa ma'lum emas".Bu, shubhasiz, Yevropaning Usmonlilarning yengilmasligi haqidagi tasavvurining eroziyasiga hissa qo'shdi, garchi O'rta er dengizi ko'p yillar davomida nasroniy koalitsiyalari va musulmon turklar o'rtasida tortishuvda davom etdi.Qamal Xristian ittifoqlari va Islom Usmonli imperiyasi o'rtasida O'rta er dengizini nazorat qilish uchun kurashning avj nuqtasi bo'ldi, bu bellashuv turklarning 1551 yilda Maltaga hujumi, Usmonlilarning Djerba jangida ittifoqdosh nasroniy flotini yo'q qilishini o'z ichiga oladi. 1560 va 1571 yilda Lepanto jangida Usmonlilarning hal qiluvchi mag'lubiyati.

1566-yil 6-sentyabrda Konstantinopoldan Vengriyaga ekspeditsiyaga qo‘mondonlik qilish uchun yo‘lga chiqqan Sulaymon Usmonlilar g‘alabasidan oldin Vengriyadagi Szigetvar qamalida 71 yoshida vafot etdi va uning o‘limini ulug‘ vazir Sokollu Mehmed posho 71 yoshida sir tutdi. Salim II taxtga o'tirish uchun chekinish.Sultonning jasadi dafn qilish uchun Istanbulga olib ketilgan, uning yuragi, jigari va boshqa aʼzolari esa Szigetvar tashqarisidagi Turbekda dafn etilgan.Qabriston tepasida qurilgan maqbara muqaddas joy va ziyoratgoh sifatida qabul qilingan.O'n yil ichida uning yonida masjid va so'fiylar hospisi qurilgan va bu joy bir necha o'nlab odamlardan iborat maoshli garnizoni tomonidan himoyalangan.

Sulaymon merosining shakllanishi uning o'limidan oldin boshlangan.Uning hukmronligi davrida adabiy asarlar Sulaymonni maqtash va uning ideal hukmdor qiyofasini yaratish, eng muhimi, 1534 yildan 1557 yilgacha imperiya kantsleri bo'lgan Jalalzoda Mustafo tomonidan topshirilgan.Sulaymonning istilolari imperiyaning yirik musulmon shaharlari (masalan, Bag'dod), Bolqonning ko'plab viloyatlari (hozirgi Xorvatiya va Vengriyagacha ) va Shimoliy Afrikaning ko'p qismini nazorat ostiga oldi.Uning Yevropaga kengayishi Usmonli turklariga Yevropa kuchlari muvozanatida kuchli ishtirok etish imkonini berdi.Darhaqiqat, Sulaymon hukmronligi davridagi Usmonli imperiyasining tahdidi shunday ediki, Avstriya elchisi Busbek Yevropaning yaqinlashib kelayotgan zabt etilishi haqida ogohlantirdi: “Turklar tomonida qudratli imperiyaning resurslari, buzilmagan kuch, g'alabaga ko'nikish, mehnatga chidamlilik. , birlik, tartib-intizom, tejamkorlik va hushyorlik... Natija qanday bo'lishiga shubha qilsak bo'ladimi?... Turklar Fors bilan qo'nishib bo'lgach, butun Sharq qudrati bilan qo'llab-quvvatlagan holda tomog'imizga uchishadi; biz qanchalik tayyor emasmiz. aytishga jur'at etmayman."Biroq, Sulaymonning merosi faqat harbiy sohada emas edi.Frantsuz sayyohi Jan de Teveno bir asr o'tgach, "mamlakatning kuchli qishloq xo'jaligi bazasi, dehqonlarning farovonligi, asosiy oziq-ovqat mahsulotlarining ko'pligi va Sulaymon hukumatida tashkilotchilikning ustuvorligi" haqida guvohlik beradi.Sulaymon saroy homiyligini taqsimlash orqali, shuningdek, Usmonli san'atida Oltin asrga rahbarlik qildi va arxitektura, adabiyot, san'at, ilohiyot va falsafa sohalarida ulkan yutuqlarga guvoh bo'ldi.Bugungi kunda Bosfor bo'g'ozi va zamonaviy Turkiyaning ko'plab shaharlari va sobiq Usmonli viloyatlari osmoni hali ham Memar Sinanning me'moriy asarlari bilan bezatilgan.Ulardan biri Sulaymoniya masjidi Sulaymonning oxirgi dam olish maskanidir: u masjidga qoʻshilgan gumbazli maqbaraga dafn etilgan.