Осиеи Миёнаро забт кардани Русия

Соли 1556 Русия хонии Астраханро дар сохили шимолии бахри Каспий забт кард.Гирду атрофро Орди Ноғай ишғол мекард. Дар шарқи ноғайҳо қазоқҳо ва дар шимол дар байни Волга ва Урал бошқирдҳо ҷойгир буданд.Тақрибан дар ин вақт дар дарёи Урал якчанд казакҳои озод ҷойгир шуданд.Дар соли 1602 Кони Урганчи дар территорияи Хивон бударо ишгол карданд.Бо ғанимат баргашт, онҳоро хивониён иҳота карда, куштанд.Экспедицияи дуюм дар зери барф рохашро гум карда, гурусна монд ва чанд нафари зиндамонда ба асорати хивониён афтоданд.Чунин ба назар мерасад, ки экспедитсияи сеюм вуҷуд доштааст, ки ҳуҷҷатгузорӣ нашудааст.Дар замони Пётри Бузург ба самти ҷанубу шарқ як такони бузурге буд.Ба гайр аз экспедицияхои Иртиш дар боло кушиши фалокатовар дар соли 1717 барои забт кардани Хива низ буд.Пас аз ҷанги Рус ва Форс (1722-1723) Русия ба муддати кӯтоҳ тарафи ғарбии баҳри Каспийро ишғол кард.Тақрибан соли 1734 як ҳаракати дигар ба нақша гирифта шуда буд, ки ҷанги Бошқирдро барангехт (1735–1740).Вақте ки Башқирдистон ором карда шуд, сарҳади ҷанубу шарқии Русия хатти Оренбург тақрибан байни Урал ва баҳри Каспий буд.Хатти Сибир: Дар охири асри XVIII Русия тақрибан дар сарҳади кунунии Қазоқистон, ки тақрибан сарҳади байни ҷангал ва дашт аст, як қатор қалъаҳо дошт.Барои истинод ин қалъаҳо (ва санаҳои таъсисёбӣ) инҳо буданд:Гурьев (1645), Урал (1613), Оренбург (1743), Орск (1735).Троицк (1743), Петропавловск (1753), Омск (1716), Павлодар (1720), Семипалитинск (1718) Усть-Каменогорск (1720).Уротеппа посёлкаи кухнаи казакхои озод буд.Оренбург, Орск ва Троицк дар натичаи чанги Бошкирдистон такрибан соли 1740 таъсис ёфта, ин участка хати Оренбург номида шуд.Оренбург муддати тӯлонӣ пойгоҳе буд, ки Русия аз он ҷо тамошо мекард ва кӯшиш мекард, ки дашти Қазоқистонро назорат кунад.Чор қалъаи шарқӣ қад-қади дарёи Иртиш буданд.Пас аз забт карданиШинҷон дар соли 1759 ҳарду империя дар наздикии сарҳади ҳозира чанд посгоҳи сарҳадӣ доштанд.

Азбаски қазоқҳо бодиянишин буданд, онҳоро ба маънои муқаррарӣ забт кардан мумкин набуд.Ба ҷои ин, назорати Русия оҳиста-оҳиста афзоиш ёфт.Ҳарчанд қазоқҳои мусулмони суннимазҳаб дар наздикии марзи Қазоқистону Русия маҳалҳои аҳолинишини зиёде доштанд ва ҳарчанд дар қаламрави Русия зуд-зуд ҳуҷумҳо анҷом медоданд, подшоҳии Русия танҳо дар соли 1692 ҳангоми мулоқоти Пётри 1 бо Тауке Муҳаммадхон бо онҳо тамос гирифт.Русҳо дар тӯли 20 соли оянда оҳиста-оҳиста ба бунёди нуқтаҳои тиҷоратӣ дар сарҳади Қазоқистону Русия шурӯъ карда, тадриҷан ба қаламрави Қазоқистон ворид шуда, аҳолии маҳаллиро кӯч медоданд.Муносибатҳои мутақобила дар соли 1718 дар замони ҳукмронии ҳокими қазоқ Абулхайр Муҳаммадхон, ки дар аввал аз русҳо хоҳиш карда буд, ки хонии Қазоқро аз таҳаввулоти хонии Ҷунғар дар шарқ ҳимоят кунанд.Писари Абулхайр Нуралйхон соли 1752 иттифокро канда, карор дод, ки бо Россия чанг кунад ва аз фармондехи машхури казок Насрулло Наурызбой Баходур кумак гирифт.Шӯриши зидди таҷовузкории Русия асосан бенатиҷа рафт, зеро аскарони қазоқ борҳо дар майдони ҷанг шикаст хӯрда буданд.Нур Алихон пас аз он розӣ шуд, ки дубора ба ҳимояи Русия ҳамроҳ шавад, бо тақсимоти хонии худ, Ҷуз Ҷуз, автономӣ буд.То соли 1781 Абулмансурхон, ки дар кисми юзи Миёнаи хонии Казок хукмронй мекард, низ ба доираи таъсир ва химояи рус дохил шуд.Мисли пешгузаштаи худ Абулхайр, Абулмансур низ барои муҳофизати беҳтар аз цинҳо кӯшиш мекард.Ӯ ҳар се ҷузъи қазоқро муттаҳид кард ва ба ҳамаи онҳо дар зери ҳимояи империяи Русия кумак кард.Дар ин муддат Абулмансур Насрулло Наврузбой Баходурро низ ба яке аз се байракбардори худ дар лашкари Казокистон табдил дод.Ин иқдомҳо ба русҳо имкон доданд, ки бештар ба маркази Осиёи Марказӣ ворид шаванд ва бо дигар кишварҳои Осиёи Марказӣ ҳамкорӣ кунанд.

Ба самти ҷануб аз хати Сибир, қадами равшани навбатӣ як қатор қалъаҳо дар қад-қади Сирдарё ба самти шарқ аз баҳри Арал буд.Бу Россияни Қўқон хони билан тўқнашди.Дар ибтидои асри 19 Қӯқанд аз водии Фарғона ба самти шимолу ғарб васеъ шудан гирифт.Тақрибан соли 1814 онҳо Ҳазрати Туркистонро дар Сирдарё забт карданд ва тақрибан дар соли 1817 дар поёноби дарёи Ак-Мечет («Масҷиди Сафед») ва инчунин қалъаҳои хурдтар дар ду тарафи Ак-Мечет сохтанд.Ин минтақаро беги Ак-Мечет идора мекард, ки аз қазоқҳои маҳаллӣ, ки дар соҳили дарё зимистонгузаронӣ мекарданд ва ба наздикӣ Қарақалпоқҳоро ба ҷануб ронда буданд, андоз меситонд.Дар замони осоишта Ак-Мечет гарнизони иборат аз 50 ва Ҷулек 40 нафар дошт. Хони Хива дар поёни дарё қалъаи суст дошт.

Ҳамлаи зимистонаи граф В.А.Перовский ба Хева, аввалин кӯшиши муҳим барои ба минтақаҳои аҳолинишини Осиёи Миёна интиқол додани нерӯи Русия, ба шикасти фоҷиавӣ дучор шуд.Экспедицияро Перовский пешниход карда буд ва дар Петербург мувофикат карда шуд.Барои кашонда овардани он ба кадри кофй захира ва ба кадри кофй шутур кушиши зиёд лозим буд ва дар яке аз зимистонхои хунуктарин ба ёди одаму хайвонот бисьёр душворихо меафтод.Ҳамла ноком шуд, зеро қариб ҳамаи шутурҳои экспедитсия нобуд шуданд ва вобастагии Русияро аз ин ҳайвонҳо ва қазоқҳое, ки онҳоро парвариш ва рама мекарданд, нишон дод.Ба ѓайр аз тањќир, аксари ѓуломони рус, ки озод кардани онњо яке аз њадафњои гўёи экспедиция буд, аз љониби афсарони англис озод ва ба Оренбург оварда шуданд.Сабаки русхо аз ин хорй гирифт, ки экспедицияхои дуру дароз кор на-кард.Баръакс, онҳо ба қалъаҳо ҳамчун воситаи беҳтарини забт ва назорати алафзорҳо муроҷиат карданд.Русхо чор маротиба ба Хива хучум карданд.Тақрибан дар соли 1602 баъзе казакҳои озод ба Хева се ҳуҷум карданд.Соли 1717 Александр Бекович-Черкасский ба Хива хучум кард ва сахт маглуб шуд, танхо чанд нафар барои накл кардани афсона гурехтаанд.Пас аз шикасти русҳо дар солҳои 1839-1840, дар ҷанги соли 1873 Хива аз ҷониби русҳо забт карда шуд.

Охири шаркии дашти Казокистонро русхо Семиречье меномиданд.Дар ҷануби он, қад-қади сарҳади ҳозираи Қирғизистон, кӯҳҳои Тиёншон тақрибан 640 км (400 мил) ба ғарб тӯл мекашанд.Обе, ки аз куххо мефурояд, обьёрии як катор шахрхоро таъмин карда, рохи корвони табииро таъмин мекунад.Дар ҷануби ин кӯҳ водии сераҳолии Фарғона ҷойгир аст, ки дар он хонии Қӯқанд ҳукмронӣ мекард.Дар ҷануби Фарғона қаторкӯҳҳои Туркистон ва баъд сарзамине, ки қадимиён Бохтар меномиданд.Дар ғарби қаторкӯҳҳои шимолӣ шаҳри бузурги Тошканд ва дар ғарби қаторкӯҳҳои ҷанубӣ пойтахти қадимии Темур Самарқанд ҷойгир аст.Соли 1847 Копал дар ҷанубу шарқи кӯли Балкаш барпо карда шуд.Соли 1852 Русия аз дарёи Или гузашта, ба муќобилияти ќазоќњо дучор омад ва соли оянда ќалъаи Тучубеки Ќазоќистонро хароб кард.Соли 1854 онхо Форт-Верное (Алмаато)-ро дар назди куххо барпо карданд.Верное дар масофаи 800 км (500 мил) ҷанубтар аз хати Сибир ҷойгир аст.Пас аз 8 сол, соли 1862 Русия Токмак (Токмок) ва Пишпекро (Бишкек) гирифт.Россия Қўқанднинг жавоб ҳужумига тўсқинлик қилиш учун Кастек ағбаига қўшин жойлади.Қӯқониён аз гузаргоҳи дигар истифода карда, ба пости мобайнӣ ҳамла карданд, Колпаковский аз Кастек шитофт ва лашкари хеле калонтарро комилан торумор кард.Соли 1864 Чернаев фармондеҳии шарқро ба дасти худ гирифт, 2500 нафар аз Сибирро сарварӣ карда, Аули-Атаро (Тараз) забт кард.Ҳоло Русия дар канори ғарбии қаторкӯҳҳо ва тақрибан нисфи роҳи байни Верное ва Ак-Мечет буд.Соли 1851 Русия ва Чин шартномаи Кулҷаро ба имзо расониданд, ки савдоро дар сарҳади нав ба танзим медарорад.Соли 1864 онҳо шартномаи Тарбағатойро имзо карданд, ки тақрибан сарҳади кунунии Чину Қазоқистонро муқаррар кард.Хитоихо ба хамин тарик аз хар гуна даъво ба дашти Казокистон, ба андозае, ки онхо дошта бошанд, даст кашиданд.

Бо дарназардошти нокомии Перовский дар соли 1839 Русия дар бораи як равиши суст, вале боварӣ қарор дод.Соли 1847 капитан Шульц дар дельтаи Сир Раимскро сохт.Дере нагузашта онро ба болооби дарьё ба Казалинск кучонданд.Ҳарду ҷойро Форт Аралск низ меномиданд.Душоварони Хева ва Қӯқанд дар наздикии қалъа ба қазоқҳои маҳаллӣ ҳамла карда, онҳоро русҳо пеш карданд.Дар Оренбург се киштии бодбондор сохта шуда, ба кисмхо чудо карда, ба дашт бурда, аз нав сохта шуданд.Онҳо барои харитаи кул истифода мешуданд.Дар соли 1852/3 ду пароход аз Швеция пора-пора бурда, ба бахри Арал cap дода шуданд.Саксавули махаллй гайрикобили амал буд, онхоро бо антрацит, ки аз Дон оварда шудааст, пур кардан лозим омад.Дар вактхои дигар пароход як бор саксавулро кашола карда, барои аз нав пур кардани сузишворй давра ба давра меистод.Сир дар давраи обхезии бахорй паст буда, пур аз регзорхо буд ва харакаташ душвор буд.

То соли 1837 дар дашти Казокистон шиддати вазъият боз баланд шуд.Ин дафъа низоъро ҳокимони қазоқ Ғубайдуллоҳхон, Шер Ғозихон ва Кенесарӣхон оғоз карданд, ки ҳама писарони Қосим Султон ва набераҳои Абулмансурхон буданд.Онҳо ба муқобили Русия шӯриш карданд.Се ҳоким мехостанд истиқлолияти нисбиеро, ки дар замони ҳокимони қаблии қазоқ, ба мисли Абул-Мансур мавҷуд буд, барқарор кунанд ва онҳо мехостанд ба андозбандии русҳо муқовимат кунанд.Дар соли 1841 ин се хон аз писари амаки хурдии худ Азиз ид-дин Баҳодур, писари фармондеҳи қазоқ Насрулло Наурызбой Баҳодур кумак гирифта, барои муқобила бо артиши Русия як лашкари бузурги қазоқҳои хуб омодашуда ҷамъ оварданд.Қазоқҳо як қатор қалъаҳои Қӯқанд дар Қазоқистон, аз ҷумла пойтахти собиқи онҳо Ҳазрати Туркистонро забт карданд.Онҳо тасмим гирифтанд, ки дар минтақаи кӯҳистонии наздикии кӯли Балхаш пинҳон шаванд, вале вақте ки хони қирғиз бо номи Ормонхон ба аскарони рус макони будубоши онҳоро ошкор кард, ҳайрон шуданд.Губайдуллоҳ, Шер Ғозӣ ва Кенесариро гурезагони қирғиз, ки ба русҳо кумак мекарданд, асир гирифта, ба қатл расониданд.Дар охири соли 1847 кушунхои рус пойтахти Казокистон — Хазрати Туркистон ва Сиганакро забт намуда, хонии Казокистонро умуман бархам доданд.

Солхои 1840—1850-ум русхо тахти назорати худро ба даштхо вусъат доданд, ки дар ин чо баъди дар соли 1853 калъаи Хокандии Оц-масчидро ишгол карда, кушиш карданд, ки дар сохили дарьёи Сир, дар шарки бахри Арал сархади навро мустахкам кунанд.Қалъаҳои нави Раим, Казалинск, Кармакчӣ ва Перовск ҷазираҳои соҳибихтиёрии Русия буданд, ки дар манзараи хароби шурзаминҳо, ботлоқҳо ва биёбонҳои зери сармо ва гармии шадид буданд.Таъмини гарнизон душвор ва гарон буд ва русҳо ба тоҷирони галлаи Бухоро ва чорводорони қазоқ вобаста шуда, ба посгоҳи Қӯқанд фирор карданд.Сарҳади Сир барои гӯш кардани разведкаҳои рус, дафъ кардани ҳамлаҳои Хӯқанд як пойгоҳи хеле муассир буд, аммо на қазоқҳо ва на деҳқонон ба он ҷо иқомат кардан бовар надоштанд ва хароҷоти ишғол аз даромад хеле зиёд буд.Дар охири солхои 50-ум даъватхои ба фронти Оренбург баровардани цушунхо садо медоданд, вале бахсхои мукаррарй — бахси обрую эътибор — голиб омад ва ба чои он, бехтарин рох аз ин «чойи махсусан дарднок» хучум ба Тошканд буд.

Дар ҳамин ҳол, Русия аз Ак-Мечет ба самти ҷанубу шарқ ба сӯи Сирдарё ҳаракат мекард.Соли 1859 Ҷулек аз Қӯқанд гирифта шуд.Соли 1861 дар Ҷулек қалъаи рус сохта шуд ва Яни Кургон (Жанақӯрғон) 80 километр (50 мил) болооби дарё гирифта шуд.Соли 1862 Черняев дарьёро то Хазрати Туркистон разведка карда, вохаи хурди Сузокро такрибан 105 километр (65 мил) шарктари дарьё забт кард.Дар моҳи июни соли 1864 Верёвкин Ҳазрати Туркистонро аз Қӯқанд гирифт.Вай бо тирборон кардани мавзолейи машхур таслим шуданро шитоб кард.Ду сутуни рус дар фосилаи 240 км (150 мил) байни Ҳазрат ва Аули-Ато вохӯрданд ва бо ҳамин хати Сирро ба итмом расониданд.

Барои баъзе муаррихон забт кардани Осиёи Миёна аз соли 1865 бо суқути Тошканд ба дасти генерал Черняев оғоз мешавад.Дарвоқеъ, ин авҷгирии як силсила маъракаҳои даштӣ буд, ки дар солҳои 1840-ум оғоз шуда буд, вале он лаҳзае буд, ки империяи Русия аз дашт ба минтақаи аҳолинишини Осиёи Ҷануби Миёна кӯчидааст.Тошканд бузургтарин шаҳри Осиёи Миёна ва як корхонаи бузурги тиҷоратӣ буд, аммо дер боз баҳс мекунанд, ки Черняев ҳангоми забт кардани ин шаҳр фармонро иҷро накардааст.Итоатии Черняев дар ҳақиқат маҳсули норавшании дастурҳои ӯ буд ва пеш аз ҳама надонистани Русия аз ҷуғрофиёи минтақа, яъне вазорати ҷанг боварӣ дошт, ки “сарҳади табиъӣ” дар мавриди зарурат ба навъе пайдо мешавад.Пас аз он ки Аули-ато, Чимкент ва Туркистон ба дасти кушунхои рус гузашт, ба Черняев супориш дода шуд, ки Тошкандро аз таъсири Хуканд чудо кунад.Ҳарчанд табаддулоти далеронаи асосии афсона набуд, ҳамлаи Черняев хатарнок буд ва дар натиҷа ду рӯзи ҷанг дар кӯчаҳо пеш аз расидани ӯ бо уламои Тошканд буд.

Баъди суқути Тошканд генерал М.Г.Черняев аввалин ҳокими вилояти нави Туркистон шуд ва дарҳол барои дар зери тобеияти Русия нигоҳ доштани шаҳр ва оғоз намудани истилои минбаъда ба лоббиӣ шурӯъ кард.Тањдиди зоњир аз тарафи амири Бухоро Сайид Музаффар ба ў асосе барои амалиёти минбаъдаи њарбї дод.Мохи феврали соли 1866 Чернаев аз Дашти Гурусна гузашта, ба калъаи Бухорои Циззах омад.Ин вазифаро номумкин дониста, ба Тошканд кашид ва аз дунболи Бухороиён, ки ба зуди ба онхо Ќўќандиён пайвастанд, рафт.Дар ин вақт Чернаевро барои итоат накардан бозхонд ва ба ҷои ӯ Романовский таъин кард.Романовский ба хучум ба Бохкара тайёрй дид, амир аввал харакат кард, ду кувва дар дашти Ирчар вохурданд.Бухориҳо пароканда шуда, қисми зиёди тӯпҳо, лавозимот ва ганҷҳои худро аз даст доданд ва зиёда аз 1000 нафарро куштанд, русҳо 12 нафарро захмӣ карданд.Романовский ба чои он ки аз паси у равад, ба тарафи шарк ру оварда, Хучандро гирифт ва бо хамин лаби водии Фаргонаро махкам кард.Сипас ба тарафи ғарб ҳаракат карда, аз Бухоро ба Уротеппа ва Ҷиззах беиҷозат ҳамла кард.Мағлубият Бухороро маҷбур сохт, ки гуфтушуниди сулҳро оғоз кунад.

Мохи июли соли 1867 вилояти нави Туркистон ташкил карда шуда, ба ихтиёри генерал фон Кауфман бо кароргохи он дар Тошкент гузошта шуд.Амири Бохорон тобеони худро пурра тахти назорат намегирифт, торумор ва шуришхои тасодуфи ба амал омад, бинобар ин Кауфман тасмим гирифт, ки бо хамла ба Самарканд корхоро тезонад.Пас аз пароканда кардани ќушунњои Бухорої Самарќанд дарвозањои онро ба рўи лашкари Бухорої баста, таслим шуд (майи 1868).Вай дар Самарканд гарнизонро тарк карда, барои кор кардан бо баъзе районхои дур рафт.Гарнизон дар муҳосира ва то бозгашти Кауфман ба душвориҳои зиёд дучор шуд.2 июни соли 1868 дар чанги халкунанда дар кухи Зарабулок русхо куввахои асосии амири Бухороро торумор карда, камтар аз 100 нафар, лашкари Бухоро аз 3,5 то 10 хазор нафарро талаф доданд.5 июли соли 1868 шартномаи сулх ба имзо расид.Хонии Бухоро Самаркандро аз даст дод ва то революция тобеи ниммустакил монд.Хонии Қӯқанд қаламрави ғарбии худро аз даст дода, дар водии Фарғона ва кӯҳҳои атрофи он маҳдуд шуда, тақрибан 10 сол мустақил буд.Мувофики «Атласи Брегел», агар дар чои дигар бошад, дар соли 1870 хонии холо тобеи Бухоро самти шаркро васеъ карда, он кисми Бохтарро, ки бо каторкуххои Туркистон, кухи Помир ва сархади Афгонистон ихота кардааст, ба худ хамрох кард.

Мухориба дар баландии Зарабулок чанги халкунандаи аскарони рус тахти фармондихии генерал Кауфман бо лашкари амири Бухоро Музаффар мебошад, ки мохи июни соли 1868 дар доманаи каторкуххои Зера-тау, байни Самарканду Бухоро.Он бо шикасти лашкари Бухоро ва ба тобеияти тобеияти империяи Россия гузаштани аморати Бухоро ба охир расид.

Ду бор пеш аз ин Россия Хеваро мутеъ карда натавонист.Соли 1717 княз Бекович-Черкасский аз Каспий баромада, ба мукобили лашкари Хивонй чангид.Хивониён бо рохи дипломатия уро торумор карда, баъд тамоми лашкари уро ба катл расониданд ва кариб ягон нафари дигар зинда намонд.Дар юриши Хивани соли 1839 граф Перовский аз Оренбург ба самти чануб баромад.Зимистони хунуки ғайриоддӣ аксари шутурҳои русро кушта, онҳоро маҷбур кард, ки ақиб гарданд.То соли 1868 истилои Русия дар Туркистон Тошканду Самаркандро забт намуда, хонихои Кўканд дар куххои шарк ва Бухороро дар кад-кади дарёи Оксус ба даст овард.Ин як минтақаи тақрибан секунҷаи шарқии Каспий, ҷануб ва шимоли сарҳади Форсро тарк кард.Хонии Хива дар канори шимолии ин секунча буд.Мохи декабри соли 1872 подшох дар бораи хучуми Хива карори охирин кабул кард.Қувваҳо 61 ротаи пиёда, 26 аскари савораи казакҳо, 54 туп, 4 миномёт ва 5 отряди ракетӣ буданд.Ба Хива аз панҷ тараф наздик мешуд:Генерал фон Кауфман дар фармондеҳи олӣ аз Тошканд ба самти ғарб ҳаракат мекард ва бо қувваи дуюме, ки аз ҷануб ҳаракат мекард, вохӯрд.Форт Аралск.Ҳарду дар миёни биёбони Қизилқум дар Мин-булоқ вомехӯранд ва ба самти ҷанубу ғарб ба сари дельтаи Оксус мекӯчанд.Дар ҳамин ҳол,Верёвкин аз Оренбург кад-кади тарафи гарбии бахри Арал ба чануб рафта, вомехурадЛомакин бевосита аз бахри Каспий ба тарафи шарк омада истодаастМаркозов аз Красноводск (баъдтар ба Чикишляр иваз карда шуд) ба самти шимолу шарк мерафт.Сабаби ин нақшаи аҷиб шояд рақобати бюрократӣ бошад.Губернатори Оренбург барои Осиёи Миёна ҳамеша масъулияти аввалиндараҷа дошт.Вилояти Туркистони нав забт кардашудаи Кауфман бисьёр офицерони фаъол дошт, дар холе ки ноиби Кавказ бошад, аз хама бештар аскарон дошт.Верёвкин дар кунчи шимолу гарбии дельта ва Кауфман дар кунчи чануби буд, аммо танхо то 4 ва 5 июн фиристодагон бо онхо тамос гирифтанд.Верёвкин фармондехии кушунхои Ломакинро ба зимма гирифт ва 27 май Кунгардро тарк карда, Хочали (55 миль чануб) ва Мангитро (35 миль чанубу шарктари он) гирифт.Аз тирпарронӣ аз деҳа Манғит сӯхта, сокинон кушта шуданд.Хивониён барои боздоштани онхо як катор кушишхо карданд.То 7 июн вай дар канори Хива буд.Ду рӯз пеш аз он фаҳмид, ки Кауфман аз Оксус гузаштааст.Рӯзи 9 июн як гурӯҳи пешрафта зери оташи шадид қарор гирифт ва фаҳмид, ки онҳо беихтиёр ба дарвозаи шимолии шаҳр расидаанд.Онҳо як баррикада гирифтанд ва нардбонҳои миқёсиро даъват карданд, аммо Верёвкин онҳоро бозпас даъват кард ва ният дошт, ки танҳо бомбаборон кунад.Дар вакти чанг Верёвкин аз чашми рост ярадор шуд.Бомбгузорӣ сар шуд ва фиристодае соати 4-и бегоҳ омада, таслим шуданро пешниҳод кард.Зеро тирпарронӣ аз деворҳо боздошта нашуд, бомбаборонкунӣ аз сар гирифта шуд ва дере нагузашта қисматҳои шаҳр оташ гирифтанд.Дар соати 23 вакте ки аз Кауфман хабар расид, ки хон таслим шудааст, бомбаборонкунй боз бас карда шуд.Рузи дигар чанде аз туркманхо аз деворхо тирпарронй карданд, тупхо кушода шуданд ва чанд тири бахт дарвозаро шикаст.Скобелев ва 1000 нафар одамон шитофтанд ва ба ҷои хон наздик шуданд, вақте фаҳмиданд, ки Кауфман ба таври осоишта аз дарвозаи Ғарбӣ ворид мешавад.Ӯ ба ақиб кашид ва Кауфманро интизор шуд.

Соли 1875 хонии Қӯқанд ба муқобили ҳукмронии Русия шӯриш бардошт.Сардорони Қӯқанд Абдураҳмон ва Пӯлотбек ҳокимиятро дар хонӣ ба даст гирифта, бар зидди русҳо амалиёти ҷангӣ оғоз карданд.Моҳи июли соли 1875 қисми зиёди артиши Хон ва қисми зиёди оилаи ӯ ба сӯи шӯришгарон фирор карданд, бинобар ин ӯ бо як миллион фунт ганҷҳои Бритониё ба назди русҳо дар Коҷент гурехт.Кауфман 1 сентябри соли 1875 ба хоки хони хучум карда, якчанд чанг кард ва 10 сентябри соли 1875 ба пойтахт даромад. Дар мохи октябрь фармондехиро ба ихтиёри Михаил Скобелев дод.Кушунхои рус тахти фармондехии Скобелев ва Кауфман дар мухорибаи Махрам исьёнгаронро торумор карданд.Соли 1876 русхо озодона ба Қӯқанд ворид шуданд, сарони шӯришгарон ба қатл расонида шуданд ва хонӣ барҳам дода шуд.Ба чои он вилояти Фаргона ташкил карда шуд.

Нахустин Ҷанги Геоктеппа (1879) дар давраи истилои Русия дар Туркистон ба амал омад, ки ин як муноқишаи муҳими зидди туркманҳои Ахал Текке буд.Баъди галабахои Россия бар аморати Бухоро (1868) ва хонии Хива (1873) кучманчиёни биёбони туркманхо мустакил монданд ва дар минтакаи хамсархади бахри Каспий, дарёи Оксус ва сархади Форс сукунат доштанд.Туркманҳои Текке, пеш аз ҳама кишоварзон, дар наздикии кӯҳҳои Копетдаг ҷойгир буданд, ки дар баробари воҳа мудофиаи табииро таъмин мекард.Дар пеш аз чанг генерал Лазерев Николай Ломакинро, ки пеш ноком шуда буд, иваз карда, дар Чикишляр кувваи 18 хазор кас ва 6000 шутурро чамъ кард.Нақша аз тариқи биёбон ба сӯи воҳаи Ахал, ки ҳадафи он пеш аз ҳамла ба Геок Тепе таъсис додани пойгоҳи таъминот дар Хоҷа Кале буд, иборат буд.Мушкилоти моддию техникӣ назаррас буданд, аз ҷумла фуруд омадани сусти таъминот дар Чикишляр ва душвориҳои сафари биёбонӣ дар мавсими номусоид.Сарфи назар аз тайёрй, маъракаи пешазинтихоботй бо марги Лазерев дар мохи август дучор омад, ки Ломакинро ба дасти худ гирифт.Пешравии Ломакин аз гузаштан аз куххои Копет-даг ва марш ба суи Геоктеппа, ки дар махалхо бо номи Денгилтеппа маъруф аст, огоз ёфт.Пас аз расидан ба калъа, ки аз мухофи-затчиён ва ахолии гражданй зич буд, Ломакин ба бомбаборон шуруъ кард.Ҳамла дар рӯзи 8 сентябр суст анҷом дода шуд, ки дар омодагӣ ба монанди нардбонҳои миқёсӣ ва пиёдагардони кофӣ набуд, ки боиси талафоти вазнин дар ҳарду ҷониб гардид.Туркманхо бо сардории Берди Муродхон, ки дар чанг кушта шуда буданд, бо вучуди талафоти зиёд тавонистаанд, ки аскарони русро дафъ кунанд.Акибнишинии русҳо як кӯшиши ноком барои забт кардани Геоктеппа буд, ки тактикаи Ломакин барои шитобкорӣ ва набудани нақшаи стратегӣ танқид карда шуд, ки дар натиҷа хунрезии нолозим гардид.Русҳо 445 талафот доданд, дар ҳоле ки Теккеҳо тақрибан 4000 талафот (куштан ва захмӣ) доштанд.Пас аз он шоҳиди он буд, ки генерал Тергукасов Лазарев ва Ломакинро иваз кард ва аксари сарбозони рус то охири сол ба тарафи ғарбии дарёи Хазар берун шуданд.Ин набард мисоли душвориҳое буд, ки қудратҳои императорӣ ҳангоми забт кардани қаламравҳои Осиёи Марказӣ дучор омада буданд, мушкилоти моддию техникӣ, муқовимати шадиди аҳолии маҳаллӣ ва оқибатҳои нодурусти низомиро нишон доданд.

Ҷанги Геоктеппа дар соли 1881, ки бо номи Денгил-теппа ё Дангилтеппа низ маъруф аст, як муноқишаи ҳалкунанда дар маъракаи солҳои 1880/81 бар зидди қабилаи теке аз туркманҳои Русия буд, ки ба назорати Русия бар қисми зиёди Туркманистони муосир оварда расонд ва дар арафаи анҷомёбист. Осиёи Миёнаро забт кардани Россия.Қалъаи Геоктеппа бо деворҳои аз гилин ва муҳофизати худ дар воҳаи Ахал ҷойгир буд, ки минтақае, ки аз ҳисоби обёрӣ аз кӯҳҳои Копет Дағ кишоварзӣ дастгирӣ мекард.Баъди кушиши нобарори соли 1879 Россия бо фармондехии Михаил Скобелев ба хучуми нав тайёрй дид.Скобелев стратегияи муҳосираро бар ҳамлаи мустақим интихоб карда, ба таҳкими логистикӣ ва пешрафти сусти методӣ тамаркуз кард.То декабри соли 1880, нерӯҳои Русия дар наздикии Геоктеппа ҷойгир шуда буданд, ки шумораи зиёди аскарони пиёда, савора, артиллерия ва технологияҳои муосири ҳарбӣ, аз ҷумла ракетаҳо ва гелиографҳо буданд.Муҳосира дар авоили моҳи январи соли 1881 оғоз шуд, ки аскарони рус барои ҷудо кардани қалъа ва қатъ кардани оби он мавқеъ ва разведка анҷом доданд.Сарфи назар аз якчанд ҷангҳои туркманӣ, ки талафот доданд, аммо барои Теккеҳо талафоти калон оварданд, русҳо устуворона пеш рафтанд.Рӯзи 23 январ минаи пур аз маводи тарканда дар зери деворҳои қалъа гузошта шуд, ки рӯзи дигар боиси шикасти ҷиддӣ гардид.Ҳамлаи ниҳоии рӯзи 24 январ бо зарбаи ҳамаҷонибаи артиллерия оғоз шуда, пас аз таркиши мина, рахнае ба вуҷуд овард, ки тавассути он нерӯҳои Русия вориди қалъа шуданд.Сарфи назар аз муқовимати аввал ва шикасти хурдтаре, ки вурудаш душвор буд, ба аскарони рус муяссар шуд, ки қалъаро то нисфирӯзӣ муҳофизат кунанд ва Теккеҳо гурехтанд ва аз ҷониби аскарони савораи рус таъқиб карда шуданд.Оқибати ҷанг ваҳшиёна буд: талафоти русҳо дар моҳи январ беш аз ҳазор нафар буд ва муҳимтарин лавозимоти ҷангӣ сарф шуд.Талафоти Текке 20,000 тахмин карда шуд.Ишғоли Ашқобод рӯзи 30 январ ба дунболи як пирӯзии стратегӣ буд, аммо бар ивази талафоти зиёди ғайринизомиён, ки Скобелев аз фармондеҳӣ барканор шуд.Ҷанг ва пешрафтҳои минбаъдаи Русия, бо таъсиси Закаспий ҳамчун вилояти Русия ва ба расмият даровардани сарҳад бо Форс назорати онҳо бар минтақаро мустаҳкам кард.Ин набард дар Туркманистон ҳамчун рӯзи мотами миллӣ ва рамзи муқовимат таҷлил мешавад, ки инъикоси талафоти зиёди даргириҳо ва таъсири пойдор ба ҳувияти миллии туркман аст.

Рохи охани Закаспий дар нимаи мохи сентябри соли 1881 дар канори шимолу гарбии Копетдаг ба Кизил Арбат расид. Аз октябрь то декабри соли 1881 Лессар тарафи шимолии Копет-дагро аз назар гузаронда, хабар дод, ки дар кад-кади он рохи охан сохтан мушкиле нест.Аз апрели соли 1882 ӯ кишварро қариб то Ҳирот дида баромад ва хабар дод, ки дар байни Копетдаг ва Афғонистон ягон монеаи низомӣ вуҷуд надорад.Назиров ё Назир бек дар ниқоб ба Марв рафта, баъд аз биёбон ба Бухорову Тошканд гузаштанд.Майдони обьёришавандаи кад-кади Копетдаг дар шарки Ашкобод ба охир мерасад.Дар шарк дуртар биёбон, баъд вохаи хурди Течент, биёбон бештар ва вохаи хеле калонтари Марв.Марв дорои қалъаи бузурги Каушутхон буд ва дар он Марв Текес, ки дар Геоктеппа низ ҷангидааст, зиндагӣ мекард.Ҳамин ки русҳо дар Асхобод ҷойгир шуданд, савдогарон ва инчунин ҷосусҳо дар байни Копетдаг ва Марв ҳаракат карданд.Баъзе пирони Марв ба шимол ба Петроалександровск рафтанд ва дар он ҷо ба русҳо як дараҷа итоат карданро пешниҳод карданд.Русҳо дар Асхобод маҷбур буданд фаҳмонанд, ки ҳарду гурӯҳ ҷузъи як империя буданд.Дар мохи феврали соли 1882 Алихонов ба Марв омада, ба назди Махдум Кулихон омад, ки вай дар Геоктеппа фармондех буд.Алихонов дар мохи сентябрь Махдум Кулихонро водор намуд, ки ба подшохи Сафед байъат кунад.Бахори соли 1881 Скобелевро Рорберг иваз карда буд, ки бахори соли 1883 ба генерал Комаров пайравй мекард. Дар охири соли 1883 генерал Комаров бо сардории 1500 кас вохаи Теженро ишгол намуд.Баъди аз тарафи Комаров ишгол кардани Те-жен Алихонов ва Махдум Кулихон ба Марв рафта, мачлиси муйсафедон даъват карданд, ки яке тахдид ва дигаре бовар кунонд.28 нафар пирон хохиши такрори куштор дар Геоктеппаро надошта, ба Асхобод рафтанд ва 12 февраль дар хузури генерал Комаров савганд ёд карданд.Гурӯҳе дар Марв кӯшиш кард, ки муқовимат кунад, аммо барои ноил шудан ба чизе хеле заиф буд.Комаров 16 марти соли 1884 Марвро ишгол кард.Хониҳои тобеи Хева ва Бухоро акнун дар иҳотаи қаламрави Русия буданд.

Ҳодисаи Панҷдеҳ (дар таърихшиносии Русия бо номи Ҷанги Кушка маъруф аст) як амалиёти мусаллаҳонаи байни Аморати Афғонистон ва Империяи Русия дар соли 1885 буд, ки боиси бӯҳрони дипломатӣ байни Империяи Бритониё ва Империяи Русия дар робита ба густариши Русия ба самти ҷанубу шарқ гардид. ба аморати Афгонистон ва Раджи Британия (Хиндустон).Пас аз тақрибан ба итмом расидани истилои Русия дар Осиёи Миёна (Туркистони Русия) русҳо як қалъаи сарҳадии Афғонистонро забт карда, ба манфиатҳои Англия дар ин минтақа таҳдид карданд.Инро ҳамчун таҳдид ба Ҳиндустон дида, Бритониё ба ҷанг омодагӣ дид, аммо ҳарду тараф ақибнишинӣ карданд ва масъала бо роҳи дипломатӣ ҳал карда шуд.Ин ҳодиса тавсеаи минбаъдаи Русияро дар Осиё, ба ҷуз кӯҳҳои Помир бозмедорад ва дар натиҷа сарҳади шимолу ғарбии Афғонистонро муайян кард.

Гӯшаи ҷанубу шарқии Туркистони Русия Помири баланд, ки ҳоло Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшони Тоҷикистон аст, буд.Даштхои баланди шарк барои чарогохи тобистона истифода мешаванд.Аз тарафи ғарб дараҳои душворгузар ба дарёи Панҷ ва Бохтар мерезанд.Соли 1871 Алексей Павлович Федченко аз хон ичозат гирифт, ки ба самти чануб тадкнк кунад.Ӯ ба водии Олой расид, аммо ҳамроҳаш ба ӯ иҷозат надод, ки ба тарафи ҷануб ба кӯҳи Помир равад.Дар соли 1876 Скобелев исьёнгаронро ба тарафи чануб ба водии Олой таъкиб кард ва Костенко аз агбаи Кизиларт гузашта, дар кисми шимолу шаркии плато майдони атрофи кули Карокулро ба харита кашид.Дар давоми 20 соли оянда қисми зиёди минтақа харита карда шуд.Соли 1891 русҳо ба Фрэнсис Янгхусбанд хабар доданд, ки ӯ дар қаламрави онҳост ва баъдтар лейтенант Дэвидсонро аз ин минтақа гусел карданд («Ходисаи Помир»).Соли 1892 як батальони русҳо таҳти роҳбарии Михаил Ионов ба ин минтақа ворид шуда, дар наздикии Мурғоби ҳозираи Тоҷикистон дар шимолу шарқ қароргоҳ гирифт.Соли оянда дар он чо калъаи дуруст сохтанд (Почтаи Помир).Дар соли 1895 пойгоҳи онҳо ба ғарб ба Хоруғ, ки рӯ ба рӯи афғонҳо буд, интиқол дода шуд.Соли 1893 хатти Дюранд долони Вахонро байни Помири Русия ва Ҳиндустони Бритониё таъсис дод.

Бозии Бузург ба кӯшишҳои Бритониё барои ҷилавгирӣ аз густариши Русия дар ҷанубу шарқ баҲиндустони Бритониё ишора мекунад.Ҳарчанд дар бораи эҳтимоли ҳамлаи Русия ба Ҳиндустон ва як қатор агентҳо ва авантюристони Англия ба Осиёи Марказӣ ворид шуда буданд, ҳарчанд инглисҳо барои ҷилавгирӣ аз истилои Русия дар Туркистон, ба истиснои як чизи ҷиддӣ коре накарданд.Ҳар вақте ки агентҳои Русия ба Афғонистон наздик мешуданд, онҳо хеле сахт вокуниш нишон медоданд ва Афғонистонро ҳамчун як давлати буферӣ барои дифоъи Ҳиндустон медонистанд.Ҳамлаи Русия ба Ҳиндустон ғайриимкон ба назар мерасад, аммо як қатор нависандагони бритониёӣ фикр мекарданд, ки ин чӣ гуна анҷом дода мешавад.Вақте ки дар бораи ҷуғрофиё кам маълумот доштанд, гумон мекарданд, ки онҳо метавонанд ба Хива расида, аз Окс ба Афғонистон шино кунанд.Воқеияттар онҳо метавонанд пуштибонии форсиро ба даст оранд ва аз шимоли Форс убур кунанд.Вақте ки онҳо дар Афғонистон буданд, артиши худро бо пешниҳоди ғорат ва ба Ҳиндустон забт мекарданд.Интихобан, онҳо метавонанд ба Ҳиндустон ҳамла кунанд ва шӯриши ватаниро барангезанд.Ҳадаф эҳтимол забт кардани Ҳиндустон нест, балки фишор овардан ба Бритониё бошад, дар ҳоле ки Русия як кори муҳимтареро анҷом дод, ба монанди гирифтани Константинопол.Бозии бузург бо муайян кардани сарҳади шимолии Афғонистон дар солҳои 1886 ва 1893 ва Антантаи Англия ва Русия дар соли 1907 ба анҷом расид.