Czyngis-chan

Rok urodzin Temüjina jest kwestionowany, ponieważ historycy opowiadają się za różnymi datami: 1155, 1162 lub 1167. Niektóre tradycje przypisują jego narodziny w Roku Świni, który przypadał na rok 1155 lub 1167. Chociaż pisma św. zarówno Zhao Hong, jak i Rashid al-Din, inne główne źródła, takie jak Historia Yuan i Shengwu, wskazują na rok 1162. Datowanie na rok 1167, preferowane przez Paula Pelliota, pochodzi z mniejszego źródła — tekstu artysty z Yuan Yang Weizhena — ale jest bardziej zgodny z wydarzeniami z życia Czyngis-chana niż umieszczenie w roku 1155, co oznacza, że ​​miał on dzieci dopiero po trzydziestym roku życia i kontynuował aktywną kampanię aż do siódmej dekady życia.Najbardziej akceptowaną datą pozostaje rok 1162;historyk Paul Ratchnevsky zauważa, że ​​sam Temüjin mógł nie znać prawdy.Miejsce narodzin Temüjina jest podobnie przedmiotem dyskusji: Tajna Historia podaje, że jego miejsce urodzenia to Delüün Boldog nad rzeką Onon, ale zostało ono umieszczone albo w Dadal w prowincji Khentii, albo w południowym Okręgu Agin-Buryackim w Rosji.Temüjin urodził się w klanie Borjigin z plemienia mongolskiego jako syn Yesügei, wodza, który twierdził, że pochodzi od legendarnego watażki Bodonchara Munkhaga, i jego głównej żony Hö'elün, pochodzącej z klanu Olkhonud, którą Yesügei uprowadził jej narzeczonemu Merkit Chiledu.Pochodzenie jego nazwiska rodowego jest kwestionowane: najwcześniejsze tradycje głoszą, że jego ojciec właśnie wrócił z udanej kampanii przeciwko Tatarom z jeńcem o imieniu Temüchin-uge, po którym na cześć zwycięstwa nadał noworodkowi imię, natomiast późniejsze tradycje podkreśl rdzeń temür (co oznacza „żelazo”) i nawiąż do teorii, że „Temüjin” oznacza „kowal”.Yesügei i Hö'elün mieli po Temüjinie trzech młodszych synów: Qasara, Hachiuna i Temüge, a także jedną córkę Temülen.Temüjin miał także dwóch przyrodnich braci, Behtera i Belgutei, z drugiej żony Yesügei, Sochigel, której tożsamość jest niepewna.Rodzeństwo dorastało w głównym obozie Yesugei nad brzegiem Ononu, gdzie nauczyło się jeździć konno i strzelać z łuku.Kiedy Temüjin miał osiem lat, Yesügei postanowił zaręczyć go z odpowiednią dziewczyną.Zabrał swojego spadkobiercę na pastwiska prestiżowego plemienia Onggirat z Hö'elün, które przy wielu okazjach zawierało małżeństwa mieszane z Mongołami.Tam zaaranżował zaręczyny pomiędzy Temüjinem i Börte, córką wodza Onggirat o imieniu Dei Sechen.Ponieważ zaręczyny oznaczały, że Yesügei zyska potężnego sojusznika, a Börte zażądał wysokiej ceny za pannę młodą, Dei Sechen zajął silniejszą pozycję negocjacyjną i zażądał, aby Temüjin pozostał w jego domu, aby spłacić swój przyszły dług.Akceptując ten warunek, Yesügei poprosił o posiłek napotkaną w samotnej drodze do domu bandę Tatarów, opierając się na stepowej tradycji gościnności nieznajomych.Jednak Tatarzy rozpoznali swojego dawnego wroga i dodali mu truciznę do jedzenia.Yesügei stopniowo chorował, ale udało mu się wrócić do domu;bliski śmierci, poprosił zaufanego sługę imieniem Münglig, aby odzyskał Temüjina z Onggirat.Wkrótce potem zmarł.W wieku ośmiu lat Temüjin został zaręczony przez swojego ojca Yesügei z Börte, córką wodza Onggirat Dei Sechena, aby zapewnić sobie sojusz poprzez małżeństwo.Związek ten wymagał od Temüjina pozostania z Onggiratami, wypełniania obowiązków wobec rodziny swojej przyszłej narzeczonej.W drodze powrotnej Yesügei, otruty przez napotkanych Tatarów, ledwo dotarł do domu, uległ truciźnie.Przed śmiercią zorganizował odzyskanie Temüjina z rąk Onggiratów za pośrednictwem lojalnego sługi, Müngliga.

Po śmierci Yesügei jego rodzina, na czele której stał młody Temüjin i jego matka Hö'elün, stanęła w obliczu porzucenia przez klan Borjigin i ich sojuszników ze względu na młody wiek Temüjina i jego brata Behtera.Pomimo, że niektóre źródła sugerują wsparcie rodzinne, większość przedstawia rodzinę Hö'elün jako wyrzutka, co prowadzi do trudnej egzystencji łowców-zbieraczy.Napięcia wokół dziedzictwa i przywództwa między Temüjinem i Behterem nasiliły się, czego kulminacją była śmierć Behtera z rąk Temüjina i jego brata Qasara.Temüjin nawiązał kluczową przyjaźń z Jamukhą, chłopcem szlachetnie urodzonym, w wieku jedenastu lat.Umocnili swoją więź, wymieniając prezenty i składając przysięgę paktu anda, mongolskiej tradycji oznaczającej braterstwo krwi.W tym okresie bezbronności Temüjin był kilkakrotnie schwytany.Uciekł przed Tayichiudami z pomocą Sorkana-Shiry, która go udzieliła schronienia, a później Bo'orchu, który pomógł mu w kluczowym momencie i został jego pierwszym nökorem, ukazując wyłaniające się przywództwo i charyzmę Temüjina.

W wieku piętnastu lat Temüjin (Czyngiz) poślubił Börte z Dei Sechen, jej ojcem, serdecznie go witając i wręczając parze prezenty, w tym drogi płaszcz sobolowy dla Hö'elün.Szukając wsparcia, Temüjin sprzymierzył się z Toghrulem, chanem plemienia Kerait, podarowując mu płaszcz sobolowy, zapewniając mu ochronę i rozpoczynając zdobywanie własnych zwolenników, a w jego szeregi dołączyły takie postacie jak Jelme.W tym okresie Temüjin i Börte powitali na świecie swoje pierwsze dziecko, córkę o imieniu Qojin.W odwecie za wcześniejsze porwanie Hö'elün przez Yesügei, około 300 Merkitów zaatakowało obóz Temüjina, porywając Börte i Sochigel.Börte został zmuszony do zawarcia małżeństwa zgodnie z prawem lewiratu.Temüjin zwrócił się o pomoc do Toghrula i jego brata krwi Jamukhy, obecnie wodza plemienia, który zgromadził armię składającą się z 20 000 wojowników.Udało im się uratować Börte, która była w ciąży, a później urodziła Jochi, którego ojcostwo zostało zakwestionowane, ale Temüjin wychował je jako własne.W ciągu następnych lat Temüjin i Börte mieli kolejnych trzech synów – Chagatai, Ögedei i Tolui – oraz cztery córki, co podkreśliło rosnące znaczenie rodziny.

Po półtorarocznym obozowaniu razem i wzmocnieniu paktu anda, napięcia między Temüjinem i Jamukhą doprowadziły do ​​ich separacji, na co prawdopodobnie miały wpływ ambicje Börte.Podczas gdy Dżamukha zachował poparcie głównych władców plemiennych, Temüjin przyciągnął czterdziestu jeden przywódców i licznych zwolenników, w tym wybitne osobistości, takie jak Subutai z różnych plemion.Zwolennicy Temüjina ogłosili go chanem Mongołów, zadowalając Toghrula, ale wzbudzając urazę Jamukhy.To napięcie doprowadziło do bitwy pod Dalan Baljut około 1187 r., gdzie Temüjin poniósł porażkę z siłami Dżamukhy, pomimo sprzecznych relacji późniejszych historyków, takich jak Rashid al-Din, którzy sugerują, że Temüjin wyszedł zwycięsko

Bitwa pod Dalan Baljut w 1187 r. oznaczała kluczowy konflikt między Temüjinem (przyszłym Czyngis-chanem) a jego niegdyś bliskim przyjacielem Jamukhą.Rozbieżne ideologie polityczne - poparcie Dżamukhy dla tradycyjnej arystokracji mongolskiej kontra preferencja Temüjina dla merytokracji - przyczyniły się do ich separacji.Pomimo szerokiej bazy wsparcia Temüjina, udanych kampanii i uznania go za chana w 1186 r., atak Jamukhy z udziałem 30 000 żołnierzy doprowadził do porażki Temüjina i jego późniejszego zniknięcia na dekadę.Surowe traktowanie jeńców przez Jamukhę po bitwie, w tym gotowanie żywcem 70 młodych ludzi, odstraszyło potencjalnych sojuszników.Po bitwie pod Dalan Baljut historycy Ratchnevsky i Timothy May sugerują, że Temüjin prawdopodobnie służył dynastii Jurchen Jin w północnych Chinach przez znaczny okres, co potwierdzają zapisy Zhao Honga dotyczące zniewolenia Temüjina przez Jin.Pogląd ten, niegdyś odrzucony jako nacjonalistyczna przesada, jest obecnie uważany za prawdopodobny, wypełniając lukę w znanej działalności Temüjina aż do około 1195 r. Jego pomyślny powrót ze znaczną mocą wskazuje na korzystny okres z Jin, pomimo braku tego epizodu w mongolskich przekazach historycznych, prawdopodobnie ze względu na możliwość zszargania prestiżu Mongołów.

Wczesnym latem 1196 r., po powrocie Temüjina na step, połączył siły z dynastią Jin przeciwko Tatarom, którzy sprzeciwiali się interesom Jin.Za jego zasługi Jin uhonorowali go tytułem cha-ut kuri, podobnym do „dowódcy setek” w Jurchen.Jednocześnie pomógł Toghrulowi w odzyskaniu kontroli nad Kereitami, rzucając wyzwanie uzurpacji wspieranej przez plemię Naiman.Te działania w 1196 r. w szczególności podniosły status Temüjina z wasala Toghrula do pozycji równego sojusznika, zmieniając jego wpływ na dynamikę stepu.W latach poprzedzających rok 1201 Temüjin i Toghrul prowadzili kampanie przeciwko Merkitom, Naimanom i Tatarom, zarówno wspólnie, jak i osobno.Niezadowolone plemiona, w tym Onggirat, Tayichiud i Tatarzy, zjednoczyły się pod dowództwem Jamukhy jako swojego przywódcy, chcąc położyć kres dominacji Borjigin-Kereit.Jednak Temüjin i Toghrul zdecydowanie pokonali tę koalicję pod Yedi Qunan, zmuszając Jamukhę do szukania litości Toghrula.Dążąc do całkowitej kontroli nad wschodnią Mongolią, Temüjin podbił Tayichiud i Tatarów do 1202 roku, dokonując egzekucji na ich przywódcach i włączając ich wojowników do swoich sił.Wśród jego nowych wojowników godne uwagi byli Sorkan-Shira, poprzedni sojusznik, i Jebe, młody wojownik, który zdobył szacunek Temüjina, demonstrując odwagę i umiejętności w walce.

Po wchłonięciu Tatarów dynamika władzy stepu skupiła się wokół Naimanów, Mongołów i Kereitów.Propozycja małżeństwa Temüjina dla jego syna Jochi z jedną z córek Toghrula wywołała podejrzenia wśród elity Kereit, na czele której stoi syn Toghrula, Senggum, postrzegając ją jako manewr mający na celu kontrolę, spotęgowaną wątpliwościami co do ojcostwa Jochi.Jamukha dodatkowo podkreślił wyzwanie, jakie Temüjin rzucił arystokracji stepowej, promując zwykłych ludzi, burząc tradycyjne hierarchie.Toghrul pod wpływem tych obaw zaplanował zasadzkę na Temüjina, którą udaremnili zawczasu ostrzeżeni pasterze.Pomimo zmobilizowania niektórych sił, Temüjin poniósł znaczącą porażkę w bitwie pod Qalaqaljid Sands.Po niepowodzeniach Temüjin wycofał się do Baljuny, aby przegrupować swoje siły.Z Bo'orchu pieszo i jego synem Ögedei rannym, ale wspomaganym przez Borokhulę, Temüjin zebrał wszystkich sojuszników, ustanawiając Przymierze Baljuna.Ta przysięga lojalności, obiecująca ekskluzywność i prestiż, została złożona przez zróżnicowaną grupę dziewięciu plemion, w tym chrześcijan, muzułmanów i buddystów, zjednoczonych lojalnością wobec Temüjin.

Stosując podstęp taktyczny pod wodzą Qasara, Mongołowie nieoczekiwanie zaatakowali Kereit na Wzgórzach Jej'er.Trwająca trzy dni bitwa zakończyła się znaczącym zwycięstwem Temüjina.Zarówno Toghrul, jak i Senggum zostali zmuszeni do ucieczki;Senggum uciekł do Tybetu, a Toghrul zginął z rąk Naimana, który go nie rozpoznał.Następnie Temüjin zintegrował przywódców Kereita w swoich szeregach, poślubiając księżniczkę Ibaqę i aranżując małżeństwa jej siostry Sorghaghtani i siostrzenicy Doquz ze swoim najmłodszym synem, Tolui.Siły Naimana, wzmocnione przez Jamukhę i innych pokonanych przez Mongołów, przygotowywały się do konfliktu.Poinformowany przez Alaqusha, władcę plemienia Ongud, Temüjin stawił czoła Naimanom w maju 1204 roku pod Chakirmaut w górach Ałtaj, gdzie ponieśli miażdżącą klęskę;Tayang Khan został zabity, a jego syn Kuchlug uciekł na zachód.Merkity zostały znacznie osłabione jeszcze w tym samym roku.Jamukha, który opuścił Naimanów podczas Chakirmaut, został zdradzony Temüjinowi przez własnych ludzi, którzy następnie zostali straceni za zdradę.„Tajna historia” wspomina, że ​​Jamukha zażądał od swojego przyjaciela z dzieciństwa honorowej egzekucji, podczas gdy inne źródła podają, że został poćwiartowany.

W latach 1204-1209 Czyngis-chan rozszerzył wpływy mongolskie.W 1207 roku wysłał Jochi na północ, aby podbił plemiona na Syberii, uzyskując dostęp do cennych zasobów, takich jak zboże, futra i złoto, wżeniwszy się z Oiratami i pokonując Jenisej Kirgizów.Mongołowie również przenieśli się na zachód, pokonując koalicję Naiman-Merkit i zapewniając lojalność Ujgurów, co oznaczało pierwsze poddanie się Mongołów ze strony osiadłego społeczeństwa.Czyngis zaczął atakować królestwo Zachodniej Xia w 1205 roku, częściowo w celu odwetu za ukrywanie przez nich Senggum i ożywienia gospodarki mongolskiej poprzez najazdy.Słaba obrona północna Xia doprowadziła do zwycięstw Mongołów, w tym do zdobycia fortecy Wulahai w 1207 r. W 1209 r. Czyngis osobiście poprowadził inwazję, ponownie zdobywając Wulahai i nacierając na stolicę Xia.Pomimo początkowych niepowodzeń i nieudanego oblężenia z powodu nieodpowiedniego wyposażenia Czyngis zdołał taktyczny odwrót, który oszukał Xia w bezbronnej pozycji, co doprowadziło do ich porażki.Oblężenie stolicy Xia utknęło w martwym punkcie z powodu braku technologii oblężniczej Mongołów, a nieudana próba zalania miasta doprowadziła do odwrotu Mongołów po zerwaniu tamy.Ostatecznie zawarto pokój, w wyniku którego Xia poddała się rządom mongolskim w zamian za zaprzestanie ataków, a cesarz Xia wysłał daninę Czyngisowi, w tym swojej córce.

W 1206 roku na wielkim zgromadzeniu nad rzeką Onon ogłoszono Temüjina Czyngis-chana, co jest tytułem o dyskusyjnym pochodzeniu – niektórzy twierdzą, że oznacza on siłę lub uniwersalne rządy, inni zaś twierdzą, że oznaczał niewiele więcej niż zerwanie z tradycyjnymi tytułami.Rządząc obecnie ponad milionem ludzi, Czyngis-chan zainicjował przemianę społeczną, aby zlikwidować lojalność plemienną i faworyzować wierność wyłącznie jemu i jego rodzinie, tworząc w ten sposób scentralizowane państwo.Tradycyjni przywódcy plemienni w większości zniknęli, co pozwoliło Czyngisowi na wyniesienie swojej rodziny na szczyt struktury społecznej jako „Złotej Rodziny”, z nową arystokracją i lojalnymi rodzinami pod spodem.Czyngis zrestrukturyzował społeczeństwo mongolskie do wojskowego systemu dziesiętnego, pobierając mężczyzn w wieku od piętnastu do siedemdziesięciu lat na jednostki po tysiąc, dalej dzieląc się na setki i dziesiątki.Struktura ta obejmowała również rodziny, skutecznie łącząc funkcje wojskowe i społeczne, aby zapewnić bezpośrednio lojalność Czyngis i zapobiegać powstaniom plemiennym.Wyżsi dowódcy, czyli nökod, podobnie jak Bo'orchu i Muqali, zostali wyznaczeni do znaczących ról wojskowych, co świadczy o merytokratycznym podejściu Czyngis.Dowództwo otrzymali nawet osoby o skromnym pochodzeniu, co demonstrowało nacisk, jaki Czyngis kładł na lojalność i zasługi ponad pierworodztwo.Niektórym dowódcom pozwolono zachować tożsamość plemienną, co było ustępstwem w zamian za ich lojalność.Dodatkowo kluczową rolę odegrała rozbudowa keshiga, ochroniarza chana.Początkowo była to niewielka straż, której liczebność wzrosła do 10 000, pełniąc różne role, od ochrony osobistej po administrację, i stanowiąc poligon szkoleniowy dla przyszłych przywódców.Ta elitarna grupa cieszyła się przywilejami i bezpośrednim dostępem do Czyngis-chana, zapewniając im lojalność i przygotowując ich na wyższe stanowiska dowódcze.

W 1209 roku Wanyan Yongji uzurpował sobie tron ​​Jin.Wcześniej służył na pograniczu stepowym i Czyngis bardzo go nie lubił.Kiedy Yongji zażądał daniny w 1210 r., Czyngis otwarcie mu się przeciwstawił, przygotowując grunt pod wojnę.Pomimo możliwości przewagi liczebnej 600 000 żołnierzy Jin osiem do jednego, Czyngis przygotowywał się do inwazji od 1206 r. ze względu na słabe punkty Jin.Czyngis miał dwa cele: zemścić się za krzywdy popełnione przez Jin w przeszłości, z których najważniejszym była śmierć Ambaghai-chana w połowie XII wieku, oraz zdobyć ogromne ilości łupów, jakich oczekiwali jego żołnierze i wasale.W marcu 1211 roku, po zorganizowaniu kurultai, Czyngis-chan rozpoczął swoją inwazję na Chiny Jin, szybko docierając i omijając obronę graniczną Jin z pomocą plemienia Ongud w czerwcu.Strategia inwazji skupiała się na powszechnych grabieżach i spaleniu, aby podkopać zasoby i legitymację Jin, a jednocześnie miała na celu kontrolowanie strategicznych przełęczy górskich w celu dalszego ataku.Jin poniósł znaczne straty terytorialne i falę dezercji, co w szczególności przyczyniło się do znaczącego zwycięstwa Muqalego pod Huan'erzhui pod koniec 1211 r. Jednak kampania została wstrzymana w 1212 r. z powodu obrażeń Czyngisa od strzały podczas oblężenia Xijing.To niepowodzenie skłoniło go do powołania wyspecjalizowanej jednostki inżynierii oblężniczej, składającej się z 500 specjalistów Jin w celu zwiększenia jego zdolności wojskowych.Do 1213 roku Mongołowie pokonali wzmocnioną obronę przełęczy Juyong pod wodzą Jebe, tworząc drogę do Zhongdu (obecnie Pekin).Struktura polityczna Jin znacznie osłabła, gdy Chitanie zbuntowali się, a Hushahu, przywódca wojskowy w Xijing, dokonał zamachu stanu, zabijając Yongjiego i mianując Xuanzonga na marionetkowego przywódcę.Pomimo początkowego sukcesu armia Czyngis stanęła w obliczu niepowodzeń, w tym chorób i niedoborów żywności, co doprowadziło do tragicznych warunków i negocjacji pokojowych.Czyngis zdołał wydobyć od Jin pokaźną daninę, w tym konie, niewolników, księżniczkę i cenne towary, po czym wycofał się w maju 1214 r.Po zniszczeniu północnych regionów Jin Xuanzong przeniósł stolicę do Kaifeng, co Czyngis-chan uznał za naruszenie traktatu pokojowego, co skłoniło go do zaplanowania kolejnego ataku na Zhongdu.Historyk Christopher Atwood zauważa, że ​​decyzja ta oznaczała zaangażowanie Czyngis w podbój północnych Chin.Przez całą zimę 1214–15 Muqali z powodzeniem przejął wiele miast, co doprowadziło do kapitulacji Zhongdu w maju 1215 r., choć miastu groziły grabieże.Czyngis powrócił do Mongolii w 1216 r., pozostawiając Muqalego nadzorowanie operacji w Chinach, gdzie nadal rzucał wyzwanie Jinowi aż do swojej śmierci w 1223 r.

Bitwa pod Zhongdu (dzisiejszy Pekin) była bitwą w 1215 roku pomiędzy Mongołami adynastią Jurchen Jin , która kontrolowała północne Chiny.Mongołowie zwyciężyli i kontynuowali podbój Chin.Bitwa o Pekin była długa i męcząca, ale Mongołowie okazali się potężniejsi, gdy ostatecznie zajęli miasto 1 czerwca 1215 r., masakrując jego mieszkańców.To zmusiło cesarza Jin Xuanzonga do przeniesienia swojej stolicy na południe do Kaifeng i otworzyło dolinę Żółtej Rzeki dla dalszych spustoszeń mongolskich.Kaifeng również padł ofiarą Mongołów po oblężeniu w 1232 roku.

Po zwycięstwie Czyngis-chana nad Naimanami w 1204 r. Książę Naiman Kuchlug szukał schronienia u Qara Khitai.Powitany przez Gurkhana Yelü Zhilugu, Kuchlug ostatecznie przejął władzę w drodze zamachu stanu, rządząc pośrednio aż do śmierci Zhilugu w 1213 r., a następnie przejmując bezpośrednią kontrolę.Kuchlug, będący początkowo chrześcijaninem Nestorianinem, przeszedł na buddyzm po dojściu do władzy w Qara Khitai i zainicjował prześladowania religijne wobec większości muzułmańskiej, co doprowadziło do powszechnego niezadowolenia.W 1218 r., aby przeciwstawić się rosnącemu zagrożeniu ze strony Kuchluga, Czyngis-chan wysłał generała Jebe z 20 000 żołnierzy, w tym zięcia Czyngis-chana, ujgurskiego Barczuka i prawdopodobnie Arslana-chana, aby stawił czoła Kuchlugowi, podczas gdy Subutai poprowadził inną siłę przeciwko Merkitom.Siły mongolskie przedarły się przez góry do Almaliq, a Subutai oddzielił się, by zaatakować Merkity.Następnie Jebe ruszył do ataku na Qara Khitai, pokonując dużą armię pod Balasagun i powodując ucieczkę Kuchluga do Kaszgaru.Oświadczenie Jebe o zakończeniu prześladowań religijnych zapewniło mu lokalne poparcie, co doprowadziło do buntu przeciwko Kuchlugowi w Kaszgarze.Kuchlug uciekł, ale został schwytany przez myśliwych i stracony przez Mongołów.Zwycięstwo Mongołów nad Kuchlugiem umocniło ich kontrolę nad terytorium Qara Khitai, rozszerzając ich wpływy w Azji Środkowej i przygotowując grunt pod dalsze konflikty z sąsiednim imperium Khwarazm.

Czyngis-chan zapewnił sobie kontrolę nad wschodnim Jedwabnym Szlakiem i przyległymi terytoriami, graniczącymi z ekspansywnym imperium Khwarazmian.Zatrzymanie handlu za panowania Kuchluga spowodowało chęć jego wznowienia.Jednak podejrzenia ze strony Khwarazmian doprowadziły do ​​masakry mongolskiej karawany handlowej w Otrar przez gubernatora Inalchuqa, czynu, który niezależnie od tego, czy był bezpośrednio wspierany, czy ignorowany przez Khwarazmian Shah Muhammada II, wywołał gniew Czyngis-chana i doprowadził do wypowiedzenia wojny.Imperium Khwarazmian, choć duże, było podzielone i słabo zjednoczone pod rządami Mahometa II, co czyniło je podatnym na taktykę wojny mobilnej Mongołów.Początkowym celem Mongołów był Otrar, który po długotrwałym oblężeniu upadł w 1220 r. Czyngis następnie podzielił swoje siły, kierując jednoczesne ataki w całym regionie, co doprowadziło do szybkiego zajęcia kluczowych miast, takich jak Buchara i Samarkanda.Muhammad II uciekł, ścigany przez generałów mongolskich, aż do swojej śmierci w latach 1220–1221.Dokonując niezwykłego pokazu mobilności i sprawności militarnej, mongolscy generałowie Jebe i Subutai przeprowadzili nalot na Morze Kaspijskie o długości 7700 km, co oznaczało pierwszą znaczącą interakcję Mongołów z Europą.W międzyczasie synowie Czyngis-chana oblegli i zdobyli stolicę Khwarazmian, Gurganj, a Jalal al-Din, następca Mahometa, uciekł do Indii po serii porażek.Kampania Tolui w Chorasanie była szczególnie bezwzględna i zakończyła się zniszczeniem głównych miast, takich jak Nishapur, Merv i Herat, co ugruntowało dziedzictwo Czyngis-chana jako bezlitosnego zdobywcy.Chociaż współcześni uczeni uważają, że współczesne szacunki dotyczące liczby ofiar śmiertelnych są przesadzone, kampania niezaprzeczalnie wywarła znaczące skutki demograficzne.

Po inwazji Mongołów na Khwarezm Jalal ad-Din został zmuszony do ucieczki w kierunku Hindukuszu, gdzie zaczął gromadzić dodatkowe wojska, aby stawić czoła Mongołom.Wraz z przybyciem ponad 30 000 afgańskich wojowników.Według doniesień jego siła wahała się od 30 000 do 60 000 ludzi.Czyngis-chan wysłał swojego głównego sędziego Shikhikhutaga, aby upolował Jalala al-Dina, ale dał nowicjuszowi jedynie 30 000 żołnierzy.Shikhikhutag był zbyt pewny siebie po ciągłych sukcesach Mongołów i szybko znalazł się w defensywie w walce ze znacznie liczniejszymi siłami Khwarezmian.Bitwa toczyła się w wąskiej dolinie, która nie nadawała się dla kawalerii mongolskiej.Jalal al-Din miał konnych łuczników, którym kazał zsiąść i ostrzelać Mongołów.Ze względu na wąski teren Mongołowie nie mogli zastosować swojej normalnej taktyki.Aby oszukać Khwarezmian, Shikhikhutag dosiadł słomianych wojowników na zapasowych wierzchowcach, co mogło oszczędzić mu śmiercionośnego ciosu, ale i tak został wypędzony po klęsce, tracąc ponad połowę swojej armii.

Jalal ad-Din ustawił swoją armię liczącą co najmniej trzydzieści tysięcy ludzi w pozycji obronnej przeciwko Mongołom, ustawiając jedną flankę naprzeciw gór, podczas gdy drugą flankę otaczał zakręt rzeki. Początkowa szarża Mongołów, która otworzyła bitwę, została odparta.Jalal al-Din kontratakował i prawie przedarł się przez środek armii mongolskiej.Czyngis wysłał następnie kontyngent 10 000 ludzi wokół góry, aby flankowali armię Jalala ad-Dina.Gdy jego armia została zaatakowana z dwóch kierunków i pogrążyła się w chaosie, Jalal al-Din uciekł przez rzekę Indus.

W 1221 roku Czyngis-chan wstrzymał swoje kampanie w Azji Środkowej, początkowo planując powrót przezIndie , ale ponownie to rozważając ze względu na nieodpowiedni klimat i niesprzyjające znaki.Pomimo przezwyciężenia buntów w Chorasanie w 1222 r., Mongołowie wycofali się, aby zapobiec nadmiernemu rozszerzeniu, ustanawiając rzekę Amu Darya swoją nową granicą.Czyngis-chan skupił się następnie na organizacji administracyjnej podbitych terytoriów, mianując urzędników znanych jako darughachi i basqaq, aby przywrócić normalność.Nawiązał także współpracę z patriarchą taoistycznym Changchunem, przyznając taoizmowi znaczące przywileje w imperium.Zatrzymanie kampanii często przypisuje się niepowodzeniu zachodniego Xia w wsparciu Mongołów i ich późniejszemu buntowi przeciwko kontroli Mongołów.Pomimo początkowych prób dyplomatycznych Czyngis-chan przygotowywał się do wojny z zachodnią Xia po powrocie do Mongolii na początku 1225 r. Kampania rozpoczęła się na początku 1226 r., osiągając szybki sukces wraz ze zdobyciem Khara-Khoto i systematycznym plądrowaniem miast wzdłuż Gansu Korytarz.Następnie Mongołowie oblegli Lingwu w pobliżu stolicy Xia.4 grudnia, po pokonaniu armii Xia, Czyngis-chan pozostawił oblężenie swoim generałom, udając się na południe z Subutai, aby zabezpieczyć dalsze terytoria.

Mongołowie po raz pierwszy pojawili się w posiadłościach gruzińskich, kiedy to ostatnie królestwo znajdowało się jeszcze w zenicie, dominując nad większością Kaukazu.Pierwszy kontakt miał miejsce wczesną jesienią 1220 r., Kiedy około 20 000 Mongołów dowodzonych przez Subutai i Jebe ścigało obalonego szacha Muhammada II z dynastii Khwarazmian aż do Morza Kaspijskiego.Za zgodą Czyngis-chana dwaj generałowie mongolscy udali się na zachód z misją rozpoznawczą.Wtargnęli do Armenii , znajdującej się wówczas pod władzą gruzińską, i pokonali około 10 000 Gruzinów i Ormian dowodzonych przez gruzińskiego króla Jerzego IV „Laszę” oraz jego atabega (nauczyciela) i amirspasalara (naczelnego wodza) Iwana Mkhargrdzeliego w bitwie pod Chunan w rzeka Kotman.George został ciężko ranny w klatkę piersiową.

Choć ujarzmiona przez Mongołów, dynastia Tangut z Xi Xia odmawia udzielenia wsparcia militarnego kampanii przeciwko dynastii Khwarzin, zamiast tego przechodzi do otwartego buntu.Po pokonaniu Khwarzinów Czyngis-chan natychmiast zabiera swoją armię z powrotem do Xi Xia i rozpoczyna serię zwycięstw nad Tangutami.Po zwycięstwie zarządza egzekucję Tangutów, kładąc w ten sposób kres ich dynastii.Czyngis nakazał swoim generałom systematyczne niszczenie miast i garnizonów po drodze.

Zimą 1226–27 Czyngis-chan spadł z konia podczas polowania i coraz bardziej chorował.Jego choroba spowolniła postęp oblężenia Xia.Pomimo porad, aby wrócić do domu i wyzdrowieć, nalegał, aby kontynuować.Czyngis zmarł 25 sierpnia 1227 r., ale jego śmierć utrzymywano w tajemnicy.Miasto Xia, nieświadome jego śmierci, upadło w następnym miesiącu.Ludność doświadczyła surowej brutalności, co doprowadziło do bliskiego wyginięcia cywilizacji Xia.Istnieją spekulacje na temat śmierci Czyngis.Niektóre źródła sugerują chorobę taką jak malaria czy dżuma dymienicza, inne zaś podają, że został postrzelony strzałą lub uderzony piorunem.Po śmierci Czyngis został pochowany w pobliżu szczytu Burkhan Khaldun w górach Khentii, w miejscu, które wybrał wcześniej.Szczegóły jego pogrzebu trzymane są w tajemnicy.Kiedy jego syn Ogedei został chanem w 1229 r., grób został uhonorowany darami i ofiarą trzydziestu dziewic.Niektóre teorie sugerują, że mógł zostać pochowany w regionie Ordos, aby zapobiec rozkładowi.