Tijdens de Eerste IJzertijd begon een bevolking in de Zuidelijke Levant zichzelf te identificeren als 'Israëlitisch', waarbij ze zich van haar buren onderscheidde door middel van unieke praktijken zoals het verbod op gemengde huwelijken, de nadruk op familiegeschiedenis en genealogie, en verschillende religieuze gebruiken. [24] Het aantal dorpen in de hooglanden nam aanzienlijk toe vanaf de late bronstijd tot het einde van de eerste ijzertijd, van ongeveer 25 naar meer dan 300, waarbij de bevolking verdubbelde van 20.000 naar 40.000. [25] Hoewel er geen onderscheidende kenmerken waren die deze dorpen als specifiek Israëlisch definieerden, werden bepaalde kenmerken opgemerkt, zoals de indeling van de nederzettingen en de afwezigheid van varkensbotten op heuvellocaties. Deze kenmerken zijn echter niet uitsluitend indicatief voor de Israëlitische identiteit. [26]
Archeologische studies, vooral sinds 1967, hebben de opkomst benadrukt van een aparte cultuur in de hooglanden van West-Palestina, die contrasteert met de Filistijnse en Kanaänitische samenlevingen. Deze cultuur, geïdentificeerd met de vroege Israëlieten, wordt gekenmerkt door een gebrek aan varkensresten, eenvoudiger aardewerk en praktijken als besnijdenis, wat eerder een transformatie van de Kanaänitisch-Filistijnse culturen suggereert dan het resultaat van een uittocht of verovering. [27] Deze transformatie lijkt rond 1200 vGT een vreedzame revolutie in levensstijl te zijn geweest, gekenmerkt door de plotselinge vestiging van talrijke heuveltopgemeenschappen in het centrale heuvelland van Kanaän. [28] Moderne geleerden beschouwen de opkomst van Israël grotendeels als een interne ontwikkeling binnen de Kanaänitische hooglanden. [29]
Archeologisch gezien bestond de Israëlitische samenleving uit de vroege ijzertijd uit kleine, dorpachtige centra met bescheiden middelen en bevolkingsomvang. Dorpen, vaak gebouwd op heuveltoppen, hadden huizen die rond gemeenschappelijke binnenplaatsen waren gegroepeerd, gebouwd van lemen baksteen met stenen funderingen, en soms houten tweede verdiepingen. De Israëlieten waren in de eerste plaats boeren en herders, die terraslandbouw beoefenden en boomgaarden onderhielden. Hoewel ze economisch grotendeels zelfvoorzienend waren, was er ook regionale economische uitwisseling. De samenleving was georganiseerd in regionale chiefdoms of staatsbesturen, die veiligheid boden en mogelijk onderworpen waren aan grotere steden. Schrijven werd, zelfs op kleinere sites, gebruikt voor het bijhouden van gegevens. [30]