Yahudiylik tarixi

Ko'chmanchi qabilalar (yahudiylarning ajdodlari) Mesopotamiyadan Kan'on eriga (keyinchalik Isroil deb ataladi) joylashish uchun ko'chib o'tadilar, u erda qabila urug'laridan iborat patriarxal jamiyatni shakllantirdilar.Muqaddas Kitobga ko'ra, bu ko'chish va yashash Ibrohimga ilohiy da'vat va va'daga asoslangan edi - Ibrohim va uning avlodlari Yagona Xudoga sodiq qolishsa, ularga milliy ne'mat va fazl va'dasi (Xudo insoniyat tarixiga kirgan birinchi lahza). .Bu chaqiriq bilan Xudo va Ibrohimning avlodlari o'rtasida birinchi ahd o'rnatildi.Ilk Injil arxeologlarining eng ko'zga ko'ringanlari Uilyam F. Olbrayt bo'lib, u miloddan avvalgi 2100-1800 yillardagi patriarxal davrni, oraliq bronza davrini, qadimgi Kan'onda yuqori darajada rivojlangan shahar madaniyatining ikki davri orasidagi intervalni aniqlagan deb hisoblagan.Olbrayt oldingi bronza davri madaniyatining to'satdan qulashi to'g'risida dalillarni topganligini ta'kidladi va buni Mesopotamiya matnlarida eslatib o'tilgan amoritlar bilan birlashtirgan shimoli-sharqdan ko'chib yuruvchi chorvador ko'chmanchilarning bostirib kirishi bilan bog'ladi.Olbraytning so'zlariga ko'ra, Ibrohim shimoldan Kan'onning markaziy tog'liklariga va Negevga o'z suruvlari va izdoshlari bilan ko'chib yurgan amorit edi.Olbrayt, E.A.Speiser va Sayrus Gordonning ta'kidlashicha, hujjatli gipotezada tasvirlangan matnlar patriarxal davrdan keyin asrlar o'tib yozilgan bo'lsa-da, arxeologiya ular baribir miloddan avvalgi 2-ming yillik sharoitlarini to'g'ri aks ettirganligini ko'rsatdi.Jon Braytning so'zlariga ko'ra, "Biz Ibrohim, Ishoq va Yoqub haqiqiy tarixiy shaxslar bo'lganiga to'liq ishonch bilan aytishimiz mumkin".Olbrayt vafotidan so‘ng uning patriarxallik davri haqidagi talqini tobora ko‘proq tanqid ostiga olindi: bunday norozilik Jon van Seters tomonidan Tomas L.Tompson va Avraamning “Tarix va an’ana” asarida “Patriarxal rivoyatlarning tarixiyligi”ning nashr etilishi bilan yakunlandi.Tompson, adabiyotshunos olim, patriarxlar miloddan avvalgi 2-ming yillikda yashaganligi to'g'risida ishonchli dalillar yo'qligi haqida bahslashdi va ba'zi Injil matnlarida birinchi ming yillikning shartlari va tashvishlarini qanday aks ettirganini ta'kidladi, Van Seters esa patriarxal hikoyalarni o'rganib chiqdi va ularning nomlari, ijtimoiy muhit va xabarlar ular temir asri ijodi ekanligini kuchli ta'kidlagan.Van Seter va Tompsonning asarlari bibliya fanlari va arxeologiyadagi paradigmaning o'zgarishi bo'lib, bu asta-sekin olimlarni patriarxal rivoyatlarni tarixiy deb hisoblamaslikka olib keldi.Ba'zi konservativ olimlar keyingi yillarda patriarxal rivoyatlarni himoya qilishga harakat qilishdi, ammo bu pozitsiya olimlar tomonidan qabul qilinmadi.21-asrning boshlariga kelib, arxeologlar Ibrohim, Ishoq yoki Yoqubni ishonchli tarixiy shaxslarga aylantiradigan har qanday kontekstni tiklash umididan voz kechishdi.

Ibrohim miloddan avvalgi 1813 yilda tug'ilgan.Injilning dastlabki besh kitobiga ko'ra, Xudo Ibrohimni yahudiy xalqining asoschisi Ishoqning otasi qilib tanlaydi.Bu odamlar Xudo uchun alohida bo'ladi, shuningdek, butun dunyodagi boshqalar uchun muqaddaslik namunasi bo'ladi.Ibrohim Urni tark etib, oʻz qabilasi bilan Kanʼon tomon yuradi.Ibrohim xudodan vahiy oldi va va'da qilingan yer haqidagi g'oya paydo bo'ldi.Aksariyat tarixchilar patriarxal davrni Chiqish va Injil hakamlari davri bilan bir qatorda, biron bir tarixiy davrga aloqador bo'lmagan kech adabiy qurilish sifatida ko'rishadi;va bir asrlik to'liq arxeologik tadqiqotlardan so'ng, tarixiy Ibrohimga hech qanday dalil topilmadi.Asosan, Tavrot erta Fors davrida (miloddan avvalgi 6-asr oxiri) Bobil asirligi davrida Yahudoda qolib, oʻzlarining “otalari Ibrohim” orqali yerga boʻlgan huquqini izlagan yahudiy yer egalari oʻrtasidagi ziddiyatlar natijasida tuzilgan degan xulosaga keladi. ", va qaytib kelgan surgunlar o'zlarining qarshi da'volarini Musoga va isroilliklarning Chiqish an'analariga asoslaganlar.

O'n uch yil o'tgach, Ibrom 99 yoshga kirganida, Xudo Ibromning yangi ismini e'lon qildi: "Ibrohim" - "ko'p xalqlarning otasi".Keyin Ibrohim sunnatning belgisi bo'lishi kerak bo'lgan ahd bo'yicha ko'rsatmalarni oldi.Ibrohim o'zini sunnat qiladi va bu harakat Xudo va uning barcha avlodlari o'rtasidagi ahdni anglatadi.Bu ahd asosida Xudo Ibrohimni buyuk xalqning otasi qilib, uning avlodlariga keyinchalik Isroilga aylanadigan erni berishni va'da qiladi.Bu yahudiy e'tiqodida erkak sunnatining asosidir.

Muso yahudiylikning eng muhim payg'ambari va nasroniylik , islom, druzlar, bahayi dini va boshqa Ibrohim dinlarining eng muhim payg'ambarlaridan biri hisoblanadi.Muqaddas Kitob va Qur'onga ko'ra, Muso isroilliklarning yo'lboshchisi va qonun chiqaruvchisi bo'lgan, unga Tavrotning (Injilning birinchi beshta kitobi) muallifligi yoki "osmondan olinganligi" tegishli.Umuman olganda, Muso afsonaviy shaxs sifatida ko'riladi, shu bilan birga Muso yoki Musoga o'xshash shaxs miloddan avvalgi 13-asrda mavjud bo'lganligi ehtimolini saqlab qoladi.Rabbin iudaizmi Musoning umrini miloddan avvalgi 1391–1271 yillarga to'g'ri kelgan;Jerom miloddan avvalgi 1592 yilni, Jeyms Ussher esa o'zining tug'ilgan yili sifatida miloddan avvalgi 1571 yilni taklif qilgan.

Tavrot ibroniycha Injilning birinchi beshta kitobi, ya'ni Ibtido, Chiqish, Levilar, Sonlar va Qonunlar kitoblarining to'plamidir.Shu ma'noda Tavrot Pentateux yoki Musoning beshta kitobi bilan bir xil ma'noni anglatadi.U yahudiy anʼanalarida “Yozma Tavrot” nomi bilan ham tanilgan.Agar liturgik maqsadlar uchun mo'ljallangan bo'lsa, u Tavrot varaqasi (Sefer Tavrot) shaklini oladi.Agar bog'langan kitob shaklida bo'lsa, u Chumash deb ataladi va odatda ravvinlarning sharhlari (perushim) bilan bosiladi.Yahudiylar Tavrotni yozadilar, bu matnning eng qadimgi qismi keyinchalik nasroniylar tomonidan Eski Ahd nomi bilan ma'lum bo'lgan.

Birinchi ma'bad sifatida ham tanilgan Sulaymon ibodatxonasi, Ibroniy Injilga ko'ra, Quddusdagi birinchi ma'bad edi.U Sulaymonning Isroil Birlashgan Qirolligi ustidan hukmronligi davrida qurilgan va to'liq b. tomonidan qurilgan.Miloddan avvalgi 957 yil.U miloddan avvalgi 587/586 yillarda ikkinchi Bobil shohi Navuxadnazar II boshchiligidagi Yangi Bobil imperiyasi tomonidan vayron bo'lguniga qadar deyarli to'rt asr davom etdi, keyinchalik u Yahudo qirolligi qulagandan so'ng yahudiylarni Bobilga surgun qildi va Bobilga qo'shildi. viloyat.Ma'badning vayron bo'lishi va Bobil surgun qilinishi Bibliyadagi bashoratlarning amalga oshishi sifatida qaraldi va natijada yahudiylarning diniy e'tiqodlari mustahkamlandi, yahudiylarning politeistik yoki monolatristik e'tiqodlaridan yahudiylikda rivojlangan monoteistik e'tiqodlarga o'tish boshlandi.Bu ma'badda o'nta amrni o'z ichiga olgan muqaddas yodgorlik bo'lgan Ahd sandig'i joylashgan.Bir necha yuz yil o'tgach, ma'bad bobilliklar tomonidan vayron qilingan.

Ossuriyaliklar Isroilni zabt etib, yahudiy diasporasini (miloddan avvalgi 722 y.).Miloddan avvalgi 722-yilda ossuriyaliklar Isroil shohligini zabt etadilar va Ossuriya odatiga ko'ra, o'nta qabilani imperiyaning boshqa qismlariga ko'chirishga majbur qiladilar.Qabilalarning tarqalishi yahudiy diasporasining boshlanishi yoki yahudiy tarixining ko'p qismini tavsiflovchi Isroildan uzoqda yashashdir.Keyinchalik bobilliklar yahudiylarni ham ko'chirdilar.Miloddan avvalgi 722 yilda Shalmanesar V vorisi Sargon II boshchiligida ossuriyaliklar Isroil qirolligini bosib oldilar va ko'plab isroilliklar Mesopotamiyaga surgun qilindi.Yahudiylarning haqiqiy diasporasi miloddan avvalgi 6-asrda Bobil surgunidan boshlangan.

Muqaddas Kitobga ko'ra, Yoyaxinning qisqa hukmronligi davrida bobilliklar Quddusga hujum qilganda, Ma'bad Yangi Bobil imperiyasi shohi Navuxadnazar II tomonidan talon-taroj qilingan.Miloddan avvalgi 598 yil (2 Shohlar 24:13).Oradan oʻn yil oʻtib Navuxadnazar yana Quddusni qamal qildi va 30 oydan soʻng nihoyat miloddan avvalgi 587/6 yillarda shahar devorlarini buzib tashladi.Shahar nihoyat miloddan avvalgi 586/7 yil iyul oyida uning qo'shinlari qo'liga o'tdi.Bir oy o'tgach, Navuxadnazar qo'riqchilari qo'mondoni Navuzaradan shaharni yoqib yuborishga yuborildi.Muqaddas Kitobga ko'ra, "u Yahovaning uyiga, shoh saroyiga va Quddusning barcha uylariga o't qo'ydi" (4 Shohlar 25:9).Keyin talon-taroj qilishga arziydigan hamma narsa olib tashlandi va Bobilga olib ketildi (4 Shohlar 25:13–17).

Ikkinchi ma'bad, shuningdek, keyingi yillarda Hirodning ibodatxonasi sifatida tanilgan, Quddus shahridagi Ma'bad tog'ida miloddan avvalgi qayta qurilgan yahudiylarning muqaddas ma'badi edi.Miloddan avvalgi 516 va milodiy 70 yillar.U Miloddan avvalgi 587 yilda Yangi Bobil imperiyasi tomonidan Yahudo qirolligini zabt etish paytida vayron qilingan Birinchi ma'badning o'rnini egalladi (Sulaymonning Isroil Birlashgan Qirolligi davrida xuddi shu joyda qurilgan);qulagan yahudiy shohligi keyinchalik Bobil viloyati sifatida qo'shib olindi va uning aholisining bir qismi Bobilda asirlikda edi.Yahudning yangi Ahamoniylar viloyatidagi Ikkinchi Ma'badning qurilishi yahudiylar tarixida Ikkinchi Ma'bad davrining boshlanishi edi.Ikkinchi Ma'bad yahudiylik - Quddusdagi Ikkinchi Ma'badning qurilishi o'rtasidagi yahudiylik, mil.Miloddan avvalgi 515 yil va rimliklar tomonidan milodiy 70 yilda vayron qilingan.Ibroniy Bibliya kanonining rivojlanishi, sinagoga, yahudiylarning kelajakka bo'lgan apokaliptik umidlari va nasroniylikning yuksalishi ikkinchi ma'bad davriga to'g'ri keladi.

Yunoncha Eski Ahd yoki Septuaginta ibroniy Injilidan kitoblarning eng qadimgi yunoncha tarjimasidir.U ibroniycha Injilning masoretik matnida mavjud bo'lganlardan tashqari bir nechta kitoblarni o'z ichiga oladi, chunki ular asosiy ravvinik yahudiylik an'analarida kanonik ravishda qo'llaniladi.Qo'shimcha kitoblar yunon, ibroniy yoki oromiy tillarida tuzilgan, ammo aksariyat hollarda faqat yunoncha nusxasi saqlanib qolgan.Bu yahudiylar tomonidan qilingan ibroniy Injilining eng qadimgi va eng muhim to'liq tarjimasi.Muqaddas Kitobni oromiy tiliga tarjima qilish yoki tarjima qilish uchun ba'zi targ'ibotlar ham xuddi shu davrda yaratilgan.

Ibroniy Bibliya yoki Tanax - Tavrot, Neviim va Ketuvimlarni o'z ichiga olgan ibroniycha oyatlarning kanonik to'plami.Bu matnlar deyarli faqat Injil ibroniy tilida, bir nechta parchalar Injil oromiy tilida (Doniyor va Ezra kitoblarida va Yeremiyo 10:11 oyatida).Ibroniycha Bibliya kanonining qachon oʻzgartirilgani haqida ilmiy konsensus yoʻq: baʼzi olimlar uni Hasmoniylar sulolasi oʻrnatgan deb taʼkidlashsa, boshqalari esa u miloddan avvalgi 2-asrgacha yoki undan keyin ham oʻzgarmasligini taʼkidlaydilar.Lui Ginzbergning “Yahudiylar afsonalari” asariga ko‘ra, ibroniycha Injilning yigirma to‘rtta kitobi Ikkinchi ma’bad davrida Ezra va ulamolar tomonidan o‘rnatilgan. Talmudga ko‘ra, Tanaxning katta qismi Buyuk Assambleyaning odamlari tomonidan tuzilgan. (Anshei K'nesset HaGedolah), vazifa miloddan avvalgi 450 yilda bajarilgan va o'sha vaqtdan beri u o'zgarmagan.

Farziylar yahudiylarning ijtimoiy harakati va Ikkinchi ma'bad yahudiyligi davrida Levantdagi fikr maktabi edi.Milodiy 70-yilda Ikkinchi Ma'bad vayron bo'lgandan so'ng, farziylik e'tiqodlari ravvinlar yahudiyligining asosiy, liturgik va marosimiy asosiga aylandi.Farziylar va sadduqiylar o'rtasidagi to'qnashuvlar yahudiylar o'rtasidagi ancha kengroq va uzoq davom etgan ijtimoiy va diniy nizolar kontekstida bo'lib o'tdi, bu Rim istilosi tufayli yanada yomonlashdi.Bir to'qnashuv madaniy edi, ya'ni ellenizatsiya tarafdorlari (sadduqiylar) va unga qarshilik ko'rsatganlar (farziylar).Yana biri huquqiy-diniy edi, ma'badning marosimlari va xizmatlari bilan muhimligini ta'kidlaganlar va boshqa Muso qonunlarining ahamiyatini ta'kidlaganlar o'rtasida.To'qnashuvning o'ziga xos diniy nuqtasi Tavrotning turli talqinlarini va uni hozirgi yahudiy hayotiga qanday qo'llashni o'z ichiga olgan, sadduqiylar faqat Yozma Tavrotni (yunon falsafasi bilan) tan olishgan va payg'ambarlar, bitiklar va og'zaki Tavrot va tirilish kabi ta'limotlarni rad etishgan. o'liklardan.

Sadduqiylar yahudiy xalqining ijtimoiy-diniy sektasi boʻlib, Yahudiyada Ikkinchi Maʼbad davrida, miloddan avvalgi II asrdan boshlab, eramizning 70-yilida maʼbadning vayron boʻlishigacha faol boʻlgan.Sadduqiylarni ko'pincha boshqa zamondosh mazhablar, jumladan farziylar va esseniylar bilan solishtirishadi.Milodiy 1-asr oxirida yozgan Iosif Fevs bu mazhabni Yahudiya jamiyatining yuqori ijtimoiy va iqtisodiy qatlami bilan bog'laydi.Umuman olganda, ular turli siyosiy, ijtimoiy va diniy rollarni, jumladan, Quddusdagi ma'badni saqlashni ham bajardilar.Miloddan avvalgi 70-yilda Quddusdagi Hirod ma'badi vayron qilinganidan keyin guruh yo'q bo'lib ketdi.

Karait iudaizmi yahudiy diniy harakati bo'lib, faqat yozma Tavrotning halaka (yahudiy diniy qonuni) va ilohiyotdagi oliy hokimiyat sifatida tan olinishi bilan tavsiflanadi.Karaitlarning ta'kidlashicha, Musoga Xudo tomonidan yuborilgan barcha ilohiy amrlar qo'shimcha Og'zaki Qonun yoki tushuntirishlarsiz yozma Tavrotda qayd etilgan.Karait yahudiyligi Talmudda va undan keyingi asarlarda kodlangan Og'zaki Tavrotni Tavrotning obro'li talqini deb hisoblaydigan asosiy ravvin yahudiyligidan farq qiladi.Binobarin, karait yahudiylari Midrash yoki Talmuddagi og'zaki an'analarning yozma to'plamlarini majburiy deb hisoblamaydilar.Tavrotni o'qiyotganda, karaitlar matnning oddiy yoki eng aniq ma'nosiga (peshat) rioya qilishga intiladi;Bu to'g'ridan-to'g'ri ma'no emas, balki Tavrot kitoblari birinchi marta yozilganda qadimgi ibroniylar tomonidan tabiiy ravishda tushunilgan ma'no - Og'zaki Tavrotdan foydalanmasdan.Bunga javoban, Rabbin yahudiyligi Oliy Kengashning qonuniy qarorlariga tayanadi, chunki ular Tavrotning haqiqiy ma'nosini ko'rsatish uchun Midrash, Talmud va boshqa manbalarda kodlangan.Karait yahudiyligi Tavrotning har qanday talqinini uning manbasidan qat'i nazar, bir xil sinchkovlik bilan qabul qiladi va Tavrotni o'rganish har bir yahudiyning shaxsiy mas'uliyati ekanligini va oxir-oqibat uning to'g'ri ma'nosini shaxsan hal qilishini o'rgatadi.Karaitlar Talmud va boshqa asarlarda keltirilgan dalillarni boshqa nuqtai nazarlardan ustun qo'ymasdan ko'rib chiqishlari mumkin.

Essenlar Ikkinchi Ma'bad davridagi mistik yahudiy mazhabi bo'lib, u miloddan avvalgi 2-asrdan milodiy 1-asrgacha gullab-yashnagan.Keyinroq Iosif Flaviy “Yahudiylar urushi” (milodiy 75-yil) asarida Essenlar haqida batafsil ma’lumot bergan bo‘lsa, “Yahudiylarning qadimiy asarlari” (milodiy 94-yil) va “Flaviy Iosifning hayoti” (milodiy 97-yil) kitoblarida qisqaroq tavsiflangan.O'z bilimini da'vo qilib, u Essenoylarni farziylar va sadduqiylar bilan bir qatorda yahudiy falsafasining uchta mazhabidan biri sifatida ko'rsatadi.U xuddi shu ma'lumotni taqvodorlik, turmush qurmaslik, shaxsiy mulk va pulning yo'qligi, jamoatga e'tiqod va shanba kuniga qat'iy rioya qilishga sodiqlik haqida gapiradi.Uning qoʻshimcha qilishicha, essenlar har kuni ertalab suvga choʻmish marosimi boʻlgan - bu baʼzi bir zamondosh Hosidimlar orasida uchraydigan kundalik suvga choʻmilish uchun mikvehdan foydalanishga oʻxshash amaliyot - namozdan keyin birga ovqatlanishgan, oʻzlarini xayr-ehson va xayrixohlikka bagʻishlaganlar, gʻazabni ifoda etishni taqiqlaganlar, oʻrganishgan. oqsoqollarning kitoblari, sirlarni saqlab qolgan va ularning muqaddas yozuvlarida saqlangan farishtalarning ismlarini juda yodda tutgan.

Yeshiva (; ibroniycha: yeshiva, lit. 'o'tirish'; pl. yashybŪ, yeshivot yoki yeshivos) an'anaviy yahudiy ta'lim muassasasi bo'lib, ravvinlar adabiyotini, birinchi navbatda Talmud va halichani (yahudiy qonunlarini), Tavrot va yahudiylarni o'rganishga qaratilgan. falsafa parallel ravishda o‘rganiladi.O'qish odatda kundalik shiurim (ma'ruzalar yoki darslar) orqali, shuningdek chavrusas (arameycha "do'stlik" yoki "do'stlik") deb nomlangan o'quv juftlarida amalga oshiriladi.Chavrusa uslubidagi o'rganish yeshivaning o'ziga xos xususiyatlaridan biridir.

Tannaim ravvinlarning donishmandlari bo'lib, ularning qarashlari Mishnada, taxminan milodiy 10–220-yillarda qayd etilgan.Mishnaik davri deb ham ataladigan Tannaim davri taxminan 210 yil davom etgan.U Zugot ("juftlar") davridan keyin paydo bo'ldi va darhol Amoraim ("tarjimonlar") davridan keyin keldi.Tanna ildizi (anna) ibroniycha shanah (shshna) ildizining Talmudcha oromiy ekvivalenti bo'lib, u ham Mishna so'zining ildiz so'zi hisoblanadi.Shana (shsha‎) fe'li so'zma-so'z "[o'rgatilgan narsani] takrorlash" degan ma'noni anglatadi va "o'rganish" ma'nosida ishlatiladi.Mishnaik davri odatda avlodlarga ko'ra besh davrga bo'linadi.Taxminan 120 ta tannaim ma'lum.Tannaimlar Isroil yurtining bir qancha hududlarida yashagan.O'sha paytda yahudiylikning ma'naviy markazi Quddus edi, ammo shahar va Ikkinchi Ma'bad vayron bo'lgandan so'ng, Yohanan ben Zakkay va uning shogirdlari Yavne shahrida yangi diniy markazga asos solishdi.Yahudiy ta'limining boshqa joylari uning shogirdlari tomonidan Lod va Bney Brakda tashkil etilgan.

Mishna yoki Mishna yahudiy og'zaki an'analarining birinchi yirik yozma to'plami bo'lib, Og'zaki Tavrot deb nomlanadi.Bu, shuningdek, ravvinlar adabiyotining birinchi yirik asaridir.Mishna, Talmudga ko'ra, yahudiylarning ta'qib qilinishi va vaqt o'tishi farziylarning og'zaki rivoyatlari tafsilotlari ehtimolini oshirgan paytda, milodiy 3-asrning boshlarida Yahudo xa-Nasi tomonidan tahrirlangan. Ikkinchi ma'bad davridan (miloddan avvalgi 516-milodiy 70) unutilgan bo'lar edi.Mishnaning ko'p qismi mishnay ibroniy tilida yozilgan, ammo ba'zi qismlari oromiy tilida.Mishna oltita ordendan (sedarim, singular seder sddr) iborat boʻlib, ularning har biri 7–12 traktatdan (masechtot, singular masechet msssĪ; lit. “web”), jami 63 tadan iborat boʻlib, keyinchalik bob va paragraflarga boʻlingan.Mishna so'zi asarning bitta bandini, ya'ni Mishnadagi eng kichik tuzilish birligini ham ko'rsatishi mumkin.Shu sababli butun asar ba'zan ko'plik shaklida Mishnayot deb ham yuritiladi.

Geksapla (qadimgi yunoncha: Ἑξaλᾶ, "olti barobar") - ibroniycha Injilning oltita versiyadagi tanqidiy nashri uchun atama, ulardan to'rttasi yunon tiliga tarjima qilingan, faqat bo'laklarda saqlangan.Bu asl Ibroniy Yozuvlarni yunoncha Septuaginta va boshqa yunoncha tarjimalar bilan so'zma-so'z solishtirish edi.Bu atama, ayniqsa, va umuman olganda, Eski Ahdning ilohiyotchi va olim Origen tomonidan 240-yildan oldin tuzilgan nashriga nisbatan qo'llaniladi.Hexapla-ni tuzish maqsadi bahsli.Ehtimol, kitob Muqaddas Yozuv matnining buzilishiga oid nasroniy-ravvin polemikasi uchun mo'ljallangan.Kodeks ibroniycha matnni, uning yunoncha transkripsiyasidagi unlilarini va kamida to'rtta parallel yunoncha tarjimalarni, jumladan Septuagintani o'z ichiga olgan;bu jihatdan keyingi poliglotning prototipi hisoblanadi.Bir qator manbalarda aytilishicha, Psalter uchun ba'zi bashoratli kitoblar kabi tarjimaning ikki yoki uchta versiyasi mavjud.Umrining oxirida Origen o'z ishining qisqartirilgan versiyasini - Tetraplani yaratdi, unda faqat to'rtta yunoncha tarjima mavjud (shuning uchun nom).

Masoritlar yahudiy kotib olimlari guruhi boʻlib, ular miloddan avvalgi 5-10-asrlar oxirigacha ishlagan, asosan oʻrta asrlar Falastinida (Jund Filastin) Tiberiya va Quddus shaharlarida, shuningdek, Iroqda (Bobiliya) joylashgan.Har bir guruh Ibroniy Injilning (Tanax) talaffuzi, paragraf va oyat bo'linishlari va kantilatsiyasini standartlashtirishga harakat qilib, Bibliya matnining tashqi shakliga diakritik eslatmalar (niqqud) ko'rinishida talaffuz va grammatik qo'llanmalar tizimini tuzdilar. butun dunyo yahudiy jamiyati uchun.Masoretlarning Ben Asherlar oilasi masoret matnining saqlanishi va ishlab chiqarilishi uchun katta mas'ul bo'lgan, garchi ben Naftali Masoretesning muqobil masoretik matni mavjud bo'lsa-da, ben Asher matnidan taxminan 875 ta farq bor.Halaxiy hokimiyat Maymonidlar ben Asherni ustun deb ma'qullagan, garchimisrlik yahudiy olimi Saadya Gaon al-Fayyumi ben Naftali tizimini afzal ko'rgan bo'lsa-da.Ben Asherlar oilasi va masoretlarning ko'pchiligi karaitlar bo'lgan deb taxmin qilingan.Biroq, Jefri Xon, ben Asherlar oilasi, ehtimol, karait bo'lmagan, deb hisoblaydi va Aron Dotan “M. Ben-Asherning karait bo'lmaganligining hal qiluvchi dalillari borligini ta'kidlaydi.

Maymonid Mishna haqidagi sharhida (Sinedrion trakti, 10-bob) o'zining "13 imon tamoyilini" shakllantiradi;va bu tamoyillar u yahudiylikning zaruriy e'tiqodlari deb hisoblagan narsalarni umumlashtirgan:Xudoning mavjudligi.Xudoning birligi va elementlarga bo'linmasligi.Xudoning ma'naviyati va jismsizligi.Xudoning abadiyligi.Faqat Xudoga sajda qilish ob'ekti bo'lishi kerak.Xudoning payg'ambarlari orqali vahiy.Muso alayhissalomning payg'ambarlar orasidagi ulug'vorligi.Butun Tavrot (yozma va og'zaki qonun) ilohiy kelib chiqishi va Sinay tog'ida Xudo tomonidan Musoga buyurilganligi.Muso tomonidan berilgan Tavrot doimiydir va o'zgartirilmaydi yoki o'zgartirilmaydi.Xudoning insonning barcha harakatlari va fikrlarini bilishi.Solihlikning mukofoti va yomonlikning jazosi.Yahudiy Masihining kelishi.O'liklarning tirilishi.Aytishlaricha, Maymonidlar turli Talmud manbalaridan tamoyillarni tuzgan.Bu tamoyillar birinchi marta taklif qilinganida munozarali bo'lib, ravvinlar Xasday Kreskas va Jozef Albo tomonidan tanqidga sabab bo'lgan va keyingi bir necha asrlar davomida yahudiy jamoatchiligining ko'pchiligi tomonidan e'tiborga olinmagan.Biroq, bu tamoyillar keng tarqalgan bo'lib, pravoslav yahudiylar uchun e'tiqodning asosiy tamoyillari hisoblanadi.Ushbu tamoyillarning ikkita she'riy takrorlanishi (Ani Ma'amin va Yigdal) oxir-oqibat Siddurning (yahudiy ibodat kitobi) ko'plab nashrlarida kanonizatsiya qilindi.Prinsiplarni Siddur Edot XaMizrach, Shacharit uchun qo'shimchalar ro'yxatida ko'rish mumkin, uning keyingi asarlarida, Mishneh Tavrotda va The Guide for The Guide of Shacharitda ushbu tamoyillar ro'yxatining yo'qligi ba'zilarni u o'z fikridan qaytgan degan fikrga olib keldi. oldingi pozitsiyasi yoki bu tamoyillar ko'rsatuvchi emas, tavsiflovchidir.

Zohar yahudiylarning tasavvufiy tafakkuri adabiyotida Kabbala nomi bilan mashhur boʻlgan asosiy asardir.Bu Tavrotning (Musoning beshta kitobi) tasavvufiy jihatlariga sharhlar va Muqaddas Kitob talqinlari hamda tasavvuf, afsonaviy kosmogoniya va mistik psixologiyaga oid materiallarni o'z ichiga olgan kitoblar guruhidir.Zoharda Xudoning tabiati, koinotning kelib chiqishi va tuzilishi, ruhlarning tabiati, qutqarish, Egoning zulmatga va "haqiqiy o'zlik" ning "Xudoning nuriga" munosabati haqida munozaralar mavjud.Zohar birinchi marta Muso de Leon (taxminan 1240 - 1305) tomonidan e'lon qilingan, u bu asar Simeon ben Yoxayning ta'limotlarini yozib olgan tannait asari ekanligini da'vo qilgan.Bu da'vo zamonaviy olimlar tomonidan rad etilgan, ularning ko'pchiligi de Leon, shuningdek, Geonik materialning mashhur soxtachisi, kitobni o'zi yozgan deb hisoblashadi.Ba'zi olimlarning ta'kidlashicha, Zohar bir nechta o'rta asr mualliflarining ishi va / yoki oz miqdordagi chinakam antiqa roman materiallarini o'z ichiga oladi.

Sabbatchilar (yoki sabbatchilar) turli xil yahudiy izdoshlari, shogirdlari va imonlilari Sabbatay Zevi (1626–1676), yahudiy yahudiy ravvinlari va 1666 yilda g'azolik Natan tomonidan yahudiy Masihi deb e'lon qilingan Kabbalist edilar.Yahudiy diasporasidagi ko'p sonli yahudiylar uning da'volarini, hatto o'sha yili Islomni majburlab qabul qilganligi sababli murtad bo'lganidan keyin ham qabul qilishdi.Sabbatai Zeviyning izdoshlari, ham u e'lon qilingan masihiylik davrida ham, Islomni majburan qabul qilganidan keyin ham, sabbatchilar deb nomlanadi.Sabbatchilarning bir qismi 21-asrgacha Turkiyada Dönmening avlodlari sifatida yashab kelgan.

Ko'pincha yahudiy ma'rifati (ibroniycha hshhla; so'zma-so'z "donolik", "bilim" yoki "ta'lim") deb ataladigan Xaskala Markaziy va Sharqiy Yevropa yahudiylari o'rtasidagi intellektual harakat bo'lib, G'arbiy Evropa va boshqa mamlakatlardagilarga ma'lum ta'sir ko'rsatgan. Musulmon dunyosi.U 1770-yillarda aniq mafkuraviy dunyoqarash sifatida vujudga kelgan va uning oxirgi bosqichi taxminan 1881 yilda yahudiy millatchiligining kuchayishi bilan yakunlangan.Xaskala bir-birini to'ldiruvchi ikkita maqsadni ko'zlagan.U yahudiylarni alohida, noyob jamoa sifatida saqlab qolishga intildi va madaniy va axloqiy yangilanish loyihalarini amalga oshirdi, jumladan, dunyoviy hayotda foydalanish uchun ibroniy tilini qayta tiklash, bu esa bosma nashrlarda topilgan ibroniy tilini ko'paytirishga olib keldi.Shu bilan birga, u atrofdagi jamiyatlarda maqbul integratsiyaga intildi.Amaliyotchilar ekzogen madaniyat, uslub va xalq tilini o‘rganish, zamonaviy qadriyatlarni o‘zlashtirishni ilgari surdilar.Shu bilan birga, iqtisodiy samaradorlikka erishildi.Xaskala ratsionalizm, liberalizm, fikr erkinligi va izlanishni targ'ib qilgan va asosan umumiy Ma'rifat davrining yahudiy varianti sifatida qabul qilingan.Harakat maksimal murosaga umid qilgan mo''tadillardan tortib, tub o'zgarishlarga intilayotgan radikallargacha bo'lgan keng spektrni qamrab oldi.

Ravvin Isroil ben Eliezer (taxminan 1698 yil - 1760 yil 22 may), Baal Shem Tov yoki Besht nomi bilan tanilgan, Polshadan kelgan yahudiy tasavvufchisi va tabibi bo'lib, u Hasidik iudaizmning asoschisi hisoblanadi."Besht" Baal Shem Tovning qisqartmasi bo'lib, "Yaxshi nomga ega" yoki "yaxshi obro'ga ega" degan ma'noni anglatadi.Baal Shem Tov ta'limotining asosiy tamoyili har bir inson faoliyatida va har bir uyg'onish soatida singib ketadigan ilohiy "dvekut" bilan bevosita bog'liqlikdir.Ibroniycha harflar va so'zlarning mistik ahamiyati bilan bir qatorda, ibodat eng muhim ahamiyatga ega.Uning yangiligi "ibodat qiluvchilarni o'zlarining chalg'ituvchi fikrlariga ilohiylikdagi ildizlariga ergashishga undashda" yotadi.Uning ta'limotiga ergashganlar uni Dovudning shoh xonadoniga boradigan Dovud avlodidan kelib chiqqan deb bilishadi.

Pravoslav yahudiylik - bu zamonaviy yahudiylikning an'anaviy va teologik konservativ tarmoqlari uchun umumiy atama.Ilohiy nuqtai nazardan, u asosan Sinay tog'ida Musoga Xudo tomonidan nozil qilingan va o'sha paytdan beri sodiqlik bilan etkazilgan yozma va og'zaki Tavrot bilan belgilanadi.Shuning uchun pravoslav iudaizm yahudiy qonuniga yoki halakaga qat'iy rioya qilishni yoqlaydi, bu faqat an'anaviy usullarga muvofiq talqin qilinishi va aniqlanishi va asrlar davomida qabul qilingan pretsedentning davomiyligiga rioya qilishi kerak.U butun halaxiy tizimni oxir-oqibat o'zgarmas vahiyga asoslangan va tashqi ta'sirdan tashqarida deb hisoblaydi.Asosiy amaliyotlar shanba kuniga rioya qilish, kosher ovqatlanish va Tavrotni o'rganishdir.Asosiy ta'limotlar orasida Quddusdagi ma'badni qurish orqali yahudiy amaliyotini tiklaydigan va barcha yahudiylarni Isroilga to'playdigan kelajak Masih, o'liklarning kelajakda jismoniy tirilishiga ishonish, solihlar va gunohkorlar uchun ilohiy mukofot va jazo bor.

Tora im Derech Eretz (ibroniycha: wrẔ Đĝ drr arm – Tavrot – “yer yoʻli” bilan) ravvinlar adabiyotida keng tarqalgan ibora boʻlib, insonning keng dunyo bilan oʻzaro munosabatlarining turli jihatlariga ishora qiladi.Bu, shuningdek, ravvin Samson Rafael Xirsh (1808-88) tomonidan ifodalangan pravoslav yahudiylik falsafasiga ham tegishli bo'lib, u an'anaviy ravishda kuzatilgan yahudiylik va zamonaviy dunyo o'rtasidagi munosabatlarni rasmiylashtiradi.Ba'zilar pravoslav yahudiylikning natijaviy uslubini neo-pravoslavlik deb atashadi.

Qayta qurish iudaizmi yahudiylik harakati boʻlib, u Mordexay Kaplan (1881–1983) tomonidan ishlab chiqilgan kontseptsiyalarga asoslanib, iudaizmni din emas, balki tobora rivojlanib borayotgan tsivilizatsiya sifatida qaraydi.Harakat konservativ iudaizm ichida yarim uyushgan oqim sifatida vujudga kelgan va 1920-yillarning oxiridan 1940-yillargacha, 1955-yilda ajralib chiqib, 1967-yilda ravvinlar kollejini tashkil etishidan oldin rivojlangan. Pravoslav, konservativ, islohotchi va gumanistik.

Haredi yahudiyligi pravoslav iudaizmdagi guruhlardan iborat bo'lib, ular halaka (yahudiy qonunlari) va urf-odatlariga qat'iy rioya qilishlari, zamonaviy qadriyatlar va amaliyotlarga qarshi turishlari bilan ajralib turadi.Uning a'zolari odatda ingliz tilida ultra-pravoslav deb ataladi;ammo, "ultra-pravoslav" atamasi qat'iy pravoslav yoki haredi kabi atamalarni afzal ko'rgan ko'plab tarafdorlari tomonidan kamsituvchi deb hisoblanadi.Haredi yahudiylari o'zlarini eng diniy yahudiylar guruhi deb bilishadi, garchi yahudiylikning boshqa oqimlari bunga rozi bo'lmasalar ham.Ba'zi olimlarning ta'kidlashicha, Haredi yahudiyligi jamiyatdagi o'zgarishlarga, jumladan, siyosiy ozodlik, ma'rifatdan kelib chiqqan Xaskala harakati, madaniyatlashuv, sekulyarizatsiya, diniy islohotning barcha shakllarida engildan ekstremalgacha, yahudiy milliy harakatlarining kuchayishi va boshqalarga reaktsiyadir. Zamonaviy pravoslav iudaizmdan farqli o'laroq, Haredi yahudiyligi izdoshlari o'zlarini jamiyatning boshqa qismlaridan ma'lum darajada ajratib turadilar.Biroq, ko'plab Haredi jamoalari o'z yoshlarini kasbiy daraja olishga yoki biznes ochishga undaydi.Bundan tashqari, ba'zi Haredi guruhlari, masalan, Chabad-Lubavitch, kamroq kuzatuvchan va aloqasi bo'lmagan yahudiylar va hilonimlar (dunyoviy isroillik yahudiylar) bilan ta'minlashni rag'batlantiradilar.Shunday qilib, kasbiy va ijtimoiy munosabatlar ko'pincha Haredi va Haredi bo'lmagan yahudiylar, shuningdek, Haredi yahudiylari va yahudiy bo'lmaganlar o'rtasida shakllanadi.Haredi jamoalari asosan Isroilda (Isroil aholisining 12,9%), Shimoliy Amerika va G'arbiy Evropada joylashgan.Ularning taxminiy dunyo aholisi soni 1,8 milliondan oshadi va dinlararo nikohning deyarli yo'qligi va tug'ilishning yuqori darajasi tufayli Haredi aholisi tez o'sib bormoqda.Ularning soni 1970-yillardan beri dunyoviy yahudiylarning baal teshuva harakatining bir qismi sifatida Haredi turmush tarzini qabul qilishlari tufayli ko'paygan;ammo, bu ketayotganlar tomonidan qoplanadi.