Bitwa pod Waterloo

Przekraczając granicę w pobliżu Charleroi przed świtem 15 czerwca, Francuzi szybko zajęli placówki Koalicji, zabezpieczając „centralną pozycję” Napoleona między armiami Wellingtona i Blüchera.Miał nadzieję, że to uniemożliwi im połączenie się i będzie w stanie zniszczyć najpierw armię pruską, a potem Wellingtona.Rozkaz Neya polegał na zabezpieczeniu skrzyżowania Quatre Bras, aby mógł później skręcić na wschód i w razie potrzeby wzmocnić Napoleona.Ney znalazł skrzyżowanie Quatre Bras lekko utrzymywane przez księcia Orańskiego, który odparł początkowe ataki Neya, ale został stopniowo wyparty przez przytłaczającą liczbę żołnierzy francuskich.W międzyczasie 16 czerwca Napoleon zaatakował i pokonał Prusaków Blüchera w bitwie pod Ligny, wykorzystując część rezerwy i prawe skrzydło swojej armii.Centrum pruskie ustąpiło pod ciężkimi francuskimi atakami, ale flanki utrzymały pozycję.Pruski odwrót spod Ligny przebiegał nieprzerwanie i pozornie niezauważony przez Francuzów.Wraz z odwrotem Prus z Ligny, pozycja Wellingtona w Quatre Bras była nie do utrzymania.Następnego dnia wycofał się na północ, do pozycji obronnej, którą rozpoznał w poprzednim roku - niskiego grzbietu Mont-Saint-Jean, na południe od wioski Waterloo i lasu Sonian.Przed opuszczeniem Ligny Napoleon rozkazał Grouchy'emu, który dowodził prawym skrzydłem, podążać za wycofującymi się Prusakami z 33 000 ludzi.Późny start, niepewność co do kierunku obranego przez Prusaków i niejasność wydanych mu rozkazów sprawiły, że Grouchy spóźnił się, aby uniemożliwić armii pruskiej dotarcie do Wavre, skąd mogła maszerować na wsparcie Wellingtona.

Wellington wstał 18 czerwca około godziny 02:00 lub 03:00 i pisał listy do świtu.Wcześniej napisał do Blüchera, potwierdzając, że stoczy bitwę pod Mont-Saint-Jean, jeśli Blücher dostarczy mu przynajmniej jeden korpus;w przeciwnym razie wycofałby się w kierunku Brukseli.Na nocnej naradzie szef sztabu Blüchera, August Neidhardt von Gneisenau, był nieufny wobec strategii Wellingtona, ale Blücher przekonał go, że powinni maszerować, by dołączyć do armii Wellingtona.Rano Wellington należycie otrzymał odpowiedź od Blüchera, obiecującą wsparcie go trzema korpusami.

Napoleon jadł śniadanie ze srebrnego talerza w Le Caillou, domu, w którym spędził noc.Kiedy Soult zasugerował, że Grouchy powinien zostać wezwany do przyłączenia się do głównych sił, Napoleon powiedział: „Tylko dlatego, że wszyscy zostaliście pokonani przez Wellingtona, myślicie, że jest dobrym generałem. Mówię wam, Wellington to zły generał, Anglicy to źli żołnierze, a ta sprawa to nic innego jak zjedzenie śniadania”.Pozornie lekceważąca uwaga Napoleona mogła mieć charakter strategiczny, biorąc pod uwagę jego maksymę „na wojnie morale jest wszystkim”.W przeszłości zachowywał się podobnie, a rankiem w bitwie pod Waterloo mógł reagować na pesymizm i obiekcje swojego szefa sztabu i starszych generałów.

W Wavre pruski IV Korpus pod dowództwem Bülowa został wyznaczony do poprowadzenia marszu do Waterloo, ponieważ był w najlepszej formie, nie biorąc udziału w bitwie pod Ligny.Chociaż nie ponieśli strat, IV Korpus maszerował przez dwa dni, osłaniając odwrót trzech innych korpusów armii pruskiej z pola bitwy pod Ligny.Zostały wysłane najdalej od pola bitwy, a postęp był bardzo powolny.Drogi były w złym stanie po nocnym ulewnym deszczu, a ludzie Bülowa musieli przejść przez zatłoczone ulice Wavre i przenieść 88 dział artyleryjskich.Sprawy nie pomogły, gdy w Wavre wybuchł pożar, blokując kilka ulic wzdłuż zamierzonej trasy Bülowa.W rezultacie ostatnia część korpusu wyruszyła o godzinie 10:00, sześć godzin po tym, jak czołowe elementy ruszyły w kierunku Waterloo.Za ludźmi Bülowa pod Waterloo podążał najpierw I Korpus, a następnie II Korpus.

O godzinie 11:00 Napoleon sporządził swój ogólny rozkaz: Korpus Reille'a po lewej stronie i Korpus d'Erlona po prawej miały zaatakować wioskę Mont-Saint-Jean i dotrzymać kroku sobie.Ten rozkaz zakładał, że linia bitwy Wellingtona znajdowała się w wiosce, a nie w bardziej wysuniętej do przodu pozycji na grani.Aby to umożliwić, dywizja Jerome'a ​​przeprowadziłaby pierwszy atak na Hougoumont, co, jak spodziewał się Napoleon, przyciągnęłoby rezerwy Wellingtona, ponieważ jego utrata zagroziłaby jego komunikacji z morzem.Wielka bateria artylerii rezerwowej I, II i VI Korpusu miała wówczas ostrzeliwać środek pozycji Wellingtona od około godziny 13:00.Korpus D'Erlona miał wtedy zaatakować lewą stronę Wellingtona, przedrzeć się i przetoczyć jego linię ze wschodu na zachód.W swoich wspomnieniach Napoleon napisał, że jego zamiarem było oddzielenie armii Wellingtona od Prusaków i wypędzenie jej z powrotem w kierunku morza.

Historyk Andrew Roberts zauważa, że ​​„To ciekawy fakt dotyczący bitwy pod Waterloo, że nikt nie jest absolutnie pewien, kiedy faktycznie się zaczęła”.Wellington odnotował w swoich depeszach, że „około dziesiątej [Napoleon] rozpoczął wściekły atak na nasz posterunek w Hougoumont”.Inne źródła podają, że atak rozpoczął się około godziny 11:30. Domu i jego najbliższego otoczenia broniły cztery lekkie kompanie Gwardii, a lasu i parku Hanowerczyk Jäger i 1/2 Nassau.Początkowy atak brygady Bauduina opróżnił las i park, ale został odparty przez ciężki ostrzał brytyjskiej artylerii i kosztował Bauduina życie.Gdy brytyjskie działa zostały rozproszone przez pojedynek z francuską artylerią, drugi atak brygady Soye i tego, co należało do Bauduina, zdołał dotrzeć do północnej bramy domu.Sous-porucznik Legros, francuski oficer, wyłamał siekierą bramę i niektórym francuskim żołnierzom udało się wejść na dziedziniec.Coldstream Guards i Scots Guards przybyli, aby wesprzeć obronę.Doszło do zaciekłej walki wręcz, a Brytyjczykom udało się zamknąć bramę przed napływającymi wojskami francuskimi. Wszyscy Francuzi uwięzieni na dziedzińcu zostali zabici.Ocalał tylko młody perkusista.Walki trwały wokół Hougoumont przez całe popołudnie.Jego okolice były intensywnie inwestowane przez francuską lekką piechotę i przeprowadzono skoordynowane ataki na wojska stojące za Hougoumont.Armia Wellingtona broniła domu i wydrążonej drogi biegnącej od niego na północ.Po południu Napoleon osobiście nakazał ostrzeliwanie domu i podpalenie go, co spowodowało zniszczenie wszystkiego oprócz kaplicy.Brygada Królewskiego Legionu Niemieckiego Du Plata została wysunięta do przodu, aby bronić wydrążonej drogi, co musieli zrobić bez starszych oficerów.Ostatecznie zostali zwolnieni przez 71. Highlanders, brytyjski pułk piechoty.Brygada Adama została dodatkowo wzmocniona przez 3. Brygadę Hanowerską Hugh Halketta i skutecznie odparła dalsze ataki piechoty i kawalerii wysłane przez Reille'a.Hougoumont wytrzymał do końca bitwy.

Nieco po godzinie 13:00 rozpoczął się atak I Korpusu w dużych kolumnach.Bernard Cornwell pisze: „[kolumna] sugeruje wydłużoną formację z wąskim końcem wycelowanym jak włócznia w linię wroga, podczas gdy w rzeczywistości przypominała raczej cegłę przesuwającą się w bok, a atak d'Erlona składał się z czterech takich cegieł, każda jedna dywizja francuskiej piechoty”.Każda dywizja, z jednym wyjątkiem, była utworzona w ogromnych masach, składających się z ośmiu lub dziewięciu batalionów, z których została utworzona, rozmieszczona i umieszczona w kolumnie jeden za drugim, z odstępem zaledwie pięciu kroków między batalionami.Dywizje miały posuwać się naprzód w rzędzie z lewej strony w odległości 400 kroków od siebie - 2. Dywizja (Donzelot) po prawej stronie brygady Bourgeois, 3. Dywizja (Marcognet) obok i 4. Dywizja (Durutte) po prawej stronie .Ney poprowadził ich do ataku, każda kolumna miała przód około stu sześćdziesięciu do dwustu plików.Najbardziej wysunięta na lewo dywizja ruszyła na otoczone murem gospodarstwo La Haye Sainte.Gospodarstwa bronił Królewski Legion Niemiecki.Podczas gdy jeden batalion francuski walczył z obrońcami od frontu, kolejne bataliony rozeszły się po obu stronach i przy wsparciu kilku szwadronów kirasjerów zdołały odizolować gospodarstwo.Królewski Legion Niemiecki zdecydowanie bronił gospodarstwa.Za każdym razem, gdy Francuzi próbowali wspiąć się na mury, Niemcy w jakiś sposób ich powstrzymywali.Książę Orański zobaczył, że La Haye Sainte zostało odcięte i próbował je wzmocnić, wysyłając w linii hanowerski batalion Lüneburg.Kirasjerzy ukryci w zagłębieniu ziemi złapali go i zniszczyli w ciągu kilku minut, a następnie przejechali obok La Haye Sainte, prawie do szczytu grzbietu, gdzie osłaniali lewą flankę d'Erlona w miarę rozwoju jego ataku.

Około 13:15 Napoleon zobaczył pierwsze kolumny Prusaków wokół wioski Lasne-Chapelle-Saint-Lambert, 4 do 5 mil (6,4 do 8,0 km) od jego prawej flanki - około trzech godzin marszu dla armii.Reakcją Napoleona było wysłanie przez marszałka Soulta wiadomości do Grouchy'ego, nakazującej mu zbliżyć się na pole bitwy i zaatakować przybywających Prusaków.Grouchy jednak wykonywał poprzednie rozkazy Napoleona, by podążać za Prusakami „z mieczem na plecach” w kierunku Wavre i był wtedy zbyt daleko, by dotrzeć do Waterloo.Grouchy został poinformowany przez swojego podwładnego, Gérarda, aby „maszerował na dźwięk dział”, ale trzymał się jego rozkazów i walczył z tylną strażą pruskiego III Korpusu pod dowództwem generała porucznika barona von Thielmanna w bitwie pod Wavre .Co więcej, list Soulta nakazujący Grouchy'emu szybkie przystąpienie do Napoleona i zaatakowanie Bülowa dotarłby do Grouchy'ego dopiero po 20:00.

80 dział wielkiej baterii Napoleona ustawiło się pośrodku.Otworzyli ogień o 11:50, według Lorda Hilla (dowódcy II Korpusu sprzymierzonego z Anglikami), podczas gdy inne źródła podają czas między południem a 13:30.Wielka bateria znajdowała się zbyt daleko z tyłu, aby celnie celować, a jedynymi innymi oddziałami, jakie widzieli, byli harcownicy z pułków Kempt i Pack oraz 2. holenderskiej dywizji Perponchera (pozostałe stosowały charakterystyczną dla Wellingtona „obronę odwróconego zbocza”).Bombardowanie spowodowało dużą liczbę ofiar.Chociaż niektóre pociski wbiły się w miękką glebę, większość znalazła swoje ślady na odwrotnym zboczu grani.Bombardowanie zmusiło kawalerię Brygady Unii (w trzeciej linii) do przesunięcia się w lewo, aby zmniejszyć straty.

Uxbridge rozkazał swoim dwóm brygadom brytyjskiej ciężkiej kawalerii - utworzonym niewidocznym za grzbietem - szarżować w celu wsparcia ciężko naciskanej piechoty.1. Brygada, znana jako Brygada Domowa, dowodzona przez generała dywizji lorda Edwarda Somerseta, składała się z pułków gwardii: 1. i 2. Gwardii Życia, Królewskiej Gwardii Konnej (Niebiescy) i 1. (Królewskiej) Gwardii Smoków.2. Brygada, znana również jako Brygada Unii, dowodzona przez generała dywizji Sir Williama Ponsonby'ego, była tak nazywana, ponieważ składała się z Anglika (1. lub Inniskilling) pułk ciężkich dragonów.Brygada Gospodarstwa Domowego przekroczyła szczyt pozycji sprzymierzonych z Anglikami i ruszyła w dół zbocza.Kirasjerzy strzegący lewej flanki d'Erlona byli nadal rozproszeni, więc zostali zmiatani przez głęboko zatopioną główną drogę, a następnie rozgromieni.Kontynuując atak, eskadry po lewej stronie Brygady Domowej zniszczyły następnie brygadę Aularda.Pomimo prób ich przywołania, minęli La Haye Sainte i znaleźli się u podnóża wzgórza na dmuchanych koniach naprzeciw brygady Schmitza ustawionej w kwadraty.Napoleon natychmiast odpowiedział, zarządzając kontratak brygad kirasjerów Farine i Travers oraz dwóch pułków szwoleżerów (ułanów) Jaquinota w dywizji lekkiej kawalerii I Korpusu.Zdezorganizowani i kłębiący się na dnie doliny między Hougoumont a Sojuszem La Belle, Szkoci Szarzy i reszta brytyjskiej ciężkiej kawalerii zostali zaskoczeni przez kontratak kirasjerów Milhauda, ​​do których dołączyli lansjerzy z 1. Dywizji Kawalerii barona Jaquinota.Gdy Ponsonby próbował zebrać swoich ludzi przeciwko francuskim kirystom, został zaatakowany przez lansjerów Jaquinota i schwytany.Pobliska grupa Scots Grays widziała schwytanie i próbowała uratować dowódcę brygady.Francuski lansjer, który schwytał Ponsonby'ego, zabił go, a następnie użył jego lancy do zabicia trzech Szkotów Szarych, którzy próbowali ratować.Do czasu śmierci Ponsonby'ego impet całkowicie powrócił na korzyść Francuzów.Kawalerzyści Milhauda i Jaquinota wyparli Brygadę Unii z doliny.Rezultatem były bardzo ciężkie straty dla kawalerii brytyjskiej.Kontrszarża brytyjskich lekkich dragonów pod dowództwem generała dywizji Vandeleura i holendersko-belgijskich lekkich dragonów i husarii pod dowództwem generała dywizji Ghigny'ego na lewym skrzydle oraz holendersko-belgijskich karabinierów pod dowództwem generała dywizji Tripa w centrum odepchnęła Francuska kawaleria.

Nieco przed 16:00 Ney zauważył pozorny exodus z centrum Wellington.Pomylił ruch ofiar na tyły z początkiem odwrotu i starał się to wykorzystać.Po klęsce Korpusu d'Erlona Neyowi pozostało niewiele rezerw piechoty, ponieważ większość piechoty została skierowana albo do daremnego ataku Hougoumont, albo do obrony francuskiej prawicy.Dlatego Ney próbował rozbić centrum Wellingtona samą kawalerią.Początkowo zaangażowano rezerwowy korpus kawalerii Milhauda składający się z kirasjerów i dywizję lekkiej kawalerii Gwardii Cesarskiej Lefebvre-Desnoëttes, około 4800 szabli.Kiedy te zostały odparte, do zmasowanego ataku dodano korpus ciężkiej kawalerii Kellermanna i ciężką kawalerię Gwardii Guyota, w sumie około 9 000 kawalerii w 67 szwadronach.Kiedy Napoleon zobaczył szarżę, powiedział, że to o godzinę za wcześnie.Piechota Wellingtona odpowiedziała, tworząc kwadraty (puste formacje skrzynkowe o głębokości czterech rzędów).Kwadraty były znacznie mniejsze niż zwykle przedstawiane na obrazach bitewnych - kwadrat batalionu liczącego 500 żołnierzy miałby nie więcej niż 60 stóp (18 m) długości boku.Kwadraty piechoty, które stały na swoim miejscu, były zabójcze dla kawalerii, ponieważ kawaleria nie mogła walczyć z żołnierzami za żywopłotem bagnetów, ale sama była narażona na ogień z kwadratów.Konie nie szarżowałyby na pole ani nie mogły zostać oskrzydlone, ale były podatne na artylerię lub piechotę.Wellington rozkazał swoim załogom artylerii schronić się na placach, gdy zbliżała się kawaleria, i wrócić do swoich dział i wznowić ogień, gdy się wycofują.Świadkowie w brytyjskiej piechocie odnotowali aż 12 szturmów, choć prawdopodobnie obejmuje to kolejne fale tego samego ogólnego ataku;liczba ogólnych napadów była niewątpliwie znacznie mniejsza.Kellermann, uznając daremność ataków, próbował powstrzymać elitarną brygadę karabinierów przed przyłączeniem się, ale w końcu Ney zauważył ich i nalegał na ich zaangażowanie.

W końcu stało się oczywiste, nawet dla Neya, że ​​sama kawaleria niewiele osiąga.Z opóźnieniem zorganizował połączony atak, wykorzystując dywizję Bachelu i pułk Tissota z dywizji Foya z II Korpusu Reille'a (około 6500 piechurów) oraz francuską kawalerię, która pozostała w stanie zdolnym do walki.Atak ten był skierowany mniej więcej tą samą trasą, co poprzednie ataki ciężkiej kawalerii (między Hougoumont a La Haye Sainte).Został zatrzymany przez szarżę kawalerii Brygady Domowej dowodzonej przez Uxbridge.Kawaleria brytyjska nie była jednak w stanie przełamać francuskiej piechoty i cofnęła się ze stratami od ognia muszkietów.Chociaż francuska kawaleria spowodowała niewiele bezpośrednich strat w centrum Wellingtona, ostrzał artyleryjski na jego place piechoty spowodował wiele.Kawaleria Wellingtona, z wyjątkiem brygad Sir Johna Vandeleura i Sir Husseya Viviana po lewej stronie, była zaangażowana w walkę i poniosła znaczne straty.Sytuacja wydawała się tak rozpaczliwa, że ​​Cumberland Hussars, jedyny obecny pułk kawalerii hanowerskiej, uciekł z pola, siejąc alarm aż do Brukseli.

Mniej więcej w tym samym czasie, gdy połączonymi siłami atak Neya na centroprawicową linię Wellingtona, zebrane elementy I Korpusu D'Erlona, ​​na czele z 13. Légère, wznowiły atak na La Haye Sainte i tym razem odniosły sukces, częściowo dlatego, że skończyła się amunicja Królewskiego Legionu Niemieckiego.Jednak Niemcy utrzymywali środek pola bitwy przez prawie cały dzień, co zatrzymało natarcie Francji.Po zdobyciu La Haye Sainte Ney przeniósł następnie harcowników i artylerię konną w kierunku centrum Wellington.Francuska artyleria zaczęła rozbijać kanistry na kwadraty piechoty z bliskiej odległości.30. i 73. pułk poniosły tak ciężkie straty, że musiały się połączyć, tworząc opłacalny kwadrat.Nastąpił sukces, którego Napoleon potrzebował do kontynuowania ofensywy.Ney był bliski rozbicia anglo-alianckiego centrum.Wraz z tym ostrzałem artyleryjskim wielu francuskich tyralierów zajęło dominujące pozycje za La Haye Sainte i rzuciło skuteczny ogień na place.Sytuacja dla sojuszników anglosaskich była teraz tak tragiczna, że ​​​​barwy 33 pułku i wszystkie barwy brygady Halketta zostały wysłane na tyły dla bezpieczeństwa, co historyk Alessandro Barbero opisał jako „… środek bez precedensu”.Wellington, zauważając słabnięcie ognia z La Haye Sainte, wraz ze swoim sztabem podjechał bliżej.Wokół budynku pojawili się francuscy harcownicy i ostrzelali brytyjskie dowództwo, które walczyło o ucieczkę przez żywopłot wzdłuż drogi.Wielu generałów i pomocników Wellingtona zostało zabitych lub rannych, w tym FitzRoy Somerset, Canning, de Lancey, Alten i Cooke.Sytuacja była teraz krytyczna, a Wellington, uwięziony na placu piechoty i nieświadomy wydarzeń poza nim, desperacko potrzebował pomocy Prusaków.

Pruski IV Korpus (Bülowa) jako pierwszy przybył w sile.Celem Bülowa był Plancenoit, którego Prusacy zamierzali wykorzystać jako odskocznię na tyły pozycji francuskich.Blücher zamierzał zabezpieczyć swoje prawo do Châteaux Frichermont, korzystając z drogi Bois de Paris.Blücher i Wellington wymieniali komunikaty od 10:00 i zgodzili się na ten atak na Frichermont, gdyby centrum Wellington zostało zaatakowane. Generał Bülow zauważył, że droga do Plancenoit jest otwarta i że jest godzina 16:30.Mniej więcej w tym czasie pruska 15. Brygada została wysłana, aby połączyć się z Nassauerami z lewej flanki Wellingtona w rejonie Frichermont-La Haie, z baterią artylerii konnej brygady i dodatkową artylerią brygady rozmieszczonymi po jej lewej stronie jako wsparcie.Napoleon wysłał korpus Lobau, aby zatrzymał resztę IV Korpusu Bülowa zmierzającą do Plancenoit.15. Brygada wyrzuciła wojska Lobau z Frichermont zdecydowaną szarżą na bagnety, a następnie ruszyła w górę Frichermont, ostrzeliwując francuskich Chasseurów 12-funtowym ogniem artyleryjskim i ruszyła do Plancenoit.To wysłało korpus Lobau do odwrotu w rejon Plancenoit, wypychając Lobau za tyły prawej flanki Armee Du Nord i bezpośrednio zagrażając jego jedynej linii odwrotu.16. Brygada Hillera również ruszyła naprzód z sześcioma batalionami przeciwko Plancenoit.Napoleon wysłał wszystkie osiem batalionów Młodej Gwardii, aby wzmocniły Lobau, który był teraz poważnie naciskany.Młoda Gwardia kontratakowała i po bardzo zaciętej walce zabezpieczyła Plancenoit, ale sami zostali kontratakowani i wyparci.Napoleon wysłał dwa bataliony Średniej/Starej Gwardii do Plancenoit i po zaciekłej walce na bagnety - nie raczyli strzelać z muszkietów - siły te odbiły wioskę.

Późnym popołudniem I Korpus Pruski (Zieten) przybywał w większej sile w rejon na północ od La Haie.Generał Müffling, pruski łącznik z Wellingtonem, pojechał na spotkanie z Zietenem.W tym czasie Zieten wychował pruską 1. Brygadę (Steinmetz), ale zaniepokoił się widokiem maruderów i ofiar jednostek Nassau po lewej stronie Wellingtona oraz pruskiej 15. Brygady (Laurens).Wydawało się, że wojska te się wycofują, a Zieten, obawiając się, że jego własne wojska zostaną wciągnięte w ogólny odwrót, zaczął oddalać się od flanki Wellingtona w kierunku głównego korpusu pruskiego w pobliżu Plancenoit.Zieten otrzymał również bezpośredni rozkaz od Blüchera, aby wesprzeć Bülowa, który Zieten wykonał, rozpoczynając marsz na pomoc Bülowowi.Müffling zauważył ten ruch i przekonał Zietena do wsparcia lewej flanki Wellingtona.Müffling ostrzegł Zietena, że ​​„Bitwa jest przegrana, jeśli korpus nie będzie w ruchu i nie wesprze natychmiast armii angielskiej”.Zieten wznowił swój marsz, aby bezpośrednio wesprzeć Wellingtona, a przybycie jego żołnierzy pozwoliło Wellingtonowi wzmocnić jego rozpadające się centrum, przesuwając kawalerię z lewej strony.Francuzi spodziewali się, że Grouchy przemaszeruje na ich wsparcie z Wavre, a kiedy I Korpus Pruski (Zietena) pojawił się pod Waterloo zamiast Grouchy'ego, „szok rozczarowania zrujnował francuskie morale”, a „widok przybycia Zietena wywołał zamieszanie w armii Napoleona. armia".I Korpus przystąpił do ataku na wojska francuskie przed Papelotte i do 19:30 pozycja francuska została wygięta w szorstki kształt podkowy.Końce linii były teraz oparte na Hougoumont po lewej stronie, Plancenoit po prawej, a środek na La Haie.

W międzyczasie, gdy centrum Wellington zostało odsłonięte przez upadek La Haye Sainte i tymczasowo ustabilizował się front Plancenoit, Napoleon zaangażował swoją ostatnią rezerwę, niepokonaną dotąd piechotę Gwardii Cesarskiej.Atak ten, przeprowadzony około godziny 19:30, miał na celu przedarcie się przez centrum Wellingtona i odsunięcie jego linii od Prusaków.Inne wojska zebrały się, by wesprzeć natarcie Gwardii.Po lewej piechota z korpusu Reille'a, który nie walczył z Hougoumontem, a kawaleria posuwała się naprzód.Po prawej stronie wszystkie zebrane teraz elementy korpusu D'Érlona ponownie wspięły się na grań i zaatakowały linię aliantów anglosaskich.Spośród nich brygada Pégota włamała się do szyku bojowego i ruszyła na północ i zachód od La Haye Sainte oraz zapewniła wsparcie ogniowe Neyowi, ponownie bez koni, oraz 1./3. Grenadierom Frianta.Strażnicy najpierw otrzymali ogień od niektórych batalionów Brunszwiku, ale ogień powrotny grenadierów zmusił ich do wycofania się.Następnie linia frontu brygady Colina Halketta, składająca się z 30. piechoty i 73., prowadziła ostrzał, ale zostali wyparci w zamieszaniu do 33. i 69. pułku, Halket został postrzelony w twarz i poważnie ranny, a cała brygada wycofała się w tłumie.Inne wojska sprzymierzone z Anglią również zaczęły ustępować.Kontratak Nassauerów i resztek brygady Kielmansegge'a z sprzymierzonej z Anglikami drugiej linii, dowodzonej przez księcia Orańskiego, również został odrzucony, a książę Orański został poważnie ranny.Generał Harlet sprowadził 4. Grenadierów, a sprzymierzonemu z Anglią centrum znajdowało się teraz w poważnym niebezpieczeństwie rozpadu.W tym krytycznym momencie holenderski generał Chassé walczył z nacierającymi siłami francuskimi.Stosunkowo świeża holenderska dywizja Chassé została wysłana przeciwko nim, prowadzona przez baterię holenderskiej artylerii konnej dowodzonej przez kapitana Krahmera de Bichina.Bateria otworzyła niszczycielski ogień na flankę 1./3. Grenadierów.To nadal nie powstrzymało natarcia Gwardii, więc Chassé rozkazał swojej pierwszej brygadzie, dowodzonej przez pułkownika Hendrika Detmersa, zaatakować bagnetem Francuzów z przewagą liczebną;francuscy grenadierzy załamali się i złamali.4. Grenadierzy, widząc cofających się swoich towarzyszy i sami ponosząc ciężkie straty, zawrócili teraz i wycofali się.

Na lewo od 4. Grenadierów znajdowały się dwa kwadraty 1. / i 2. / 3. Chasseurów, którzy skręcili dalej na zachód i ucierpieli bardziej od ostrzału artyleryjskiego niż grenadierzy.Kiedy jednak wspięli się na grzbiet, okazało się, że jest on najwyraźniej opuszczony i pokryty ciałami zmarłych.Nagle 1500 brytyjskich piechoty pod dowództwem Maitlanda, którzy leżeli, by chronić się przed francuską artylerią, powstało i zniszczyło ich salwami z bliska.Chasseurowie rozmieścili się, by odpowiedzieć na ogień, ale około 300 zginęło od pierwszej salwy, w tym pułkownik Mallet i generał Michel oraz obaj dowódcy batalionów.Szarża bagnetowa Straży Pieszej złamała następnie kwadraty bez przywódcy, które spadły z powrotem na następną kolumnę.Czwarty batalion Chasseurs, liczący 800 żołnierzy, podszedł teraz do odsłoniętych batalionów brytyjskiej piechoty, która straciła wszelką spójność i rzuciła się z powrotem w górę zbocza jako zdezorganizowany tłum z ścigającymi go chasseurami.Na grzbiecie chasseurowie natknęli się na baterię, która spowodowała poważne straty wśród 1. i 2./3. Chasseurów.Otworzyli ogień i zmiecili artylerzystów.Lewa flanka ich placu znalazła się teraz pod ostrzałem ciężkiej formacji brytyjskich harcowników, którą odepchnęli chasseurowie.Ale harcowników zastąpiła 52. lekka piechota (2. dywizja), dowodzona przez Johna Colborne'a, która wjechała w szeregu na flankę chasseurów i wlała w nich niszczycielski ogień.Chasseurowie odpowiedzieli bardzo ostrym ogniem, który zabił lub zranił około 150 żołnierzy z 52. Dywizji.Następnie 52. Dywizja zaatakowała i pod tym atakiem chasseurowie złamali się.Ostatni z Gwardii wycofali się na oślep.Fala paniki przeszła przez linie francuskie, gdy rozeszła się zdumiewająca wiadomość: „La Garde recule. Sauve qui peut!”(„Gwardia się wycofuje. Każdy człowiek dla siebie!”) Wellington wstał teraz w strzemionach Kopenhagi i machał kapeluszem w powietrzu, sygnalizując ogólny postęp.Jego armia ruszyła do przodu z linii i rzuciła się na wycofujących się Francuzów.Ocalała Gwardia Cesarska zebrała się w swoich trzech batalionach rezerwowych (niektóre źródła podają, że cztery) na południe od La Haye Sainte, by stawić opór.Szarża Brygady Adama i hanowerskiego batalionu Landwehr Osnabrück oraz stosunkowo świeżych brygad kawalerii Vivian i Vandeleur po ich prawej stronie wprowadziła ich w zamieszanie.Ci pozostawieni w półspójnych jednostkach wycofali się w kierunku Sojuszu La Belle.To właśnie podczas tego odwrotu niektórzy Strażnicy zostali poproszeni o poddanie się, co wywołało słynną, choć apokryficzną ripostę „La Garde meurt, elle ne se rend pas!”(„Gwardia umiera, nie poddaje się!”).

Mniej więcej w tym samym czasie, gdy Gwardia Cesarska zaatakowała, pruskie 5., 14. i 16. brygady zaczęły przedzierać się przez Plancenoit w trzecim ataku tego dnia.Kościół był już w ogniu, a na jego cmentarzu - francuskim centrum oporu - leżały zwłoki porozrzucane „jak przez wicher”.Pięć batalionów Gwardii zostało rozmieszczonych w celu wsparcia Młodej Gwardii, z których praktycznie wszystkie były teraz zaangażowane w obronę, wraz z resztkami korpusu Lobau.Kluczem do pozycji Plancenoit okazały się lasy Chantelet na południu.Przybył II Korpus Pircha z dwiema brygadami i wzmocnił atak IV Korpusu, posuwając się przez las.Bataliony muszkieterów 25. pułku wyrzuciły grenadierów 1/2e (Stara Gwardia) z lasów Chantelet, oskrzydlając Plancenoit i zmuszając do odwrotu.Stara Gwardia wycofała się w dobrym porządku, dopóki nie napotkała masy wycofujących się w panice żołnierzy i nie stała się częścią tej ucieczki.Pruski IV Korpus posunął się poza Plancenoit, aby znaleźć masy Francuzów wycofujących się w nieładzie przed brytyjskim pościgiem.Prusacy nie mogli strzelać z obawy przed uderzeniem w jednostki Wellingtona.To był piąty i ostatni raz, kiedy Plancenoit zmienił właściciela.Siły francuskie, które nie wycofywały się z Gwardią, zostały otoczone na swoich pozycjach i wyeliminowane, a żadna ze stron nie prosiła ani nie oferowała kwartału.Francuska Dywizja Młodej Gwardii zgłosiła 96 procent ofiar, a dwie trzecie Korpusu Lobau przestało istnieć.

Francuska prawica, lewica i centrum poniosły teraz porażkę.Ostatnie spójne siły francuskie składały się z dwóch batalionów Starej Gwardii stacjonujących wokół Sojuszu La Belle;zostali tak umieszczeni, aby działać jako ostateczna rezerwa i chronić Napoleona w przypadku odwrotu Francji.Miał nadzieję, że uda mu się zebrać za nimi armię francuską, ale gdy odwrót zamienił się w ucieczkę, oni również zostali zmuszeni do wycofania się, po jednym po obu stronach Sojuszu La Belle, w ramach ochrony przed kawalerią Koalicji.Dopóki nie przekonał się, że bitwa jest przegrana i powinien odejść, Napoleon dowodził placem na lewo od karczmy.Brygada Adama zaatakowała i odepchnęła ten plac, podczas gdy Prusacy walczyli z drugim.Gdy zapadł zmierzch, oba place wycofały się w stosunkowo dobrym stanie, ale francuska artyleria i wszystko inne wpadło w ręce armii pruskiej i sprzymierzonych z Anglikami.Wycofujące się Gwardie zostały otoczone przez tysiące uciekających, rozbitych żołnierzy francuskich.Kawaleria koalicyjna nękała zbiegów do około 23:00, a Gneisenau ścigał ich aż do Genappe, zanim zarządził zatrzymanie.Tam schwytano opuszczony powóz Napoleona, wciąż zawierający opatrzoną adnotacjami kopię Księcia Machiavellego i diamenty pozostawione w pośpiechu ucieczki.Te diamenty stały się częścią klejnotów koronnych króla Prus Fryderyka Wilhelma;jeden major Keller z F / 15 otrzymał za ten wyczyn Pour le Mérite z liśćmi dębu.Do tego czasu wzięto również 78 dział i 2000 jeńców, w tym więcej generałów.

19 czerwca o godzinie 10:30 generał Grouchy, nadal wykonując jego rozkazy, pokonał generała Thielemanna pod Wavre i wycofał się w dobrym stanie — choć kosztem 33 000 żołnierzy francuskich, którzy nigdy nie dotarli na pole bitwy pod Waterloo.Wellington wysłał swoją oficjalną depeszę opisującą bitwę do Anglii 19 czerwca 1815 r .;przybył do Londynu 21 czerwca 1815 r. i został opublikowany jako London Gazette Extraordinary 22 czerwca.Wellington, Blücher i inne siły koalicyjne ruszyły na Paryż.Po tym, jak jego wojska wycofały się, Napoleon uciekł do Paryża po swojej klęsce, gdzie dotarł o 5:30 rano 21 czerwca.Napoleon napisał do swojego brata i regenta w Paryżu, Józefa, wierząc, że nadal może zebrać armię do walki z siłami anglo-pruskimi podczas ucieczki z pola bitwy pod Waterloo.Napoleon wierzył, że może zgromadzić francuskich zwolenników dla swojej sprawy i wezwać poborowych do powstrzymania sił inwazyjnych, dopóki armia generała Grouchy'ego nie będzie mogła go wzmocnić w Paryżu.Jednak po klęsce pod Waterloo poparcie Napoleona ze strony francuskiej opinii publicznej i jego własnej armii osłabło, w tym ze strony generała Neya, który uważał, że Paryż upadnie, jeśli Napoleon pozostanie u władzy.Napoleon ogłosił swoją drugą abdykację 24 czerwca 1815 r. W ostatniej potyczce wojen napoleońskich marszałek Davout, minister wojny Napoleona, został pokonany przez Blüchera pod Issy 3 lipca 1815 r. Podobno Napoleon próbował uciec do Ameryki Północnej, ale Royal Navy blokowała francuskie porty, aby zapobiec takiemu posunięciu.W końcu poddał się kapitanowi Frederickowi Maitlandowi z HMS Bellerophon 15 lipca.Ludwik XVIII został przywrócony na tron ​​Francji , a Napoleon został zesłany na Świętą Helenę, gdzie zmarł w 1821 r. 20 listopada 1815 r. Podpisano traktat paryski.