Rossiyaning Oʻrta Osiyoni bosib olishi

1556 yilda Rossiya Kaspiy dengizining shimoliy sohilidagi Astraxan xonligini bosib oldi.Atrofdagi hududlar No‘g‘ay O‘rdasiga tegishli edi. No‘g‘aylarning sharqida qozoqlar, shimolda esa Volga va Ural oralig‘ida boshqirdlar joylashgan edi.Taxminan o'sha paytda Ural daryosi bo'yida erkin kazaklar o'zlarini o'rnatdilar.1602-yilda Xivan hududidagi Konye-Urganchni egalladilar.Ular o‘lja ortilgan holda qaytib kelib, xivonliklar tomonidan o‘rab olingan va qirg‘in qilingan.Ikkinchi ekspeditsiya qorda yo‘ldan adashib, och qoldi, omon qolgan oz sonlilar esa xivonliklarga qul bo‘ldi.Hujjatsiz uchinchi ekspeditsiya bo'lganga o'xshaydi.Buyuk Pyotr davrida janubi-sharqqa katta surilish bor edi.Yuqoridagi Irtish ekspeditsiyalariga qo'shimcha ravishda 1717 yilda Xivani bosib olishga halokatli urinish ham bo'ldi.Rus- Fors urushidan keyin (1722-1723) Rossiya Kaspiy dengizining g'arbiy tomonini qisqa vaqt bosib oldi.Taxminan 1734 yilda Boshqirdlar urushini (1735-1740) qo'zg'atgan yana bir harakat rejalashtirilgan edi.Boshqirdiston tinchlangach, Rossiyaning janubi-sharqiy chegarasi Ural va Kaspiy dengizi orasidagi Orenburg chizig'i edi.Sibir chizig'i: XVIII asr oxiriga kelib Rossiya hozirgi Qozog'iston chegarasi bo'ylab qal'alar chizig'ini ushlab turardi, bu taxminan o'rmon va dasht o'rtasidagi chegaradir.Malumot uchun, bu qal'alar (va tashkil etilgan sanalar) quyidagilar edi:Guryev (1645), Uralsk (1613), Orenburg (1743), Orsk (1735).Troitsk (1743), Petropavlovsk (1753), Omsk (1716), Pavlodar (1720), Semipalitinsk (1718) Ust-Kamenogorsk (1720).Uralsk erkin kazaklarning eski aholi punkti edi.Orenburg, Orsk va Troitsk boshqirdlar urushi natijasida taxminan 1740 yilda tashkil etilgan va bu qism Orenburg chizig'i deb nomlangan.Orenburg uzoq vaqt davomida Rossiya qozoq cho'lini kuzatib turgan va nazorat qilishga uringan baza edi.To'rtta sharqiy qal'alar Irtish daryosi bo'yida joylashgan edi.1759-yildaXitoy Shinjonni bosib olgandan keyin ikkala imperiyaning ham hozirgi chegara yaqinida bir nechta chegara postlari mavjud edi.

Qozoqlar ko'chmanchi bo'lganlari uchun ularni oddiy ma'noda bosib olish mumkin emas edi.Buning o'rniga Rossiya nazorati asta-sekin kuchaydi.Sunniy musulmon qozoqlarning Qozogʻiston-Rossiya chegarasi yaqinida koʻplab aholi punktlari boʻlgan boʻlsa-da, Rossiya hududiga tez-tez bosqinlar uyushtirgan boʻlsa-da, Rossiya podsholigi ular bilan faqat 1692 yilda Pyotr I Tauke Muhammadxon bilan uchrashgandan soʻng aloqa boshlagan.Ruslar keyingi 20 yil ichida asta-sekin qozoq-Rossiya chegarasida savdo punktlarini qura boshladilar, asta-sekin qozoq hududiga bostirib kirdilar va mahalliy aholini siqib chiqardilar.O'zaro munosabatlar 1718 yilda qozoq hukmdori Abulxayr Muhammadxon davrida kuchaydi, u dastlab ruslardan Qozoq xonligini sharqda kuchayib borayotgan Jung'or xonligidan himoya qilishni so'radi.Abulxayrning oʻgʻli Nur Alixon 1752-yilda ittifoqni buzdi va mashhur qozoq sarkardasi Nasrullo Naurizboy Bahodirdan yordam olib, Rossiyaga qarshi urush boshlashga qaror qildi.Rossiya bosqiniga qarshi qoʻzgʻolon koʻp jihatdan besamar ketdi, chunki qozoq qoʻshinlari jang maydonida bir necha bor magʻlubiyatga uchragan.Keyin Nur Ali Xon xonlikni bo'linishi, Kichik juz avtonom bo'lganligi sababli, Rossiya himoyasiga qayta qo'shilishga rozi bo'ldi.1781 yilga kelib Qozoq xonligining Oʻrta juz boʻlinmasini boshqargan Abul-Mansurxon ham Rossiya taʼsiri va himoyasi doirasiga kirdi.O'zidan oldingi Abulxayr singari, Abul Mansur ham Qingdan yaxshiroq himoyalanishga intildi.U uchta qozoq juzini birlashtirib, ularning barchasini Rossiya imperiyasi ostida himoya qilishga yordam berdi.Bu davrda Abul-Mansur ham Nasrullo Naurizboy Bahodirni qozoq qo‘shinidagi o‘zining uch bayroqdoridan biriga aylantiradi.Bu harakatlar ruslarga Markaziy Osiyoning yuragiga yanada chuqurroq kirib borish va boshqa Markaziy Osiyo davlatlari bilan aloqa qilish imkonini berdi.

Sibir chizig'idan janubga, keyingi aniq qadam Orol dengizidan sharqqa tomon Sirdaryo bo'ylab qal'alar chizig'i edi.Bu esa Rossiyani Qoʻqon xoni bilan toʻqnash keldi.19-asr boshlarida Qoʻqon Fargʻona vodiysidan shimoli-gʻarbga qarab kengaya boshladi.Taxminan 1814-yilda ular Sirdaryo boʻyidagi Hazrati Turkistonni egallab olishdi va taxminan 1817-yilda daryoning quyi qismida Oq-Mechet (“Oq masjid”)ni, shuningdek, Oq-Mechetning ikki tomonida kichikroq qalʼalarni qurdilar.Bu hududni daryo bo'yida qishlab yurgan va yaqinda qoraqalpoqlarni janubga quvib chiqargan mahalliy qozoqlardan soliq to'lagan Oq Mechet begi boshqargan.Tinchlik davrida Oq-Mechetning 50 va Julek 40 kishilik garnizoni bor edi. Xiva xoni daryoning quyi qismida zaif qal'aga ega edi.

Gf V.A.Perovskiyning qishki Xivaga bostirib kirishi, rus kuchini O'rta Osiyoning aholi punktlariga chuqurroq yo'naltirish bo'yicha birinchi muhim urinish halokatli muvaffaqiyatsizlikka uchradi.Ekspeditsiya Perovskiy tomonidan taklif qilingan va Sankt-Peterburgda kelishilgan.Yetarlicha mol-dunyo yig‘ish va ularni tashish uchun tuyalar ko‘p kuch sarflandi va odamlar va hayvonlar xotirasida eng sovuq qishlardan birida ko‘p mashaqqatlarga duch keldi.Bosqin muvaffaqiyatsiz yakunlandi, chunki ekspeditsiyaning deyarli barcha tuyalari nobud bo‘ldi, bu Rossiyaning bu hayvonlarga va ularni boqib, boqayotgan qozoqlarga qaramligini ko‘rsatdi.Xo'rlashdan tashqari, ozod qilish ekspeditsiyaning taxminiy maqsadlaridan biri bo'lgan rus qullarining aksariyati ingliz zobitlari tomonidan ozod qilindi va Orenburgga keltirildi.Ruslar bu tahqirlashdan saboq oldilar: uzoq masofalarga ekspeditsiyalar ish bermadi.Buning o'rniga ular o'tloqlarni bosib olish va nazorat qilishning eng yaxshi vositasi sifatida qal'alarga murojaat qilishdi.Ruslar Xivaga toʻrt marta hujum qildilar.Taxminan 1602 yilda erkin kazaklar Xivaga uchta bosqin uyushtirdilar.1717 yilda Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy Xivaga hujum qildi va qattiq mag'lubiyatga uchradi, faqat bir necha kishi ertak aytish uchun qochib ketdi.1839—1840-yillarda ruslar magʻlubiyatga uchragach, 1873-yilgi Xivan yurishida Xiva nihoyat ruslar tomonidan bosib olindi.

Qozoq dashtining sharqiy chekini ruslar Semirechye deb atashgan.Bundan janubda, hozirgi Qirg'iziston chegarasi bo'ylab, Tyan-Shan tog'lari g'arbga qarab taxminan 640 km (400 milya) cho'zilgan.Tog'lardan tushadigan suv bir qator shaharlarni sug'orish bilan ta'minlaydi va tabiiy karvon yo'lini qo'llab-quvvatlaydi.Bu togʻ proyeksiyasidan janubda Qoʻqon xonligi hukmronligidagi aholi zich joylashgan Fargʻona vodiysi joylashgan.Farg'onaning janubida Turkiston tizmasi, so'ngra qadimgilar Baqtriya deb atagan o'lka.Shimol tizmasining gʻarbida buyuk Toshkent shahri, janubiy tizmasining gʻarbida Temurning eski poytaxti Samarqand joylashgan.1847 yilda Kopal Balkash ko'lining janubi-sharqida tashkil etilgan.1852-yilda Rossiya Ili daryosidan oʻtib, qozoq qarshiliklariga duch keldi va keyingi yili qozoqlarning Tuchubek qalʼasini vayron qildi.1854 yilda ular tog'lar ko'rinadigan joyda Fort Vernoye (Olmaota) ga asos solishdi.Vernoye Sibir chizig'idan 800 km (500 milya) janubda joylashgan.Sakkiz yil o'tib, 1862 yilda Rossiya To'qmoq (To'qmoq) va Pishpekni (Bishkek) oldi.Rossiya Qo‘qonning qarshi hujumini to‘sish uchun Kastek dovoniga kuch joylashtirdi.Qo‘qonliklar boshqa pasdan foydalanib, oraliq postga hujum qilishdi, Kolpakovskiy Kastekdan otilib chiqdi va ancha kattaroq qo‘shinni butunlay mag‘lub etdi.1864 yilda Chernayev sharqqa qo'mondonlikni o'z qo'liga oldi, Sibirdan 2500 kishini boshqarib, Auli-Atani (Taraz) egalladi.Rossiya endi tog' tizmasining g'arbiy chekkasida va Vernoye va Ak-Mechet o'rtasidagi taxminan yarmida edi.1851 yilda Rossiya va Xitoy yangi chegara bo'ylab savdoni tartibga solish uchun Kulja shartnomasini imzoladilar.1864 yilda ular Tarbagatay shartnomasini imzoladilar, u taxminan hozirgi Xitoy-Qozog'iston chegarasini o'rnatdi.Shu tariqa xitoylar qozoq dashtlariga boʻlgan har qanday daʼvolaridan voz kechdilar.

1839 yilda Perovskiyning muvaffaqiyatsizligini hisobga olib, Rossiya sekin, ammo ishonchli yondashuvga qaror qildi.1847 yilda kapitan Shults Sir deltasida Raimskni qurdi.Tez orada u daryoning yuqori qismiga Kazalinskga ko'chirildi.Ikkala joy ham Fort Aralsk deb atalgan.Xiva va Qo‘qon bosqinchilari qal’a yaqinida mahalliy qozoqlarga hujum qilib, ruslar tomonidan quvib chiqarildi.Orenburgda uchta yelkanli kema qurildi, qismlarga ajratildi, dashtga olib borildi va qayta qurildi.Ular ko'l xaritasini yaratish uchun ishlatilgan.1852/3 yillarda Shvetsiyadan ikkita paroxod boʻlaklarga boʻlingan va Orol dengiziga uchirilgan.Mahalliy saksovullar amaliy bo'lmagani uchun ularni Dondan olib kelingan antrasit bilan to'ldirishga to'g'ri keldi.Boshqa paytlarda paroxod bir barja saksovulni tortib, vaqti-vaqti bilan to‘xtab, yana yoqilg‘i quyishardi.Sir daryosi sayoz bo‘lib, to‘la qumli va bahorgi toshqin paytida harakatlanish qiyin bo‘lgan.

1837 yilga kelib, qozoq cho'lida keskinlik yana ko'tarildi.Bu safar qarama-qarshiliklarni Qosim Sultonning o'g'illari va Abul-Mansurxonning nabiralari bo'lgan qozoq hukmdorlari Gubaydullaxon, Sher G'ozixon va Kenesarixonlar boshlab berdi.Ular Rossiyaga qarshi qo'zg'olon ko'tardilar.Uchala hukmdor Abul-Mansur kabi qozoqlarning avvalgi hukmdorlari davridagi nisbatan mustaqillikni tiklamoqchi bo‘lib, ruslarning soliqqa tortilishiga qarshilik ko‘rsatishga intildi.1841-yilda uch xon qozoq qo‘mondoni Nasrullo Naurizboy Bahodirning o‘g‘li, kichik amakivachchasi Aziz id-Din Bahodirdan yordam oldi va rus qo‘shiniga qarshilik ko‘rsatish uchun yaxshi tayyorlangan qozoqlardan katta qo‘shin to‘pladi.Qozoqlar Qozogʻistondagi bir qancha Qoʻqon qalʼalarini, shu jumladan, ularning sobiq poytaxti Hazrati Turkistonni ham egallab oldilar.Ular Balxash ko'li yaqinidagi tog'li hududda yashirinishga qaror qilishdi, biroq O'rmon xon ismli qirg'iz xoni rus qo'shinlariga ularning qayerdaligini ma'lum qilganidan hayratda qoldilar.G‘ubaydulla, Sher G‘oziy va Kenesari ruslarga yordam berib kelgan qirg‘iz qochqinlari tomonidan qo‘lga olinib, qatl etildi.1847 yil oxiriga kelib rus qoʻshini Qozogʻiston poytaxtlari Hazrati Turkiston va Sigʻanoqni qoʻlga kiritib, Qozoq xonligini butunlay tugatdi.

1840—1850-yillarda ruslar oʻz nazoratini choʻllarga ham kengaytirdilar, bu yerda 1853-yilda Xoʻqandining Oq masjid qalʼasini qoʻlga kiritgach, Orol dengizi sharqida Sirdaryo boʻylab yangi chegarani mustahkamlashga harakat qildilar.Raim, Kazalinsk, Karmakchi va Perovskning yangi qal'alari qattiq sovuq va issiqqa duchor bo'lgan sho'r botqoqlar, botqoqliklar va cho'llarning kimsasiz landshaftidagi Rossiya suverenitetining orollari edi.Garnizonni ta’minlash qiyin va qimmatga tushdi, ruslar buxorolik g‘alla savdogarlari va qozoq chorvadorlariga qaram bo‘lib, Qo‘qondagi forpostga qochib ketishdi.Sirdaryo chegarasi rus razvedkasini tinglash, Xoʻqondan hujumlarni qaytarish uchun juda samarali baza boʻlgan, ammo kazaklar ham, dehqonlar ham u yerga joylashishga ishonmagan va bosib olish xarajatlari daromaddan ancha oshib ketgan.18-asrning 50-yillari oxiriga kelib Orenburg frontiga chiqish chaqiriqlari boʻldi, lekin odatiy bahs – obroʻ-eʼtibor bahsi gʻalaba qozondi va buning oʻrniga bu “ayniqsa ogʻriqli joy”dan qutulishning eng yaxshi yoʻli Toshkentga hujum boʻldi.

Bu orada Rossiya Oq-Mechetdan Sirdaryo boʻylab janubi-sharqga qarab yurdi.1859-yilda Julek Qo‘qondan olinadi.1861 yilda Julekda rus qal'asi qurildi va Yani Qo'rg'on (Janaqo'rg'on) dan 80 km (50 milya) yuqoriga ko'tarildi.1862 yilda Chernyaev daryoni Hazrati Turkistongacha borib ko'rdi va daryodan 105 km (65 milya) sharqda joylashgan kichik Suzoq vohasini egalladi.1864 yil iyun oyida Veryovkin Hazrati Turkistonni Qo‘qondan tortib oldi.U mashhur maqbarani bombardimon qilib, taslim bo'lishga shoshildi.Ikki rus kolonnasi Hazrat va Oliy-Ota orasidagi 240 km (150 mil) masofada uchrashdi va shu bilan Sirdaryo liniyasini tugatdi.

Ayrim tarixchilar nazarida O‘rta Osiyoni zabt etish 1865 yilda Toshkentning general Chernyaev qo‘liga tushishi bilan boshlanadi.Darhaqiqat, bu 1840-yillarda boshlangan bir qator cho'l yurishlarining yakuni bo'ldi, lekin bu Rossiya imperiyasining dashtdan Janubiy O'rta Osiyoning o'troq hududiga ko'chish nuqtasini belgilab berdi.Toshkent Oʻrta Osiyoning eng yirik shahri va yirik savdo korxonasi boʻlgan, biroq Chernyaev shaharni egallab olganida buyruqqa boʻysunmagani koʻpdan beri taʼkidlab kelinadi.Chernyaevning itoatsizligi haqiqatan ham uning ko'rsatmalarining noaniqligi va birinchi navbatda, Rossiyaning mintaqa geografiyasidan bexabarligining natijasi edi, ya'ni Urush vazirligi "tabiiy chegara" kerak bo'lganda qandaydir tarzda paydo bo'lishiga ishonch hosil qilgan.Aulie-Ota, Chimkent va Turkiston rus qoʻshinlari qoʻliga oʻtgandan soʻng Chernyaevga Toshkentni Xoʻqand taʼsiridan ajratish topshirildi.Chernyaevning hujumi afsonaviy jur'atsiz to'ntarish bo'lmasa-da, xavfli bo'lib, toshkentlik ulamolar bilan yashash joyiga yetib borgunga qadar ko'chalarda ikki kun davom etgan janglarga sabab bo'ldi.

Toshkent qulagandan keyin general M.G.Chernyaev yangi Turkiston viloyatining birinchi gubernatori boʻldi va darhol shaharni Rossiya tasarrufida ushlab turish va keyingi istilolarga kirishish uchun lobbichilik faoliyatini boshladi.Buxoro amiri Sayyid Muzaffarning zohiriy tahdidi unga keyingi harbiy harakatlar uchun asos bo‘ldi.1866 yil fevral oyida Chernayev Och dashtni kesib o'tib, Jizzaxning Boxaron qal'asiga keldi.Vazifani imkonsiz deb topib, u Toshkentga chekindi, keyin esa buxoroliklar, ularga tez orada qo'qonliklar qo'shildi.O'sha paytda Chernayev itoatsizligi uchun chaqirilib, o'rniga Romanovskiy tayinlandi.Romanovskiy Bohqoraga hujum qilishga tayyorlandi, amir birinchi bo'lib harakat qildi, ikki kuch Irjar tekisligida uchrashdi.Buxoriylar tarqoq boʻlib, oʻzlarining toʻplari, taʼminoti va xazinalarining katta qismini yoʻqotdilar va 1000 dan ortiq kishi halok boʻldilar, ruslar esa 12 kishini yarador qildilar.Romanovskiy unga ergashish o‘rniga sharqqa burilib, Xo‘jandni egalladi va shu tariqa Farg‘ona vodiysining og‘zini yopdi.Soʻngra gʻarbga qarab yurib, Buxorodan Oʻratepa va Jizzaxga ruxsatsiz hujumlar uyushtirdi.Mag‘lubiyatlar Buxoroni tinchlik muzokaralarini boshlashga majbur qildi.

1867 yil iyul oyida yangi Turkiston viloyati tashkil etildi va uning bosh qarorgohi Toshkentda bo'lgan general fon Kaufmanga bo'ysundirildi.Buxoro amiri oʻz fuqarolarini toʻliq nazorat qila olmadi, tasodifiy bosqinlar va qoʻzgʻolonlar boʻldi, shuning uchun Kaufman Samarqandga hujum qilib, ishni tezlashtirishga qaror qildi.U Buxoro qoʻshinini tarqatib yuborgach, Samarqand Buxoro qoʻshini uchun eshiklarini yopdi va taslim boʻldi (1868 yil may).U Samarqanddagi garnizonni qoldirib, ba'zi chekka hududlar bilan shug'ullanish uchun jo'nab ketdi.Garnizon qamalda edi va Kaufman qaytib kelguniga qadar katta qiyinchiliklarga duch keldi.1868-yil 2-iyunda Zerabuloq choʻqqilarida boʻlib oʻtgan hal qiluvchi jangda ruslar Buxoro amirining asosiy kuchlarini magʻlubiyatga uchratib, 100 ga yetmagan kishini, Buxoro qoʻshini esa 3,5 mingdan 10 ming kishigacha yoʻqotdi.1868 yil 5 iyulda tinchlik shartnomasi imzolandi.Buxoro xonligi Samarqandni boy berdi va inqilobgacha yarim mustaqil vassali boʻlib qoldi.Qoʻqon xonligi oʻzining gʻarbiy hududini yoʻqotib, Fargʻona vodiysi va uning atrofidagi togʻlar bilan chegaralanib qoldi va 10 yilga yaqin mustaqil boʻlib qoldi.Bregel atlasiga koʻra, agar boshqa joyda boʻlmasa, 1870 yilda hozirgi vassal boʻlgan Buxoro xonligi sharqqa kengayib, Baqtriyaning Turkiston tizmasi, Pomir platosi va Afgʻoniston chegarasi bilan oʻralgan qismini oʻz tarkibiga qoʻshib oldi.

Zerabuloq choʻqqilaridagi jang general Kaufman qoʻmondonligi ostidagi rus qoʻshinlarining Buxoro amiri Muzaffar qoʻshini bilan 1868-yil iyun oyida Zera-tau togʻ tizmasi yonbagʻrida, Samarqand bilan Samarqand oʻrtasida boʻlgan hal qiluvchi jangidir. Buxoro.U Buxoro qoʻshinining magʻlubiyati, Buxoro amirligining Rossiya imperiyasiga vassal qaramligiga oʻtishi bilan yakunlandi.

Bundan oldin ikki marta Rossiya Xivani o'ziga bo'ysundira olmadi.1717-yilda knyaz Bekovich-Cherkasskiy Kaspiydan yurish qilib, Xivan qoʻshini bilan jang qildi.Xivonliklar uni diplomatiya yo‘li bilan bo‘g‘ib tashladilar, so‘ng butun qo‘shinini qirib tashladilar, deyarli hech kim omon qolmadi.1839 yilgi Xivon yurishida graf Perovskiy Orenburgdan janubga yurish qildi.G'ayrioddiy sovuq qish rus tuyalarining ko'pini o'ldirdi va ularni orqaga qaytishga majbur qildi.1868 yilga kelib Rossiyaning Turkistonni bosib olishi Toshkent va Samarqandni bosib oldi va sharqiy tog‘lardagi Qo‘qon xonliklari va Oks daryosi bo‘yidagi Buxoroni o‘z nazoratiga oldi.Bu Kaspiydan sharqda, Fors chegarasidan janubda va shimolda taxminan uchburchak hududni qoldirdi.Xiva xonligi bu uchburchakning shimoliy uchida joylashgan edi.1872 yil dekabrda podshoh Xivaga hujum qilish toʻgʻrisida yakuniy qaror qabul qildi.Bu kuchlar 61 ta piyoda askarlari, 26 ta kazak otliqlari, 54 ta qurol, 4 ta minomyot va 5 ta raketa otryadidan iborat edi.Xivaga besh tomondan yaqinlashish mumkin edi:General fon Kaufman oliy qoʻmondonlik ostida Toshkentdan gʻarbga yoʻl oladi va undan janubga qarab harakatlanayotgan ikkinchi qoʻshin bilan uchrashadi.Fort Aralsk.Ikkisi Qizilqum cho‘lining o‘rtasida, Min Buloqda uchrashib, janubi-g‘arbga, Oks deltasining boshiga qarab harakat qilardi.Ayni paytda,Veryovkin Orenburgdan janubga, Orol dengizining g'arbiy tomoni bo'ylab boradi va uchrashadiLomakin esa Kaspiy dengizidan to'g'ridan-to'g'ri sharqqa keladiMarkozov Krasnovodskdan shimoli-sharqga (keyinchalik Chikishlyar deb o'zgartirildi) yurish qildi.Bu g'alati rejaning sababi byurokratik raqobat bo'lishi mumkin.Orenburg gubernatori doimo Oʻrta Osiyo uchun asosiy masʼuliyatni oʻz zimmasiga olgan.Kaufmanning yangi bosib olingan Turkiston viloyatida koʻplab faol zobitlar, Kavkaz vitse-qiroli esa eng koʻp qoʻshinga ega edi.Veryovkin deltaning shimoli-g'arbiy burchagida, Kaufman esa janubiy burchagida edi, ammo xabarchilar faqat 4 va 5 iyun kunlari ular bilan aloqa qilishdi.Veryovkin Lomakin qoʻshinlari qoʻmondonligini oʻz qoʻliga oldi va 27-may kuni Qoʻngʻardni tark etib, Xoʻjali (55 milya janub) va Mangʻitni (shundan 35 milya janubi-sharqda) egalladi.Qishloqdan bir oz otishma bo'lgani uchun Mang'it yonib, aholisi qirg'in qilindi.Xivonliklar ularni to‘xtatishga bir qancha urindilar.7 iyunga kelib Xiva chekkasida edi.Ikki kun oldin u Kaufmanning Oksusni kesib o'tganini bilib oldi.9-iyun kuni ilg'or guruh kuchli otishma ostida qoldi va ular beixtiyor shaharning Shimoliy darvozasiga etib borishganini aniqladilar.Ular barrikada qurib, zinapoyalarni ko'tarishga chaqirishdi, lekin Veryovkin ularni faqat bombardimon qilish niyatida qaytarib chaqirdi.Ulanish paytida Veryovkin o'ng ko'zidan yaralangan.Bombardimon boshlandi va elchi kechki soat 4 da yetib kelib, taslim bo'lishni taklif qildi.Devorlardan otishmalar to'xtamagani uchun bombardimon yana boshlandi va tez orada shaharning bir qismi yonib ketdi.Kechki soat 23:00 da Kaufmandan xon taslim bo'lganligi haqida xabar kelganida bombardimon yana to'xtadi.Ertasi kuni bir necha turkmanlar devorlardan o'q otishni boshladilar, artilleriya ochildi va bir nechta omadli o'qlar darvozani buzib tashladi.Skobelev va 1000 kishi Kaufmanning G'arbiy darvoza orqali tinchgina kirib kelayotganini bilib, xonning joyiga yugurib o'tishdi.U orqaga chekindi va Kaufmanni kutdi.

1875-yilda Qoʻqon xonligi rus hukmronligiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi.Qo‘qon sarkardalari Abdurahmon va Po‘lat beklar xonlikdagi hokimiyatni qo‘lga olib, ruslarga qarshi harbiy harakatlar boshladilar.1875 yilning iyuliga kelib Xon qo'shinining ko'p qismi va uning oilasining katta qismi isyonchilar qo'liga o'tib ketdi, shuning uchun u million ingliz funti xazinasi bilan Kojentdagi ruslarga qochib ketdi.Kaufman 1-sentabrda xonlikka bostirib kirdi, bir qancha janglar olib bordi va 1875-yil 10-sentabrda poytaxtga kirdi.Oktyabrda u qoʻmondonlikni Mixail Skobelevga topshirdi.Skobelev va Kaufman boshchiligidagi rus qo'shinlari Maxram jangida qo'zg'olonchilarni mag'lub etdilar.1876-yilda ruslar Qoʻqonga bemalol kirib keldi, qoʻzgʻolonchilar boshliqlari qatl qilindi, xonlik tugatildi.Uning oʻrnida Fargʻona viloyati tashkil etildi.

Birinchi Geok Tepe jangi (1879) Rossiyaning Turkistonni bosib olishi paytida yuz berdi, bu Axal tekke turkmanlariga qarshi muhim to'qnashuvni belgilab berdi.Rossiyaning Buxoro amirligi (1868) va Xiva xonligi (1873) ustidan qozongan g‘alabalaridan so‘ng turkman cho‘l ko‘chmanchilari mustaqil bo‘lib, Kaspiy dengizi, Oks daryosi va Fors chegaralari bilan chegaradosh hududda istiqomat qildilar.Tekke turkmanlari, birinchi navbatda, dehqonchilik bilan shug'ullanuvchilar, Kopet tog'lari yaqinida joylashgan bo'lib, bu voha bilan birga tabiiy himoyani ta'minladi.Jang oldidan general Lazerev Chikishlyarda 18000 kishi va 6000 tuyadan iborat kuch yig'ib, ilgari muvaffaqiyatsiz bo'lgan Nikolay Lomakinni almashtirdi.Reja Geok Tepega hujum qilishdan oldin Xo'ja Kalada ta'minot bazasini yaratishni maqsad qilgan cho'l bo'ylab Axal vohasi tomon yurishni o'z ichiga olgan.Logistika muammolari, jumladan Chikishlyarga sekin qo'nish va noqulay mavsumda cho'l sayohati qiyinchiliklari muhim edi.Tayyorgarliklarga qaramay, kampaniya avgust oyida Lazerevning o'limi bilan erta muvaffaqiyatsizliklarga duch keldi, bu esa Lomakinni qo'mondonlikka olib keldi.Lomakinning yurishi Kopet Togʻ togʻlarini kesib oʻtish va mahalliy aholi orasida Denghil Tepa nomi bilan mashhur boʻlgan Geok Tepa tomon yurish bilan boshlandi.Himoyachilar va tinch aholi gavjum bo'lgan qal'aga etib kelganida, Lomakin bombardimon qilishni boshladi.8-sentabr kuni bo'lib o'tgan hujum yomon amalga oshirildi, zinapoyalar va etarli darajada piyoda askarlari kabi tayyorgarlik yo'q edi, bu ikkala tomondan ham katta talofatlarga olib keldi.Jangda halok boʻlgan Berdimurodxon boshchiligidagi turkmanlar katta yoʻqotishlarga qaramay, rus qoʻshinlarini qaytarishga muvaffaq boʻldi.Rossiyaning chekinishi Geok Tepeni zabt etishdagi muvaffaqiyatsiz urinish bo'ldi, Lomakinning taktikasi shoshqaloqlik va strategik rejalashtirishning yo'qligi uchun tanqid qilindi, natijada keraksiz qon to'kilishiga olib keldi.Ruslar 445 ta, tekkeslar esa 4000 ga yaqin talofat ko'rgan (o'ldirilgan va yaralanganlar).Oqibatda general Tergukasov Lazarev va Lomakinni almashtirdi, yil oxiriga qadar rus qo'shinlarining aksariyati Kaspiyning g'arbiy tomoniga chekindi.Bu jang imperator kuchlarining Oʻrta Osiyo hududlarini bosib olishda duch kelgan qiyinchiliklarini, moddiy-texnikaviy taʼminotdagi qiyinchiliklarni, mahalliy aholining qattiq qarshiliklarini va harbiy boshqaruvning notoʻgʻri oqibatlarini koʻrsatib berdi.

1881 yilgi Geok Tepa jangi, Denghil-Tepa yoki Dangil Teppe nomi bilan ham tanilgan, 1880/81 yillardagi ruslarning turkmanlarning Teke qabilasiga qarshi yurishidagi hal qiluvchi to'qnashuv bo'lib, zamonaviy Turkmanistonning ko'p qismini Rossiya nazorati ostiga olishiga olib keldi va tugash arafasida. Rossiyaning O'rta Osiyoni bosib olishi.Katta loy devorlari va mudofaasi bilan Geok Tepe qal'asi Axal vohasida joylashgan bo'lib, Kopet Tog' tog'laridan sug'orish tufayli dehqonchilik bilan ta'minlangan.1879 yildagi muvaffaqiyatsiz urinishdan so'ng Rossiya Mixail Skobelev qo'mondonligi ostida yangi hujumga tayyorlandi.Skobelev to'g'ridan-to'g'ri hujumga qarshi qamal strategiyasini tanladi, asosiy e'tiborni logistika va sekin, uslubiy rivojlanishga qaratdi.1880 yil dekabriga kelib, rus qo'shinlari Geok Tepe yaqinida joylashgan bo'lib, ularda ko'plab piyodalar, otliqlar, artilleriya va zamonaviy harbiy texnologiyalar, shu jumladan raketalar va geliograflar mavjud edi.Qamal 1881 yil yanvar oyi boshida boshlandi, rus qo'shinlari o'z pozitsiyalarini o'rnatdilar va qal'ani izolyatsiya qilish va suv ta'minotini to'xtatish uchun razvedka ishlarini olib borishdi.Turkmanlarning bir nechta jangovar janglari qurbonlar keltirgan, ammo tekkelar uchun katta yo'qotishlarga olib kelgan bo'lsa-da, ruslar barqaror taraqqiyotga erishdilar.23 yanvar kuni qal'a devorlari ostiga portlovchi moddalar bilan to'ldirilgan mina qo'yildi va ertasi kuni katta buzilish sodir bo'ldi.24 yanvar kuni yakuniy hujum keng qamrovli artilleriya hujumi bilan boshlandi, so'ngra mina portlashi, rus qo'shinlari qal'a ichiga kirib borgan yoriqni yaratdi.Dastlabki qarshilik va kichikroq bo'shliqqa kirish qiyin bo'lganiga qaramay, rus qo'shinlari tushdan keyin qal'ani himoya qilishga muvaffaq bo'lishdi, tekkes qochib, rus otliqlari tomonidan ta'qib qilindi.Jangning oqibati shafqatsiz bo'ldi: yanvar oyida ruslarning yo'qotishlari mingdan oshdi, katta o'q-dorilar sarflandi.Tekke yo'qotishlari 20 mingga baholandi.30-yanvar kuni Ashxobodning qo‘lga olinishi strategik g‘alaba bo‘ldi, ammo tinch aholining og‘ir talofatlari evaziga Skobelev qo‘mondonlikdan chetlashtirildi.Jang va Rossiyaning keyingi yutuqlari, Transkaspiyning Rossiya viloyati sifatida tashkil etilishi va Fors bilan chegaralarning rasmiylashtirilishi bilan mintaqa ustidan nazoratni mustahkamladi.Jang Turkmanistonda milliy motam kuni va qarshilik ramzi sifatida nishonlanadi, bu mojaroning og'ir qurbonlari va turkman milliy o'ziga xosligiga doimiy ta'sirini aks ettiradi.

Transkaspiy temir yoʻli 1881-yil sentabr oʻrtalarida Kopet togʻining shimoli-gʻarbiy chekkasida joylashgan Qizil Arbatga yetib bordi. Lessar oktyabrdan dekabrgacha Kopet togʻining shimoliy tomonini oʻrganib chiqdi va u boʻylab temir yoʻl qurish muammosi boʻlmasligini maʼlum qildi.1882 yil apreldan boshlab u deyarli Hirotgacha bo'lgan mamlakatni ko'zdan kechirdi va Kopet tog'i va Afg'oniston o'rtasida hech qanday harbiy to'siq yo'qligini aytdi.Nazirov yoki Nazir begim qiyofada Marvga borib, keyin cho‘lni kesib Buxoro va Toshkentga yo‘l oladi.Kopet togʻi boʻylab sugʻoriladigan maydon Ashkebatning sharqida tugaydi.Uzoqroq sharqda choʻl, keyin kichik Tejent vohasi, koʻproq choʻl va Marvning ancha katta vohasi bor.Marvda Kaushutxonning buyuk qal'asi bo'lib, Geok Tepada ham jang qilgan Marv Tekes yashagan.Asxobodda ruslar oʻrnatilishi bilan savdogarlar, shuningdek, aygʻoqchilar Kopet togʻi va Marv oʻrtasida harakatlana boshladilar.Marvlik ba'zi oqsoqollar shimolga Petroalexandrovskga borib, u erdagi ruslarga bir daraja bo'ysunishni taklif qilishdi.Asxoboddagi ruslar ikkala guruh ham bir imperiyaning bir qismi ekanligini tushuntirishlari kerak edi.1882 yil fevral oyida Alixonov Marvga borib, Geok Tepeda qo'mondonlik qilgan Maxdum Qulixonga yaqinlashdi.Sentyabrda Alixonov Maxdum Qulixonni Oq podshohga sodiqlikka qasamyod qilishga ko‘ndiradi.Skobelev 1881 yil bahorida Rorberg bilan almashtirildi, 1883 yil bahorida unga general Komarov ergashdi. 1883 yil oxirida general Komarov Tejen vohasini egallash uchun 1500 kishini boshqargan.Komarov Tejenni egallaganidan keyin Alixonov va Maxdum Qulixon Marvga borib, biri do‘q-po‘pisa, ikkinchisi ishontirish bilan oqsoqollar yig‘ini chaqiradi.Geok Tepadagi qirg'inni takrorlashni istamagan 28 oqsoqol Asxobodga borishdi va 12 fevralda general Komarov huzurida bay'at qilishdi.Marvdagi bir guruh qarshilik ko'rsatishga harakat qildi, lekin hech narsaga erisha olmadi.1884 yil 16 martda Komarov Marvni egalladi.Tobe bo'lgan Xiva va Buxoro xonliklari endi Rossiya hududi bilan o'ralgan edi.

Panjde voqeasi (rus tarixshunosligida Kushka jangi nomi bilan tanilgan) 1885 yilda Afgʻoniston amirligi va Rossiya imperiyasi oʻrtasidagi qurolli toʻqnashuv boʻlib, Britaniya imperiyasi va Rossiya imperiyasi oʻrtasida Rossiyaning janubi-sharqga ekspansiyasi bilan bogʻliq diplomatik inqirozga olib kelgan. Afg'oniston amirligi va Britaniya Raj (Hindiston) tomon.Rossiyaning Oʻrta Osiyoni (Rossiya Turkistonini) bosib olishini deyarli yakunlagandan soʻng, ruslar Afgʻoniston chegara qalʼasini egallab, bu hududdagi inglizlarning manfaatlariga tahdid soldi.Buni Hindistonga tahdid deb bilgan Britaniya urushga hozirlik ko'rdi, lekin ikkala tomon ham orqaga chekindi va masala diplomatik yo'l bilan hal qilindi.Bu voqea Pomir tog'laridan tashqari Rossiyaning Osiyodagi keyingi ekspansiyasini to'xtatdi va Afg'onistonning shimoliy-g'arbiy chegarasini aniqlashga olib keldi.

Rossiya Turkistonining janubi-sharqiy burchagi hozirgi Tojikistonning Togʻli Badaxshon avtonom viloyati boʻlgan baland Pomir togʻlari edi.Sharqdagi baland platolar yozgi yaylov uchun ishlatiladi.Gʻarbiy tomondan Panj daryosi va Baqtriyaga qadar qiyin daralar oqib oʻtadi.1871 yilda Aleksey Pavlovich Fedchenko xonning janubga qarab kashfiyot qilishiga ruxsat oldi.U Oloy vodiysiga yetib keldi, lekin uning hamrohlari janubga Pomir platosiga chiqishga ruxsat bermadi.1876 ​​yilda Skobelev janubga, Oloy vodiysigacha bo'lgan qo'zg'olonchini quvib o'tdi va Kostenko Qizilart dovonidan o'tib, platoning shimoli-sharqiy qismidagi Qorako'l ko'li atrofini xaritaga tushirdi.Keyingi 20 yil ichida hududning katta qismi xaritaga tushirildi.1891 yilda ruslar Frensis Younghusbandga uning o'z hududida ekanligi haqida xabar berishdi va keyinchalik leytenant Devidsonni bu hududdan olib chiqib ketishdi ("Pomir voqeasi").1892 yilda Mixail Ionov boshchiligidagi ruslar bataloni hududga kirib, shimoli-sharqda hozirgi Murg'ob, Tojikiston yaqinida qarorgoh tuzdilar.Kelgusi yili u yerda tegishli qal'a qurdilar (Pamirskiy pochtasi).1895 yilda ularning bazasi afg'onlarga qaragan holda g'arbiy Xorug'ga ko'chirildi.1893 yilda Durand liniyasi Rossiya Pomiri va Britaniya Hindistoni o'rtasida Vaxan yo'lagini o'rnatdi.

Buyuk o'yin Britaniyaning Rossiyaning janubi-sharqdagi BritaniyaHindistonga kengayishini blokirovka qilishga urinishlariga ishora qiladi.Rossiyaning Hindistonga bostirib kirishi mumkinligi haqida koʻp gapirilgan boʻlsa-da, bir qancha ingliz agentlari va avantyuristlari Oʻrta Osiyoga kirib kelgan boʻlsa-da, inglizlar Turkistonni ruslar tomonidan bosib olinishiga toʻsqinlik qilish uchun hech qanday jiddiy ish qilmadilar, birgina istisno.Rossiya agentlari Afg'onistonga yaqinlashganda, ular Afg'onistonni Hindiston mudofaasi uchun zarur bufer davlat sifatida ko'rib, juda qattiq munosabatda bo'lishdi.Rossiyaning Hindistonga bostirib kirishi ehtimoldan yiroqdek tuyuladi, biroq bir qancha britaniyalik yozuvchilar buni qanday amalga oshirish mumkinligi haqida o'ylashdi.Geografiyasi haqida kam ma'lumot bo'lganida, ular Xivaga etib borishlari va Oxus orqali Afg'onistonga suzib ketishlari mumkin deb o'ylashgan.Aniqroq aytganda, ular Fors tomonidan qo'llab-quvvatlanib, Shimoliy Forsni kesib o'tishlari mumkin.Afg'onistonda ular qo'shinlarini talon-taroj qilish takliflari bilan ko'paytirib, Hindistonga bostirib kirishardi.Shu bilan bir qatorda, ular Hindistonni bosib olishlari va mahalliy qo'zg'olonni qo'zg'atishlari mumkin.Maqsad, ehtimol, Hindistonni zabt etish emas, balki Rossiya Konstantinopolni olish kabi muhimroq ishlarni qilgan paytda inglizlarga bosim o'tkazish bo'lishi mumkin.Buyuk oʻyin 1886 va 1893 yillarda Afgʻonistonning shimoliy chegarasi va 1907 yilgi Angliya-Rossiya Antantasining belgilanishi bilan yakunlandi.