Tamerlanning zabt etilishi

Temur otasi vafotidan keyin Barlas/Berlas qabilasining boshligʻi boʻldi.Ammo ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, u buni Qoraunas shahzodasi va G'arbiy Chag'atoy xonligining amalda hukmdori Amir Husaynga yordam berish orqali qilgan.

Temur qoʻshinlari asosan mintaqadagi turkiy qabilalardan tashkil topgan lashkarboshi sifatida shuhrat qozondi.U Chag‘atoy xonligi xoni bilan Movaronaronga yurishlarda qatnashgan.U Volga Bolgariyasini taxtdan tushiruvchi va buzg‘unchi Qozog‘on bilan ishda ham, oila a’zoligida ham ittifoqchi bo‘lib, ming otliqning boshida Xurosonga bostirib kirdi.Bu u boshqargan ikkinchi harbiy ekspeditsiya boʻlib, uning muvaffaqiyati keyingi operatsiyalarga, jumladan Xorazm va Urganchni boʻysundirishga olib keldi.

Temur Ulus Chagʻatoyning boshligʻi boʻladi va Samarqandni oʻz poytaxti sifatida rivojlantira boshlaydi.U Husaynning xotini, Chingizxon avlodi Saroy Mulkxonga uylanib, unga Chagʻatoy qabilasining imperator hukmdori boʻlishiga imkon beradi.

Temur Fors yurishini Kartidlar sulolasining poytaxti Hirotdan boshladi.Hirot taslim bo'lmagandan so'ng, u shaharni vayronalarga aylantirdi va shahar aholisining ko'pini qirg'in qildi;Shohruh uni qayta qurishga buyruq bermaguncha, u xarobalarda qoldi.Keyin Temur qo‘zg‘olonchi Qandahorni qo‘lga olish uchun general yubordi.Hirotning qoʻlga olinishi bilan Kartidlar podsholigi taslim boʻlib, Temurga vassalga aylanadi;keyinchalik 1389 yilda Temurning o'g'li Mironshoh tomonidan o'n yil o'tmay qo'shib olinadi.

Toʻxtamish-Temur urushi 1386—1395-yillarda Oltin Oʻrda xoni Toʻxtamish bilan Temuriylar saltanati asoschisi va bosqinchi Temur oʻrtasida Kavkaz togʻlari, Turkiston va Sharqiy Yevropa hududlarida boʻlib oʻtgan.Ikki moʻgʻul hukmdori oʻrtasidagi jang moʻgʻullar hokimiyatining ilk rus knyazliklari ustidan tanazzulga yuz tutishida muhim rol oʻynadi.

Kondurcha jangi Toʻxtamish-Temur urushining birinchi yirik jangi edi.Bu Kondurcha daryosida, Oltin O'rdaning Bulgar Ulusida, hozirgi Rossiyaning Samara viloyati hududida bo'lib o'tdi.Toʻxtamish otliqlari Temur qoʻshinini qanotlardan oʻrab olishga harakat qildilar.Biroq, O'rta Osiyo armiyasi hujumga dosh berdi, shundan so'ng uning to'satdan frontal hujumi O'rda qo'shinlarini qochib ketdi.Biroq, Oltin O'rda qo'shinlarining ko'plari Terekda yana jang qilish uchun qochib ketishdi.

Shundan so‘ng Temur 1392 yilda g‘arbga besh yillik yurish boshladi va Fors Kurdistoniga hujum qildi.1393-yilda taslim boʻlgandan soʻng Sheroz qoʻlga olindi va Muzaffariylar Temurga vassalga aylandilar, garchi shahzoda Shoh Mansur isyon koʻtargan boʻlsa-da, magʻlubiyatga uchragan va Muzafariylar qoʻshib olingan.Gruziya vayron bo'lganidan ko'p o'tmay, Oltin O'rda undan Shimoliy Eronga tahdid qilish uchun foydalana olmadi.Oʻsha yili Temur avgust oyida Sherozdan atigi sakkiz kun ichida Bagʻdodni hayratda qoldirdi.Sulton Ahmad Jaloyir Suriyaga qochdi, u yerdaMamluk sultoni Barquq uni himoya qilib, Temur elchilarini o‘ldiradi.Temur Bag‘dodni boshqarish uchun Sarbador shahzodasi Xoja Mas’udni qoldirgan, biroq Ahmad Jaloyir qaytib kelgach, uni haydab yuborishgan.Ahmad mashhur emas edi, lekin qoraqo'yunlilik Qora Yusufdan xavfli yordam oldi;u 1399 yilda yana qochib ketdi, bu safar Usmonlilarga .

1368 yilga kelib, Xan Xitoy qo'shinlari mo'g'ullarniXitoydan quvib chiqardilar.Yangi Min sulolasining birinchi imperatorlari Xunvu imperatori va uning oʻgʻli Yongle imperatori Oʻrta Osiyoning koʻpgina davlatlarining irmoqli davlatlarini vujudga keltirdilar.Min imperiyasi bilan Temuriylar oʻrtasida syuzerin-vassal munosabatlari uzoq vaqtdan beri mavjud edi.1394 yilda Xunvu elchilari oxir-oqibat Temurga sub'ekt sifatida murojaat qilgan xatni taqdim etishdi.U elchilar Fu An, Guo Ji va Lyu Veyni hibsga oldi.Temur oxir-oqibat Xitoyni bosib olishni rejalashtirdi.Shu maqsadda Temur Mo‘g‘ulistonda joylashgan omon qolgan mo‘g‘ul qabilalari bilan ittifoq tuzib, Buxorogacha bo‘lgan barcha yo‘llarni tayyorladi.

U 1395-yil 15-aprelda Terek daryosi boʻyida boʻlib oʻtgan jangda Toʻxtamishni qatʼiy magʻlubiyatga uchratdi. Xonlikning barcha yirik shaharlari: Saroy, Ukek, Majar, Azoq, Tana va Astraxan vayron qilindi.1395 yilda Temurning Oltin O'rda shaharlariga hujumi uning birinchi G'arbiy Evropa qurbonlarini keltirdi, chunki buItaliyaning Saroy, Tana va Astraxandagi savdo koloniyalarini (komptoirlarini) yo'q qilishga olib keldi.Tanani qamal qilish paytida savdo jamoalari Temur bilan davolanish uchun o'z vakillarini yubordilar, ammo ikkinchisi ulardan faqat shaharni kashf qilish uchun hiyla ishlatgan.Qrim yarim orolidagi Genuyaning Kaffa shahri Toʻxtamishning sobiq ittifoqchisi boʻlishiga qaramay, saqlanib qolgan.

1398 yilda TemurHindiston yarim oroli (Hindiston) tomon yurish boshladi.O'sha paytda subkontinentni Tug'loq sulolasidan bo'lgan Sulton Nosiriddin Mahmudshoh Tug'luq boshqargan, ammo u mintaqaviy saltanatlarning tashkil topishi va imperator oilasi ichidagi vorislik kurashi tufayli allaqachon zaiflashgan edi.Temur sayohatini Samarqanddan boshlagan.U 1398-yil 30-sentabrda Hind daryosini kesib oʻtib, Shimoliy Hindiston yarimorolini (hozirgi Pokiston va Shimoliy Hindiston) bosib oldi. Unga Ahirlar, Gujjarlar va Jatslar qarshilik koʻrsatdi, ammo Dehli sultonligi uni toʻxtata olmadi.

1398-yil 17-dekabrda Mallu Iqbol va Temur bilan ittifoqchi Sulton Nosiriddin Tugʻloq oʻrtasidagi jang boʻlib oʻtdi. Hind qoʻshinlarining tishlarida zanjirband va zahar bilan zirhlangan jangovar fillar bor edi.Uning tatar qo'shinlari fillardan qo'rqib ketganligi sababli, Temur o'z odamlariga o'z pozitsiyalari oldida xandaq qazishni buyurdi.Shundan so‘ng Temur tuyalariga qancha o‘tin va pichan yukladi.Urush fillari hujumga uchragach, Temur pichanga o‘t qo‘ydi va tuyalarni temir tayoq bilan turtib yubordi, buning natijasida ular og‘riqdan qichqirdi: fillarning osongina vahimaga tushishini Temur tushundi.Orqalaridan olov sakragan tuyalarning g'alati manzarasiga duch kelgan fillar ortlariga o'girilib, o'z saflari tomon mushtladilar.Temur Nosiruddin Mahmudshoh Tug'luq qo'shinlarining keyingi parchalanishidan foydalanib, oson g'alabani ta'minladi.Dehli sultoni o'z kuchlarining qoldiqlari bilan qochib ketdi.Dehli ishdan bo'shatildi va xarobaga aylandi.Jangdan keyin Temur Multan hokimi Xizrxonni Dehli sultonligining yangi sultoni etib oʻz hukmronligi ostida oʻrnatdi.Dehlining zabt etilishi Temurning eng katta g'alabalaridan biri bo'lib, sayohatning og'ir sharoitlari va o'sha paytdagi dunyoning eng boy shahrini zabt etishga erishganligi sababli Doro Makedonskiy, Iskandar Zulqarnayn va Chingizxonni ortda qoldirdi.Dehli bu tufayli katta yo'qotishga uchradi va tiklanish uchun bir asr kerak bo'ldi.

Temur Usmonlilar imperiyasi sultoni Boyazid I va Misrningmamluk sultoni Nosir-ad-Din Faraj bilan urush boshladi.Boyazid Anadoludagi turkman va musulmon hukmdorlar hududini qoʻshib olishga kirishdi.Temur turkman hukmdorlari ustidan hukmronlik da’vo qilar ekan, ular uning orqasidan panoh topdilar.

Kavkazning katta qismida hukmronlik qilgan xristian qirolligi boʻlgan Gruziya qirolligi 1386-1403 yillarda Temur tomonidan koʻp marta boʻysungan. Bu toʻqnashuvlar Temur va Oltin Oʻrdaning soʻnggi xoni Toʻxtamish oʻrtasidagi urushlar bilan chambarchas bogʻliq edi.Temur Gruziya davlatini butunlay yo'q qilish uchun ortga qaytdi.U Jorj VII Jaloyirid Tohirni topshirishni talab qildi, lekin Jorj VII buni rad etdi va Temur bilan Quyi Kartlidagi Sagim daryosida uchrashdi, ammo magʻlubiyatga uchradi.Urushdan so‘ng jang va qatag‘onlardan omon qolganlarning ko‘p minglabi ochlik va kasallikdan halok bo‘ldi, 60 ming kishi tirik qolgan Temur qo‘shinlari tomonidan qul bo‘lib olib ketildi.Kichik Osiyodagi Sivasni ham ishdan bo'shatdi.

Suriya shaharlariga hujum qilishdan oldin Temur Damashqqa elchi yuborgan va u shaharningMamluk noibi Sudun tomonidan qatl etilgan.1400-yilda Misrning mamluk sultoni Nosir-ad-Din Faraj bilan urush boshlab, Mamluk Suriyaga bostirib kiradi.

Mamluklar shahar devorlari tashqarisida ochiq jang qilishga qaror qildilar.Ikki kunlik toʻqnashuvlardan soʻng Temurning otliq qoʻshinlari yoy shaklida tezlik bilan harakatlanib, dushman chizigʻi qanotlariga hujum qilishdi, uning markazi esaHindistondan kelgan fillarni oʻz ichiga olgan holda mustahkam ushlab turdi.Otliqlarning shiddatli hujumlari Halab hokimi Tamardash boshchiligidagi mamluklarni yorib, shahar darvozalari tomon qochishga majbur qildi.Shundan soʻng Temur Halabni egallab oldi, soʻngra shahar tashqarisida 20 000 bosh suyagidan iborat minora qurishni buyurib, koʻplab aholini qirgʻin qildi.

Mamluk sultoni Nosir-ad-Din Faraj boshchiligidagi qo'shin Damashq tashqarisida Temur tomonidan mag'lubiyatga uchradi va mo'g'ul qamalchilarining rahm-shafqatiga ko'ra shaharni tark etdi.Qoʻshini magʻlubiyatga uchragach, Mamluk sultoni Qohiradan Ibn Xaldun bilan muzokaralar olib borgan bir vakil yubordi, biroq ular chiqib ketganidan keyin shaharni talon-taroj qildi.Temur askarlari ham Damashq ayollariga nisbatan ommaviy zo’rlashlar sodir etib, shahar aholisini yoqib, bastinadolar ishlatib, vino siqgichlarda maydalab qiynoqqa solishgan.Bolalar ochlikdan vafot etdilar.Temur bu zo'rlash va vahshiyliklarni Suriyada o'zining musulmon dindoshlariga qarshi amalga oshirdi.

Bag'dodni qamal qilish (1401 yil 9-may) Tamerlanning eng halokatli g'alabalaridan biri bo'lib, qirq kunlik qamalning oxirida bo'ron tomonidan bosib olingan shahar deyarli vayron bo'lganini ko'rdi.Shahar qo'lga kiritilgandan so'ng, uning 20 ming fuqarosi qirg'in qilindi.Temur har bir askarga kamida ikkita kesilgan odam boshi bilan qaytib kelishini buyurdi.Ularda o'ldirish uchun erkaklar qolmaganida, ko'plab jangchilar kampaniyada asirga olingan mahbuslarni o'ldirishdi va o'ldirish uchun asirlari tugagach, ko'pchilik o'z xotinlarining boshini kesishga murojaat qildi.

Temur va Boyazid o‘rtasida haqoratli maktublar yillar o‘tdi.Ikkala hukmdor ham bir-birini o‘ziga xos tarzda haqorat qilgan bo‘lsa, Temur esa Boyazidning hukmdorlik mavqeiga putur yetkazishni va uning harbiy muvaffaqiyatlarining ahamiyatini pastga tushirishni afzal ko‘rdi.Nihoyat, Temur Anadoluga bostirib kirdi va 1402-yil 20-iyulda Anqara jangida Boyazidni magʻlubiyatga uchratdi. Boyazid jangda asirga olindi, soʻngra asirlikda vafot etdi va oʻn ikki yillik Usmonli shohlik davrini boshlab berdi.Temurning Boyazidga va Usmonlilar imperiyasiga hujum qilish maqsadi saljuqiylarning hokimiyatini tiklash edi.Temur saljuqiylarni Anadoluning qonuniy hukmdorlari sifatida ko'rdi, chunki ularga mo'g'ul bosqinchilari tomonidan hukmronlik berildi, bu esa Temurning Chingiziylarning qonuniyligiga qiziqishini yana bir bor isbotladi.

Jangdan so'ng Temur g'arbiy Anadolu orqali Egey dengizi sohiliga ko'chib o'tdi va u erda xristian ritsarlari gospitallari qal'asi bo'lgan Smirna shahrini qamal qildi va egalladi.Jang Usmonli davlati uchun halokatli bo'lib, qolganlarini parchalab tashladi va imperiyaning deyarli butunlay qulashiga olib keldi.Bu Boyazid o‘g‘illari o‘rtasida o‘zaro urushga sabab bo‘ldi.Usmonli fuqarolar urushi Anqara jangidan keyin yana 11 yil (1413) davom etdi.Bu jang Usmonlilar tarixida sultonning shaxsan qo'lga olingan yagona jangi sifatida ham ahamiyatlidir.

Temur o'z janglarini bahorda olib borishni afzal ko'rdi.Biroq, u o'ziga xos bo'lmagan qishki kampaniya paytida yo'lda vafot etdi.1404-yil dekabrda Temur Min Xitoyga qarshi harbiy yurishlarni boshlab, Min elchisini hibsga oldi.U Sirdaryoning narigi tomonida qarorgohda boʻlganida kasallikdan aziyat chekdi va Xitoy chegarasiga yetib bormasdan 1405-yil 17-fevralda Forobda vafot etdi.Uning o'limidan keyin Fu An kabi Min elchilari va uning atrofidagilar uning nabirasi Xalil Sulton tomonidan ozod qilindi.

Temuriylar qudrati 15-asrning ikkinchi yarmida tez pasayib ketdi, bu asosan temuriylarning imperiyani boʻlib tashlash anʼanasi bilan bogʻliq.Oqqoyunlular Eronning katta qismini temuriylardan bosib oldilar va 1500-yilga kelib boʻlinib ketgan va jangovor boʻlgan Temuriylar imperiyasi oʻz hududining koʻp qismini nazoratini yoʻqotdi va keyingi yillarda amalda barcha jabhalarda orqaga surildi.Fors, Kavkaz, Mesopotamiya va Sharqiy Anatoliya keyingi o'n yil ichida Shoh Ismoil I tomonidan qo'llab-quvvatlangan shia Safaviylar imperiyasiga tezda qulab tushdi.Oʻrta Osiyo yerlarining koʻp qismini 1505 va 1507 yillarda Samarqand va Hirotning muhim shaharlarini bosib olgan, Buxoro xonligiga asos solgan Muhammad Shayboniy oʻzbeklari bosib oldi.Kobuldan Mo‘g‘ullar imperiyasini 1526 yilda otasi orqali Temur avlodi va onasi orqali Chingizxon avlodi bo‘lgan Bobur tomonidan tashkil etilgan.U asos solgan sulola temuriylardan toʻgʻridan-toʻgʻri meros boʻlib qolgan boʻlsa-da, odatda Mugʻullar sulolasi sifatida tanilgan.17-asrga kelib, Mug'allar imperiyasiHindistonning ko'p qismini boshqargan, ammo keyingi asrda oxir-oqibat tanazzulga yuz tutgan.Temuriylar sulolasi nihoyat nihoyasiga yetdi, chunki 1857 yildagi qoʻzgʻolondan keyin Mugʻallarning qolgan nominal boshqaruvi Britaniya imperiyasi tomonidan bekor qilindi.