Ingliz fuqarolar urushi

Angliyada fuqarolar urushi 1642 yilda, qirolicha Yelizaveta I vafotidan 40 yil o‘tmay boshlandi. Yelizaveta o‘rniga ikki marta chetlatilgan birinchi amakivachchasi, Shotlandiya qiroli Jeyms VI, Angliya Jeyms I sifatida o‘tirdi va birinchi shaxsiy ittifoqni yaratdi. Shotlandiya va Angliya qirolliklarining. Shotlandiya qiroli sifatida Jeyms 1583 yilda Shotlandiya hukumati ustidan nazoratni o'z qo'liga olganidan beri Shotlandiyaning zaif parlament an'analariga o'rganib qolgan edi, shuning uchun chegaraning janubida hokimiyatni qo'lga kiritgandan so'ng, Angliyaning yangi qiroli Angliyaning yangi qiroli tomonidan haqoratlangan edi. Cheklovlar Angliya parlamenti unga pul evaziga qo'yishga harakat qildi.Binobarin, Jeymsning shaxsiy isrofgarchiligi, natijada uning doimiy ravishda pul tanqisligi sabab parlamentdan tashqari daromad manbalariga murojaat qilishga majbur bo'ldi.Bundan tashqari, bu davrda ortib borayotgan inflyatsiya, parlament qirolga subsidiyaning bir xil nominal qiymatini bergan bo'lsa ham, daromad aslida kamroq ekanligini anglatadi.Bu isrofgarchilik Jeymsning tinchliksevar fe'l-atvori bilan o'zini tutdi, shuning uchun uning o'g'li Karl I 1625 yilda merosxo'rligi bilan ikkala qirollik ham ichki, ham bir-biri bilan munosabatlarida nisbatan tinchlikni boshdan kechirdilar.Charlz Angliya, Shotlandiya va Irlandiya qirolliklarini yagona qirollikka birlashtirish umidida otasining orzusiga ergashdi.Ko'pgina ingliz parlamentariylari bunday yangi qirollik ingliz monarxiyasini bog'lab turgan eski ingliz an'analarini yo'q qilishidan qo'rqib, bunday harakatdan shubhalanishdi.Charlz otasining toj kuchi haqidagi pozitsiyasini baham ko'rganligi sababli (Jeyms qirollarni "er yuzidagi kichik xudolar" deb ta'riflagan edi, "shohlarning ilohiy huquqi" ta'limotiga muvofiq hukmronlik qilish uchun Xudo tomonidan tanlangan), parlament a'zolarining shubhalari. qandaydir asosga ega edi.

1628-yil 7-iyunda qabul qilingan “Huquq toʻgʻrisida petitsiya” ingliz konstitutsiyaviy hujjati boʻlib, davlatga qarshi oʻziga xos individual himoyalarni belgilab beradi, xabarlarga koʻra, Magna Carta va Huquqlar toʻgʻrisidagi Bill 1689 bilan teng qiymatga ega. Styuart monarxiyasi 1638-1651 yillardagi Uch qirollik urushlariga olib keldi va oxir-oqibat 1688-yilgi shonli inqilobda hal qilindi.Parlament bilan soliqlar berish bo'yicha bir qator tortishuvlardan so'ng, 1627 yilda Karl I "majburiy qarzlar" qo'ydi va to'lashdan bosh tortganlarni sudsiz qamoqqa tashladi.Buning ortidan 1628 yilda harbiy holat qo'llanilib, xususiy fuqarolarni askar va dengizchilarni ovqatlantirish, kiyintirish va joylashtirishga majburlash, bu qirol har qanday shaxsni hech qanday asossiz mulkdan yoki erkinlikdan mahrum qilishi mumkinligini anglatadi.U jamiyatning barcha darajalarida muxolifatni birlashtirdi, xususan, monarxiya moliyaviy qo'llab-quvvatlash, soliq yig'ish, adolatni boshqarish va boshqalar uchun bog'liq bo'lgan elementlarni, chunki boylik zaiflikni kuchaytirdi.Commons qo'mitasi to'rtta "rezolyutsiya" tayyorladi, ularning har birini noqonuniy deb e'lon qildi, shu bilan birga Magna Carta va Habeas korpusini qayta tasdiqladi.Charlz ilgari Commonsga qarshi yordam uchun Lordlar Palatasiga bog'liq edi, ammo ularning birgalikda ishlashga tayyorligi uni petitsiyani qabul qilishga majbur qildi.Bu konstitutsiyaviy inqirozning yangi bosqichini belgilab berdi, chunki ikkala palatadagi ko'pchilik unga yoki uning vazirlariga qonunni sharhlashiga ishonmasligi ayon bo'ldi.

Shaxsiy qoida (shuningdek, o'n bir yillik zulm deb ham ataladi) 1629 yildan 1640 yilgacha Angliya, Shotlandiya va Irlandiya qiroli Karl I parlamentga murojaat qilmasdan hukmronlik qilgan davr.Qirol buni qirollik huquqi ostida amalga oshirishga haqli ekanligini da'vo qildi.Charlz 1628 yilda hukmronligining uchinchi yilidayoq uchta parlamentni tarqatib yuborgan edi. Charlzning tashqi siyosatiga salbiy ta'sir ko'rsatgan Bukingem gertsogi Jorj Villiersning o'ldirilishidan keyin parlament qirolni qattiqroq tanqid qila boshladi. oldin.Charlz urushdan qochib qutulsa, parlamentsiz ham hukmronlik qilishi mumkinligini tushundi.

1639 va 1640 yillardagi yepiskoplar urushi Shotlandiya, Angliya va Irlandiyada bo'lib o'tgan 1639-1653 yillardagi Uch Qirollikning urushlari deb nomlanuvchi mojarolarning birinchisi edi.Boshqalar qatoriga Irlandiya konfederatsiyasi urushlari, Birinchi, Ikkinchi va Uchinchi Angliya fuqarolik urushlari va Irlandiyaning Kromvel tomonidan bosib olinishi kiradi.Urushlar 1580-yillarda boshlangan Shotlandiya yoki Kirk cherkovini boshqarish boʻyicha kelishmovchiliklardan kelib chiqqan va 1637-yilda Charlz I Kirk va Angliya cherkovida yagona amaliyotlarni joriy etishga urinib koʻrganidan soʻng avjiga chiqqan. vazirlar va oqsoqollar tomonidan boshqariladigan Presviterian cherkovini qo'llab-quvvatlagan va 1638 yilgi Milliy Kelishuv bunday "yangiliklarga" qarshi turishga va'da bergan.Imzolovchilar Kelishuvchilar sifatida tanilgan.

Qisqa parlament 1640-yil 20-fevralda Angliya qiroli Karl I tomonidan chaqirilgan va 1640-yil 13-apreldan 5-mayga qadar oʻtirgan Angliya parlamenti boʻlgan. U bor-yoʻgʻi uch haftalik qisqa umri tufayli shunday nomlangan.1629 va 1640 yillar oralig'ida 11 yillik shaxsiy boshqaruvga urinishdan so'ng, Charlz 1640 yilda parlamentni esladi, yaqinda Strafford grafini yaratgan Lord Ventvort, birinchi navbatda, yepiskoplar urushlarida Shotlandiya bilan harbiy kurashini moliyalashtirish uchun pul olish uchun.Biroq, o'zidan oldingi parlamentlar singari, yangi parlament ham Shotlandiya kelishuvlariga qarshi urushni davom ettirish uchun qirolga ovoz berishdan ko'ra, qirollik ma'muriyati tomonidan e'tirof etilgan shikoyatlarni bartaraf etishga ko'proq qiziqish bildirgan.Tavistok deputati Jon Pim tezda munozaralarda asosiy shaxs sifatida paydo bo'ldi;uning 17 apreldagi uzoq nutqi, agar qirollik suiiste'mollari ko'rib chiqilmasa, Jamoatlar palatasining ovoz berishdan bosh tortishini bildirdi.Jon Xempden, aksincha, yolg'izlikda ishontirdi: u to'qqizta qo'mitada o'tirdi.Mamlakatdan parlamentga qirollik zo'ravonliklariga oid petitsiyalar oqimi kelib tushdi.Charlzning kema pullarini undirishni to'xtatishga urinishi Vakillar Palatasida taassurot qoldirmadi.1629-yilda to‘qqiz a’zoning hibsga olinishi va toj huquqi to‘g‘risidagi munozaralarning qayta boshlanganidan va parlament imtiyozlarining buzilishidan g‘azablangan va Shotlandiyadagi vaziyatning yomonlashuvi bo‘yicha bo‘lajak munozaradan asabiylashgan Charlz 1640-yil 5-mayda parlamentni atigi uch marta tarqatib yubordi. haftalik o'tirish.Yil oxirida uni Uzoq parlament kuzatib bordi.

Uzoq parlament 1640 yildan 1660 yilgacha davom etgan ingliz parlamenti edi. U 11 yillik parlament yo'qligidan keyin 1640 yilning bahorida atigi uch hafta yig'ilgan Qisqa parlamentning fiaskosidan keyin sodir bo'ldi.1640-yil sentabrda qirol Charlz I parlamentni 1640-yil 3-noyabrda chaqirish toʻgʻrisida buyruq chiqardi. U bu qarorni Shotlandiyadagi yepiskoplar urushi xarajatlari uchun zarur boʻlgan moliyaviy qonun loyihalarini qabul qilishni maqsad qilgan.Uzoq parlament o'z nomini parlament aktiga ko'ra uni faqat a'zolarning roziligi bilan tarqatib yuborish mumkinligini ko'rsatganligidan oldi;va bu a'zolar 1660 yil 16 martgacha, Angliya fuqarolar urushidan keyin va Interregnum yopilishiga qadar uning tarqatilishiga rozi bo'lishmadi.

Ship Money Act 1640 Angliya parlamentining akti edi.U o'rta asrlarda kema puli deb ataladigan soliqni qonundan tashqari deb hisobladi, bu soliqni suveren parlamentning ruxsatisiz (sohilbo'yi shaharlardan) olishi mumkin edi.Kema pullari urushda foydalanish uchun mo'ljallangan edi, ammo 1630-yillarga kelib qirol Charlz I ning kundalik davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun foydalanilar edi va shu bilan parlamentni ag'dardi.

1641 yilgi armiya fitnalari Angliyalik Charlz I tarafdorlarining Birinchi Angliya fuqarolar urushi arafasida parlament muxolifatini tor-mor qilish uchun armiyadan foydalanishga qaratilgan ikkita alohida urinish edi.Reja armiyani Yorkdan Londonga ko‘chirish va undan qirol hokimiyatini tiklash uchun foydalanish edi.Shuningdek, fitnachilar frantsuz harbiy yordamini so'ragani va ular qirolchilarning istehkomiga aylanish uchun shaharlarni egallab, mustahkamlashni rejalashtirganliklari da'vo qilingan.Bu fitnalarning fosh etilishi Jon Pim va boshqa muxolifat yetakchilariga qirolning ko‘plab tarafdorlarini, jumladan uning rafiqasi Genrietta Mariyani qamoqqa tashlash yoki surgun qilishga majburlash orqali ustunlikni qo‘lga kiritishga imkon berdi.Konrad Rassellning so'zlariga ko'ra, "kim kim bilan nima qilish kerakligi haqida" va "Karl I ning fitnalari, xuddi buvisining sevishganlari kabi, o'sishga qodirligi" noaniqligicha qolmoqda.Shunga qaramay, qo'shinlarni Londonga olib borish bo'yicha muzokaralar olib borishga aniq urinishlar bo'lgan.

1641 yilgi Irlandiya qo'zg'oloni Irlandiya Qirolligidagi irland katoliklarining qo'zg'oloni bo'lib, ular katoliklarga qarshi diskriminatsiyaga chek qo'yishni, irlandlarning o'zini o'zi boshqarishini kuchaytirishni va Irlandiya plantatsiyalarini qisman yoki to'liq bekor qilishni xohladilar.Ular, shuningdek, qirol Charlz I ga qarshi bo'lgan anti-katolik ingliz parlamentariylari va Shotlandiya kovenantlari tomonidan mumkin bo'lgan bosqin yoki hokimiyatni egallashning oldini olishni xohlashdi. Irlandiyadagi ingliz ma'muriyati.Biroq, u ingliz va shotland protestant ko'chmanchilari bilan keng tarqalgan qo'zg'olon va etnik mojaroga aylanib, Shotlandiya harbiy aralashuviga olib keldi.Isyonchilar oxir-oqibat Irlandiya katolik konfederatsiyasiga asos soldilar.

Buyuk norozilik 1641-yil 1-dekabrda Angliya qiroli Charlz I ga Angliya parlamenti tomonidan taqdim etilgan, ammo 1641-yilning 22-noyabrida Uzoq parlament davomida Jamoatlar palatasi tomonidan qabul qilingan shikoyatlar roʻyxati edi.Bu Angliya fuqarolar urushini keltirib chiqaradigan asosiy voqealardan biri edi.

Besh a'zo 1642-yil 4-yanvarda qirol Charlz I hibsga olishga uringan parlament a'zolari edi. Qirol Charlz I Uzoq parlament yig'ilishida qurolli askarlar hamrohligida Angliya jamoatlar palatasiga kirdi, garchi besh a'zo endilikda bo'lmasa ham. o'sha paytda uy.Besh aʼzo: Jon Xempden (taxminan 1594–1643) Artur Xaselrig (1601–1661) Denzil Xollz (1599–1680) Jon Pym (1584–1643) Uilyam Strod (1598–1645) Charlzning parlamentni kuch bilan majburlashga urinishi muvaffaqiyatsizlikka uchradi, ko'pchilik unga qarshi chiqdi va 1642 yilda to'g'ridan-to'g'ri fuqarolar urushining boshlanishiga olib keladigan voqealardan biri edi.

Militsion ordinance Angliya parlamenti tomonidan 1642 yil 15 martda qabul qilingan. Harbiy qo'mondonlarni qirolning ruxsatisiz tayinlash huquqini da'vo qilish bilan bu avgust oyida Birinchi Angliya fuqarolar urushining boshlanishiga olib keladigan voqealarda muhim qadam bo'ldi.1641 yilgi Irlandiya qo'zg'oloni Angliyada uni bostirish uchun harbiy kuchlarni ko'tarish uchun keng qo'llab-quvvatlanganligini anglatardi.Biroq, Karl I va parlament o'rtasidagi munosabatlar yomonlashgani sababli, hech bir tomon bir-biriga ishonmadi, chunki bunday armiya ularga qarshi ishlatilishi mumkinligidan qo'rqib ketdi.Mavjud yagona doimiy harbiy kuch bu o'qitilgan guruhlar yoki okrug militsiyasi bo'lib, ular o'z navbatida qirol tomonidan tayinlangan lord leytenantlar tomonidan boshqariladi.1641 yil dekabr oyida ser Artur Xaselrige parlamentga Charlzni emas, balki o'z qo'mondonlarini nomzod qilib ko'rsatish huquqini beruvchi militsiya to'g'risidagi qonun loyihasini taqdim etdi va u Jamoatlar palatasi tomonidan qabul qilindi.5 yanvarda Besh a'zoni hibsga olmagach, Charlz Londonni tark etdi va shimoldan York tomon yo'l oldi;keyingi bir necha hafta ichida unga Commons va Lordlar palatasining ko'plab qirollik a'zolari qo'shildi.Natijada 1642 yil 5 martda qonun loyihasini ma'qullagan lordlarda parlament ko'pchiligi paydo bo'ldi, shu bilan birga buni amalga oshirish sodiqlik qasamyodining buzilishi emasligini tasdiqladi.Qonun loyihasi o'sha kuni ma'qullash uchun Commonsga qaytarildi, so'ngra uning qirollik roziligi uchun Charlzga o'tkazildi, bu parlamentning qonuniy kuchga ega bo'lgan akti bo'lishi uchun zarur edi.U rad etganida, parlament 1642 yil 15 martda "Xalq militsiya to'g'risidagi farmonga bog'liq, ammo u qirollik roziligini olmagan" deb e'lon qildi.Charlz parlament suvereniteti haqidagi misli ko'rilmagan da'voga Array komissiyalarini chiqarish orqali javob berdi, garchi bular niyat bayonotlari bo'lsa ham, armiyalarni ko'tarishga amaliy ta'sir ko'rsatmadi.Parlament 1640-yillar davomida Farmonlarni qabul qilish va ijro etishda davom etdi, ularning aksariyati 1660-yildagi qayta tiklashdan keyin oʻz kuchini yoʻqotgan deb eʼlon qilindi;istisno 1643 aktsiz solig'i edi.

1642 yil 1 iyunda ingliz lordlari va jamoatchiligi o'sha paytda Yorkda bo'lgan Angliya qiroli Charlz I ga yuborilgan "O'n to'qqizta taklif" deb nomlanuvchi takliflar ro'yxatini tasdiqladi.Ushbu talablarda Uzoq parlament qirollikni boshqarishda ko'proq hokimiyat ulushini olishga intildi.Deputatlarning takliflari orasida parlamentning tashqi siyosat ustidan nazorati va armiyaning noprofessional organi bo'lgan militsiya qo'mondonligi uchun javobgarlik, shuningdek, qirol vazirlarining parlament oldida hisobdorligini ta'minlash ham bor edi.Oyning oxirigacha qirol takliflarni rad etdi va avgust oyida mamlakat fuqarolar urushiga kirdi.

Birinchi ingliz fuqarolar urushi Angliya va Uelsda taxminan 1642 yil avgustdan 1646 yil iyungacha bo'lgan va 1638 yildan 1651 yilgacha bo'lgan Uch Qirollik urushining bir qismini tashkil qiladi.Boshqa tegishli mojarolarga yepiskoplar urushi, Irlandiya konfederatsiyasi urushi, Ikkinchi ingliz fuqarolar urushi, Angliya-Shotlandiya urushi (1650-1652) va Irlandiyaning Kromvel tomonidan bosib olinishi kiradi.Zamonaviy hisob-kitoblarga ko'ra, Angliya va Uelsdagi barcha voyaga etgan erkaklarning 15% dan 20% gacha 1638 yildan 1651 yilgacha harbiy xizmatda bo'lgan va jami aholining taxminan 4% urush bilan bog'liq sabablarga ko'ra nobud bo'lgan, Birinchi jahon urushidagi 2,23%. Bu raqamlar konfliktning umuman jamiyatga ta'siri va uning keltirib chiqargan achchiq-achchiqligini ko'rsatadi.Karl I va Parlament o'rtasidagi siyosiy ziddiyat uning hukmronligining dastlabki yillariga borib taqaladi va 1629 yilda shaxsiy boshqaruvning o'rnatilishi bilan yakunlandi. 1639-1640 yillardagi yepiskoplar urushidan so'ng Charlz 1640 yilning noyabrida parlamentni chaqirib oldi va unga yordam beradigan mablag' olishga umid qildi. Scots Covenanters tomonidan mag'lubiyatini qaytarish uchun, lekin buning evaziga ular katta siyosiy yon berishni talab qilishdi.Aksariyat ko'pchilik monarxiya institutini qo'llab-quvvatlagan bo'lsa-da, ular yakuniy hokimiyatni kim egallashi borasida kelisha olmadilar;Royalistlar odatda parlament qirolga bo'ysunishini ta'kidladilar, parlamentdagi raqiblarining aksariyati konstitutsiyaviy monarxiyani qo'llab-quvvatladilar.Biroq, bu juda murakkab haqiqatni soddalashtiradi;Ko'pchilik dastlab neytral bo'lib qoldi yoki katta istaksizlik bilan urushga kirishdi va tomonlarni tanlash ko'pincha shaxsiy sodiqlik bilan bog'liq edi.1642 yil avgustda mojaro boshlanganida, har ikki tomon ham uni bir jang bilan hal qilishni kutgan edi, ammo tez orada bunday emasligi ma'lum bo'ldi.1643 yilda qirollik muvaffaqiyatlari parlament va shotlandlar o'rtasidagi ittifoqqa olib keldi, ular 1644 yilda bir qator janglarda g'alaba qozonishdi, eng muhimi Marston Mur jangi edi.1645 yil boshida parlament Angliyada birinchi professional harbiy kuch bo'lgan Yangi Model armiyasini tuzishga ruxsat berdi va ularning 1645 yil iyun oyida Nesebidagi muvaffaqiyati hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ldi.Urush 1646 yil iyun oyida parlamentariy ittifoqning g'alabasi bilan yakunlandi va Charlz hibsda bo'ldi, ammo uning raqiblari o'rtasida muzokaralar olib borishdan bosh tortishi 1648 yilda Ikkinchi Angliya fuqarolar urushiga olib keldi.

Qirol Charlz va parlament o'rtasidagi konstitutsiyaviy murosaga bo'lgan barcha urinishlar 1642 yil boshida barbod bo'ldi. Qirol ham, parlament ham qurol kuchi bilan o'z yo'liga erishish uchun katta qo'shin to'pladi.Oktyabr oyida Shryusberi yaqinidagi vaqtinchalik bazasida qirol Esseks grafi boshchiligidagi parlamentning asosiy armiyasi bilan hal qiluvchi qarama-qarshilikka kirishish uchun Londonga yurishga qaror qildi.22 oktyabr kuni kechqurun ikkala qo'shin ham kutilmaganda dushmanni yaqin joyda topdi.Ertasi kuni qirollik armiyasi kuch bilan jang qilish uchun Edge tepaligidan tushdi.Parlament artilleriyasi to'pni ochgandan so'ng, qirolchilar hujumga o'tishdi.Ikkala qo'shin ham asosan tajribasiz va ba'zan yomon qurollangan qo'shinlardan iborat edi.Ikkala tomonning ko'p odamlari qochib ketishdi yoki dushman yuklarini talon-taroj qilishdi va hech bir qo'shin hal qiluvchi ustunlikka erisha olmadi.Jangdan so'ng qirol Londonga yurishni davom ettirdi, ammo Esseks armiyasi ularni kuchaytirishdan oldin mudofaa qiluvchi militsiyani engib o'tish uchun etarlicha kuchli emas edi.Edgehill jangining noaniq natijasi to'rt yil davom etgan urushda ikkala fraktsiyaning tezda g'alaba qozonishiga to'sqinlik qildi.

Advalton Moor jangi 1643 yil 30 iyunda G'arbiy Yorkshirdagi Advaltonda Birinchi Angliya fuqarolar urushi paytida bo'lib o'tdi.Jangda Nyukasl grafi boshchiligidagi qirol Charlzga sodiq royalistlar Lord Feyrfaks boshchiligidagi parlamentariylarni qattiq mag'lub etishdi.

Bristol bo'roni 1643 yil 23 iyuldan 26 iyulgacha, Birinchi Angliya fuqarolar urushi paytida bo'lib o'tdi.Shahzoda Rupert boshchiligidagi qirollik armiyasi zaiflashgan parlament garnizonidan muhim Bristol portini egallab oldi.Shahar 1645 yil sentyabr oyida Bristolni ikkinchi qamal qilishgacha qirolchilar nazorati ostida qoldi.

Birinchi Nyuberi jangi 1643 yil 20 sentyabrda qirol Charlzning shaxsiy qo'mondonligi ostidagi qirollik armiyasi va Esseks grafi boshchiligidagi parlament kuchlari o'rtasida bo'lib o'tgan Birinchi ingliz fuqarolar urushi jangi edi.Bristolga hujum qilishdan oldin Banberi, Oksford va Readingni mojarolarsiz egallab olgan Royalistlarning bir yillik muvaffaqiyatlaridan so'ng, parlament a'zolari Angliyaning g'arbiy qismida samarali armiyasiz qolishdi.Charlz Glosterni qamal qilganda, parlament Esseks ostida Charlz kuchlarini mag'lub etish uchun kuch to'plashga majbur bo'ldi.Uzoq yurishdan so'ng, Esseks qirolchilarni hayratda qoldirdi va Londonga chekinishni boshlashdan oldin ularni Glosterdan olib ketishga majbur qildi.Charlz o'z kuchlarini yig'ib, Esseksni ta'qib qilib, Nyuberidagi parlament armiyasini quvib o'tib, chekinishni davom ettirish uchun qirollik kuchlari yonidan o'tishga majbur qildi.Royalistning parlamentariylarni mag'lub eta olmasligining sabablari orasida o'q-dorilarning etishmasligi, ularning askarlarining professionalligi va Esseksning taktikasi kiradi. ularni ommaviy piyoda qo'shinlari bilan yo'q qildi.Qurbonlar soni nisbatan kichik bo'lsa-da (1300 qirollik tarafdorlari va 1200 parlamentariylar), jangni o'rgangan tarixchilar bu jangni Birinchi Angliya fuqarolar urushining eng muhimlaridan biri deb hisoblashadi, bu qirolchilarning oldinga siljishining eng yuqori nuqtasini belgilab beradi va urushga olib keladi. Shotlandiya kelishuvlarini parlament tarafida urushga olib kelgan va parlament ishining yakuniy g'alabasiga olib kelgan Tantanali Liga va Kelishuvning imzolanishi.

Tantanali Liga va Kelishuv 1643 yilda Birinchi Angliya fuqarolar urushi davrida Shotlandiya Kovenantlari va ingliz parlamentariylari rahbarlari o'rtasidagi kelishuv bo'lib, Uch Qirollik urushlaridagi mojarolar teatri edi.1643 yil 17 avgustda Shotlandiya cherkovi (Kirk) va 1643 yil 25 sentyabrda Angliya parlamenti va Vestminster assambleyasi buni qabul qildi.

Nyukaslni qamal qilish (1644 yil 3 fevral - 1644 yil 27 oktyabr) Birinchi Angliya fuqarolar urushi paytida, Levenning 1-grafi lord general Aleksandr Lesli qo'mondonligi ostidagi Kelishuv armiyasi shahar gubernatori ser Jon Marley boshchiligidagi qirollik garnizonini qamal qilganda sodir bo'ldi. .Oxir-oqibat, Kelishuvchilar Nyukasl-na-Tayn shahrini bo'ron bilan egallab olishdi va qal'ani ushlab turgan qirollik garnizoni taslim bo'ldi. Bu Nyukasl-na-Taynning Uch Qirollik urushi paytida birinchi marta qo'l o'zgartirishi emas edi. .Shotlandiya 1640 yilda Ikkinchi episkoplar urushi paytida shaharni egallab olgan edi.

Marston Mur jangi 1644-yil 2-iyulda, 1639-1653-yillardagi Uch Qirollik urushlari paytida boʻlib oʻtgan. Lord Feyrfaks va Manchester grafi boshchiligidagi ingliz parlamentariylarining birlashgan kuchlari va Leven grafi qoʻl ostidagi Shotlandiya kovenantlarining qoʻshma kuchlari magʻlubiyatga uchragan. Reyn shahzodasi Rupert va Nyukasl Markessi boshchiligidagi qirolchilar.1644 yilning yozida Kelishuvchilar va parlamentariylar Nyukasl Markessi tomonidan himoyalangan Yorkni qamal qilishgan.Rupert Angliyaning shimoli-g'arbiy qismidan o'tib, shaharni ozod qilish uchun yo'lda va Pennin orollari bo'ylab qo'shinlar va yangi chaqiruvchilarni to'plagan qo'shin to'plagan edi.Ushbu kuchlarning birlashishi keyingi jangni fuqarolar urushlarining eng kattasiga aylantirdi.1 iyul kuni Rupert shaharni ozod qilish uchun Kelishuvchilar va parlamentariylardan ustun keldi.Ertasi kuni u soni ko'p bo'lsa ham, ular bilan jang qilishni xohladi.U zudlik bilan hujum qilishdan qaytarildi va kun davomida ikkala tomon ham butun kuchini Yorkning g'arbidagi yovvoyi o'tloqi Marston Murda to'pladi.Kechga yaqin Kelishuvchilar va parlament a'zolarining o'zlari kutilmaganda hujum uyushtirishdi.Ikki soat davom etgan chalkash jangdan so'ng, Oliver Kromvel boshchiligidagi parlament otliqlari qirollik otliq qo'shinlarini daladan mag'lub etdi va Leven piyodalari bilan qolgan qirollik piyoda askarlarini yo'q qildi.Mag'lubiyatdan so'ng qirolchilar Shimoliy Angliyani samarali ravishda tark etishdi, Angliyaning shimoliy grafliklaridan (ular kuchli qirollik tarafdori bo'lgan) ishchi kuchining katta qismini yo'qotdilar va Shimoliy dengiz sohilidagi portlar orqali Evropa qit'asiga kirish imkoniyatidan mahrum bo'lishdi.Ular yil oxirida Janubiy Angliyadagi g'alabalar bilan o'z boyliklarini qisman qo'lga kiritishgan bo'lsa-da, shimolni yo'qotish keyingi yili Montrose Markessi ostida Shotlandiya qirollikchilari bilan bog'lanishga urinib ko'rganlarida halokatli nogironlikni isbotlashi kerak edi.

Ikkinchi Nyuberi jangi 1644 yil 27 oktyabrda Berkshirdagi Nyuberiga tutashgan Speen shahrida boʻlib oʻtgan Birinchi ingliz fuqarolar urushi jangi edi.Jang o'tgan yilning sentyabr oyi oxirida bo'lib o'tgan Nyuberi birinchi jangi joyiga yaqin joyda bo'lib o'tdi.Parlamentning birlashgan qo'shinlari qirolchilarni taktik jihatdan mag'lubiyatga uchratdi, ammo hech qanday strategik ustunlikka erisha olmadi.

Yangi namunaviy armiya 1645-yilda Birinchi ingliz fuqarolar urushi davrida parlamentariylar tomonidan tuzilgan doimiy armiya boʻlib, keyin 1660-yilda Styuart tiklanishidan keyin tarqatib yuborilgan. U 1638—1651-yillardagi Uch Qirollik urushlarida qoʻllanilgan boshqa qoʻshinlardan aʼzolari soni bilan ajralib turardi. bitta hudud yoki garnizon bilan chegaralanib qolmasdan, mamlakatning istalgan joyida xizmat qilish uchun javobgardir.Professional ofitserlar korpusini yaratish uchun armiya rahbarlariga Lordlar palatasida ham, jamoatlar palatasida ham o'rin egallashlari taqiqlangan edi.Bu ularning parlament a'zolari orasidagi siyosiy yoki diniy fraksiyalardan ajralishini rag'batlantirish edi.Yangi namunaviy armiya qisman puritan diniy e'tiqodiga ega bo'lgan faxriy askarlar va qisman din yoki jamiyat haqidagi ko'plab umumiy e'tiqodlarni olib kelgan chaqiriluvchilardan tarbiyalangan.Shuning uchun uning ko'plab oddiy askarlari ingliz qo'shinlari orasida o'ziga xos yoki radikal qarashlarga ega edilar.Armiyaning yuqori martabali ofitserlari o'z askarlarining ko'pgina siyosiy qarashlarini baham ko'rmasalar ham, ularning parlamentdan mustaqilligi armiyaning parlament hokimiyatiga hissa qo'shishga va tojni ag'darishga va 1649 yildan 1660 yilgacha Angliya Hamdo'stligini tashkil etishga tayyor bo'lishiga olib keldi. bevosita harbiy boshqaruv davrini o‘z ichiga oladi.Oxir oqibat, armiya generallari (ayniqsa, Oliver Kromvel) armiyaning ichki intizomiga ham, uning diniy g'ayratiga va mohiyatan diktatorlik boshqaruvini saqlab qolish uchun "Eski yaxshi ish" uchun tug'ma yordamga tayanishi mumkin edi.

Nesebi jangi 1645 yil 14-iyun shanba kuni Birinchi ingliz fuqarolar urushi paytida, Nortgemptonshirdagi Nesebi qishlog'i yaqinida bo'lib o'tdi.Ser Tomas Feyrfaks va Oliver Kromvel boshchiligidagi parlamentariy yangi namunaviy armiya Charlz I va shahzoda Rupert boshchiligidagi asosiy qirollik armiyasini yo'q qildi.Mag'lubiyat qirolchilarning g'alabasiga bo'lgan haqiqiy umidni tugatdi, garchi Charlz 1646 yil maygacha taslim bo'lmadi.1645 yilgi kampaniya aprel oyida yangi tashkil etilgan Yangi namunaviy armiya Tauntonni bo'shatish uchun g'arbga yurganida, qirollik urushi poytaxti Oksfordni qamal qilishni buyurganida boshlandi.31-may kuni qirolchilar Lesterga bostirib kirishdi va Feyrfaksga qamaldan voz kechish va ularni jalb qilish buyurildi.Garchi juda ko'p sonli bo'lsa-da, Charlz turishga va jang qilishga qaror qildi va bir necha soatlik janglardan so'ng uning kuchi samarali tarzda yo'q qilindi.Royalistlar 1000 dan ortiq yo'qotishlarga duchor bo'lishdi, ularning 4500 dan ortiq piyoda askarlari asirga olindi va London ko'chalarida parad o'tkazishdi;ular boshqa hech qachon shunga o'xshash sifatdagi armiyani maydonga tushirmaydilar.Shuningdek, ular o'zlarining barcha artilleriyalari va do'konlarini, shuningdek, Charlzning shaxsiy yuklari va shaxsiy hujjatlarini yo'qotdilar, bu uning Irlandiya Katolik Konfederatsiyasini va chet el yollanma askarlarini urushga olib kirishga urinishlarini oshkor qildi.Bular "Qirolning kabineti ochildi" nomli risolada nashr etilgan, uning paydo bo'lishi parlament ishiga katta turtki bo'lgan.

Langport jangi birinchi ingliz fuqarolar urushi oxiridagi parlament g'alabasi bo'lib, u so'nggi qirolchilar dala armiyasini yo'q qildi va shu paytgacha qirolchilar uchun ishchi kuchi, xom ashyo va importning asosiy manbai bo'lgan Angliyaning g'arbiy qismini parlament nazoratiga oldi.Jang 1645 yil 10 iyulda Bristoldan janubda joylashgan kichik Langport shahri yaqinida bo'lib o'tdi.

Birinchi ingliz fuqarolar urushining Bristolni ikkinchi qamali 1645-yil 23-avgustdan 1645-yil 10-sentabrgacha, qirollik qoʻmondoni shahzoda Rupert 1643-yil 26-iyulda parlamentariylardan tortib olgan shaharni taslim qilganida davom etdi. Parlamentariy yangi namunaviy armiya qoʻmondoni. Bristolni qamal qilgan kuchlar Lord Feyrfaks edi.Bristolning to'satdan halokatli yo'qolishidan deyarli hayratda qolgan qirol Charlz Rupertni barcha idoralaridan haydab yubordi va unga Angliyani tark etishni buyurdi.

Oksfordning uchinchi qamalidan so'ng, 1646 yil aprel oyida Charlz qochib ketdi (xizmatkor qiyofasida). U o'zini Nyuarkni qamal qilgan Shotlandiya presviterian qo'shini qo'liga topshirdi va shimolga Nyukasl-apon Taynga olib ketildi.To'qqiz oylik muzokaralardan so'ng, shotlandlar nihoyat Angliya parlamenti bilan kelishuvga kelishdi: 100 ming funt sterling evaziga va kelajakda ko'proq pul va'da qilgan holda, shotlandlar Nyukasldan chiqib ketishdi va 1647 yil yanvarida Charlzni parlament komissarlariga topshirdilar.

Parlament Charlzni Nortgemptonshirdagi Xoldenbi uyida uy qamog'ida ushlab turdi, to Kornet Jorj Joys uni 3-iyun kuni Xoldenbidan kuch bilan tahdid qilib, Yangi namunaviy armiya nomi bilan tortib olmaguncha.Bu vaqtga kelib, armiyani tarqatib yuborish va presviterianizmni qo'llab-quvvatlovchi parlament va asosan jamoatchi mustaqillar tomonidan boshqariladigan, kattaroq siyosiy rolga intilayotgan Yangi Model Armiya o'rtasida o'zaro shubha paydo bo'ldi.Charlz kengayib borayotgan bo'linishdan foydalanishga tayyor edi va aftidan Joysning harakatlarini tahdid emas, balki imkoniyat sifatida ko'rdi.U o'z taklifiga ko'ra birinchi navbatda Nyumarketga olib ketildi, keyin Oatlandsga, keyin esa Xempton kortiga ko'chirildi, natijada ko'proq muzokaralar olib borildi.Noyabrga kelib, u Frantsiyaga, Janubiy Angliyaga yoki Shotlandiya chegarasi yaqinidagi Bervik-apon-Tvidga qochish uning manfaatlariga mos kelishiga qaror qildi.U 11-noyabr kuni Xempton sudidan qochib ketdi va Sautgempton Water qirg‘oqlaridan Uayt orolining parlament gubernatori polkovnik Robert Hammond bilan aloqa o‘rnatdi, aftidan, unga hamdard ekan.Ammo Hammond Charlzni Karisbruk qasriga qamab qo'ydi va parlamentga Charlz uning qamoqxonasida ekanligi haqida xabar berdi.Karisbrukdan Charlz turli partiyalar bilan savdolashishni davom ettirdi.Shotlandiya Kirk bilan oldingi mojarosidan to'g'ridan-to'g'ri farqli o'laroq, 1647 yil 26 dekabrda u shotlandlar bilan yashirin shartnoma imzoladi.“Najor” deb nomlangan kelishuvga ko‘ra, shotlandlar Charlz nomidan Angliyaga bostirib kirish va Angliyada uch yil davomida presviterianizm o‘rnatilishi sharti bilan uni taxtga qaytarish majburiyatini oladilar.

1648 yilgi Ikkinchi Angliya fuqarolar urushi Angliya, Uels, Shotlandiya va Irlandiyani o'z ichiga olgan Britaniya orollaridagi bir-biriga bog'liq to'qnashuvlarning bir qismi edi.1638-1651 yillardagi Uch Qirollikning urushlari sifatida tanilgan, boshqalarga Irlandiya Konfederativ urushlari, 1638-1640 yillardagi yepiskoplar urushlari va Kromvel tomonidan Irlandiyani bosib olish kiradi.Birinchi ingliz fuqarolar urushidagi mag'lubiyatidan so'ng, 1646 yil may oyida Charlz I parlamentga emas, balki Shotlandiya kovenantlariga taslim bo'ldi.Shunday qilib, u ingliz va shotland presviterianlari va ingliz mustaqillari o'rtasidagi bo'linishdan foydalanishga umid qildi.Ushbu bosqichda barcha partiyalar Charlzning qirol sifatida davom etishini kutishgan, bu esa o'zlarining ichki bo'linishlari bilan birga unga muhim imtiyozlardan voz kechishga imkon berdi.1647 yil oxirida parlamentdagi presviterian ko'pchilik Yangi namunaviy armiyani tarqatib yubora olmaganida, ko'pchilik Shotlandiya Engagerlari bilan Charlzni ingliz taxtiga qaytarish bo'yicha kelishuvga erishdi.Shotlandiya bosqinini Janubiy Uels, Kent, Esseks va Lankashirdagi qirollik g'alayonlari hamda Qirollik dengiz flotining bo'limlari qo'llab-quvvatladi.Biroq, ular yomon muvofiqlashtirildi va 1648 yil avgust oyining oxiriga kelib, ular Oliver Kromvel va ser Tomas Feyrfaks qo'mondonligi ostidagi kuchlar tomonidan mag'lubiyatga uchradilar.Bu 1649 yil yanvarda Charlz Ining qatl etilishiga va Angliya Hamdo'stligining tashkil etilishiga olib keldi, shundan so'ng Kelishuvchilar uning o'g'li Charlz II Shotlandiya qiroli taxtini o'rnatdilar va bu 1650-1652 yillardagi Angliya-Shotlandiya urushiga olib keldi.

Preston jangi (1648 yil 17-19 avgust), asosan Lankashirdagi Preston yaqinidagi Uolton-le-Deylda bo'lib o'tdi, natijada Oliver Kromvel qo'mondonligi ostidagi Yangi namunaviy armiya qirollikchilar va gersog qo'mondonligidagi shotlandlar ustidan g'alaba qozondi. Hamilton.Parlamentning g'alabasi Ikkinchi Angliya fuqarolar urushining tugashini ko'rsatdi.

Mag'rurlikdan tozalash odatda 1648 yil 6 dekabrda bo'lib o'tgan, askarlar yangi namunaviy armiyaga dushman deb hisoblangan parlament a'zolarining Angliya jamoatlar palatasiga kirishiga to'sqinlik qilgan voqeaga berilgan nomdir.Birinchi ingliz fuqarolar urushidagi mag'lubiyatga qaramay, Karl I muhim siyosiy hokimiyatni saqlab qoldi.Bu unga ingliz taxtini tiklash uchun Scots Covenanters va parlamentar mo'tadillari bilan ittifoq tuzishga imkon berdi.Natijada 1648 yilgi Ikkinchi Angliya fuqarolar urushi bo'lib, u yana bir bor mag'lub bo'ldi.Faqat uning chetlatilishi mojaroga barham berishi mumkinligiga ishonch hosil qilgan Yangi namunaviy armiyaning yuqori martabali qo'mondonlari 5 dekabr kuni Londonni nazoratga olishdi.Ertasi kuni polkovnik Tomas Prid qo'mondonligidagi askarlar o'z raqiblari deb hisoblangan deputatlarni Uzoq parlamentdan majburan chiqarib tashladilar va 45 kishini hibsga oldilar. Tozalash 1649 yil yanvarda Charlzning qatl etilishiga va 1653 yilda Protektoratning tashkil etilishiga yo'l ochdi;bu ingliz tarixida qayd etilgan yagona harbiy to'ntarish sanaladi.

1649-yil 30-yanvar seshanba kuni Uaytxolldagi ziyofatlar uyi oldida Charlz Ining boshini kesish orqali qatl etilgan.Qatl Angliya fuqarolik urushi davrida qirollik tarafdorlari va parlament a'zolari o'rtasidagi siyosiy va harbiy mojarolarning cho'qqisi bo'lib, Charlz I ning qo'lga olinishi va sud qilinishiga olib keldi. 1649 yil 27 yanvar shanba kuni parlament Oliy Adliya sudi Charlzni aybdor deb e'lon qildi. "O'z irodasiga ko'ra hukmronlik qilish, xalqning huquq va erkinliklarini ag'darib tashlash uchun o'zida cheksiz va zolim hokimiyatni saqlashga" urinishda ayblanib, o'limga hukm qilindi.

Hamdo'stlik 1649-1660 yillardagi siyosiy tuzilma bo'lib, Angliya va Uels, keyinchalik Irlandiya va Shotlandiya bilan birga, Ikkinchi Angliya fuqarolar urushi tugaganidan keyin va Karl I sudlangan va qatl etilganidan keyin respublika sifatida boshqarilgan. mavjudligi 1649 yil 19 mayda Rump parlamenti tomonidan qabul qilingan "Angliyani Hamdo'stlik deb e'lon qilish to'g'risidagi qonun" orqali e'lon qilindi. Hamdo'stlikning ilk davrida hokimiyat birinchi navbatda Parlament va Davlat Kengashiga tegishli edi.Bu davrda, xususan, Irlandiya va Shotlandiyada, parlament kuchlari va ularga qarshi bo'lganlar o'rtasida, odatda, uchinchi ingliz fuqarolar urushi deb ataladigan janglar davom etdi.1653 yilda, Rump parlamenti tarqatib yuborilgandan so'ng, Armiya Kengashi Hukumat hujjatini qabul qildi, bu Oliver Kromvelni birlashgan "Angliya, Shotlandiya va Irlandiya Hamdo'stligi" ning lord himoyachisiga aylantirdi va hozirda odatda Protektorat deb nomlanuvchi davrni ochdi.Kromvel vafotidan so'ng va uning o'g'li Richard Kromvel ostida qisqa muddat hukmronlik qilgandan so'ng, 1659 yilda Protektorat parlamenti tarqatib yuborildi va Rump parlamenti 1660 yilda monarxiyaning tiklanishiga olib kelgan jarayonni esga oldi. Hamdo'stlik atamasi ba'zan 1649-1660 yillar davomida ishlatilgan - ba'zilar tomonidan "Interregnum" deb nomlangan - ammo boshqa tarixchilar uchun bu atama 1653 yilda Kromvelning rasmiy hokimiyatni egallashidan oldingi yillar bilan cheklangan.

Kromvelchilarning Irlandiyani zabt etishi yoki Irlandiyadagi Kromvel urushi (1649—1653) — uch qirollik urushi davrida Oliver Kromvel boshchiligidagi ingliz parlamenti kuchlarining Irlandiyani qayta bosib olishi.Kromvel 1649 yil avgustda Angliyaning Rump parlamenti nomidan Yangi namunaviy armiya bilan Irlandiyaga bostirib kirdi.1652 yil may oyiga kelib, Kromvelning parlament armiyasi Irlandiyada Konfederatsiya va Royalist koalitsiyasini mag'lub etdi va Irlandiya Konfederatsiya urushlarini (yoki O'n bir yillik urush) tugatgan holda mamlakatni egallab oldi.Biroq, partizanlar urushi yana bir yil davom etdi.Kromvel Rim katoliklariga (aholining katta qismi) qarshi bir qator jinoiy qonunlar qabul qildi va ularning katta miqdordagi yerlarini musodara qildi.1641 yilgi qo'zg'olon uchun jazo sifatida irland katoliklariga tegishli deyarli barcha erlar musodara qilindi va ingliz ko'chmanchilariga berildi.Qolgan katolik er egalari Connachtga ko'chirildi.1652-sonli turar-joy qonuni yerga egalik huquqini o'zgartirishni rasmiylashtirdi.Katoliklarga Irlandiya parlamentiga kirish, shaharlarda yashash va protestantlarga turmushga chiqish taqiqlangan.

Angliya-Shotlandiya urushi (1650-1652), shuningdek, Uchinchi fuqarolar urushi deb ham ataladi, uch qirollik urushlaridagi yakuniy to'qnashuv, parlament a'zolari va qirolchilar o'rtasidagi bir qator qurolli to'qnashuvlar va siyosiy hiylalar edi.1650-yilgi ingliz istilosi Angliya Hamdoʻstligining yangi namunaviy armiyasining harbiy bostirib kirishi boʻlib, Charlz II ning Shotlandiya armiyasi bilan Angliyaga bostirib kirishi xavfini yoʻqotishga qaratilgan edi.1642-1648 yillarda Karl I ga sodiq ingliz qirollik tarafdorlari parlamentariylar bilan mamlakatni nazorat qilish uchun kurashgan Birinchi va Ikkinchi Angliya fuqarolik urushlari bo'lib o'tdi. Royalistlar ikkinchi marta mag'lubiyatga uchraganda, Charlzning ikkiyuzlamachiligidan g'azablangan ingliz hukumati muzokaralar chog'ida uni 1649 yil 30 yanvarda qatl etishga majbur qildi. Karl I, shuningdek, alohida o'sha paytda mustaqil davlat bo'lgan Shotlandiya qiroli edi.Shotlandiya birinchi fuqarolar urushida parlament a'zolarini qo'llab-quvvatlash uchun kurashgan, ammo ikkinchi urushda qirolni qo'llab-quvvatlash uchun Angliyaga qo'shin yuborgan.Qatldan oldin maslahat olmagan Shotlandiya parlamenti uning o'g'li Charlz II ni Britaniya qiroli deb e'lon qildi.1650 yilda Shotlandiya tezda qo'shin to'pladi.Angliya Hamdo'stligi hukumati rahbarlari o'zlarini xavf ostida his qilishdi va 22 iyulda Oliver Kromvel boshchiligidagi Yangi Model Armiya Shotlandiyaga bostirib kirdi.Devid Lesli boshchiligidagi shotlandlar Edinburgga chekinib, jangdan bosh tortdilar.Bir oylik manevrlardan so'ng, Kromvel kutilmaganda 3 sentyabr kuni tungi hujumda ingliz qo'shinini Dunbardan olib chiqdi va shotlandlarni qattiq mag'lub etdi.Omon qolganlar Edinburgni tashlab, Stirlingning strategik darbog'iga chekinishdi.Inglizlar janubiy Shotlandiya ustidan o'z egaliklarini ta'minladilar, ammo Stirlingdan o'tib keta olmadilar.1651 yil 17 iyulda inglizlar maxsus qurilgan qayiqlarda Firth of Forthni kesib o'tishdi va 20 iyulda Inverkeithing jangida shotlandlarni mag'lub etishdi.Bu Stirlingdagi Shotlandiya armiyasini ta'minot va mustahkamlash manbalaridan uzib qo'ydi.Charlz II yagona muqobil taslim bo'lish deb hisoblab, avgust oyida Angliyaga bostirib kirdi.Kromvel ta'qib qildi, bir nechta inglizlar qirollik g'oyasiga birlashdilar va inglizlar katta armiya to'pladilar.Kromvel 3-sentabr kuni Vusterdagi jangga juda ko'p sonli shotlandlarni olib keldi va ularni to'liq mag'lub etdi, bu Uch Qirollik urushining tugashini belgilab berdi.Charlz qochib qutulganlardan biri edi.Inglizlarning respublikani himoya qilish uchun kurashishga tayyor ekanliklari va bunga qodir ekanliklarining bu namoyishi yangi ingliz hukumatining pozitsiyasini mustahkamladi.Mag'lubiyatga uchragan Shotlandiya hukumati tarqatib yuborildi va Shotlandiya qirolligi Hamdo'stlikka singib ketdi.Ko'p janglardan so'ng Kromvel Lord Himoyachi sifatida hukmronlik qildi.Uning o'limidan so'ng, keyingi janglar natijasida Charlz 1661 yil 23 aprelda shotlandlar tomonidan toj kiyganidan o'n ikki yil o'tib, Angliya qiroli bo'ldi.Bu Styuart restavratsiyasini yakunladi.

Dunbar jangi 1650-yil 3-sentabrda Oliver Kromvel boshchiligidagi ingliz Yangi Model armiyasi va Devid Lesli qoʻmondonligidagi Shotlandiya armiyasi oʻrtasida Dunbar (Shotlandiya) yaqinida boʻlib oʻtgan.Jang inglizlarning hal qiluvchi g'alabasi bilan yakunlandi.Bu 1650-yilda Shotlandiyaga bostirib kirishning birinchi yirik jangi boʻlib, 1649-yil 30-yanvarda otasi Karl I ning boshi kesilgandan keyin Shotlandiya Karl II ni Britaniya qiroli etib qabul qilgani sabab boʻlgan.Jangdan so'ng, Shotlandiya hukumati Stirlingga panoh topdi, u erda Lesli o'z armiyasidan qolganlarni yig'di.Inglizlar Edinburgni va strategik ahamiyatga ega bo'lgan Leyt portini egallab oldilar.1651 yil yozida inglizlar Fayfga qo'shin qo'yish uchun Firth of Forthni kesib o'tdilar;ular Inverkeithingda shotlandlarni mag'lub etishdi va shuning uchun shimoliy Shotlandiya istehkomlariga tahdid solishdi.Lesli va Charlz II Angliyada qirollik tarafdorlarini yig'ish uchun muvaffaqiyatsiz urinishda janubga yurishdi.Qiyin vaziyatda qolgan Shotlandiya hukumati Kromvelga taslim bo'ldi, keyin u janubiy Shotlandiya armiyasiga ergashdi.Worcester jangida, Dunbar jangidan aniq bir yil o'tgach, Kromvel Shotlandiya armiyasini tor-mor etib, urushni tugatdi.

Angliya parlamenti rejimi 1649 yilning yanvarida Shotlandiya va Angliyaning qiroli bo'lgan Karl I ni sud qilib, qatl qildi. Shotlandiyalar uning o'g'lini, shuningdek, Charlzni Britaniya qiroli deb tan olishdi va armiya yig'ishga kirishdilar.Oliver Kromvel boshchiligidagi ingliz qo'shini 1650 yil iyul oyida Shotlandiyaga bostirib kirdi. Devid Lesli qo'mondonligidagi Shotlandiya armiyasi Dunbar jangida qattiq mag'lubiyatga uchragan 3 sentyabrgacha jangdan bosh tortdi.Inglizlar Edinburgni egallab olishdi va shotlandlar Stirlingning bo'g'ilish nuqtasiga chekinishdi.Taxminan bir yil davomida Stirlingga hujum qilish yoki uni chetlab o'tish yoki shotlandlarni boshqa jangga jalb qilish uchun qilingan barcha urinishlar muvaffaqiyatsizlikka uchradi.1651 yil 17 iyulda 1600 nafar ingliz askari maxsus qurilgan yassi tubli qayiqlarda Firth of Fortni eng tor nuqtasida kesib o'tdi va Parom yarim orolidagi Shimoliy Kvinsferriga qo'ndi.Shotlandiya inglizlarni qo'lga kiritish uchun qo'shin yubordi va inglizlar qo'nishni kuchaytirdilar.20 iyul kuni shotlandlar inglizlarga qarshi harakat qilishdi va qisqa vaqt ichida mag'lubiyatga uchradilar.Lambert Berntislandning chuqur suv portini egallab oldi va Kromvel ingliz armiyasining ko'p qismi ustidan jo'natildi.Keyin u yurish qildi va Shotlandiya hukumatining vaqtinchalik qarorgohi Pertni egalladi.Charlz va Lesli Shotlandiya qo'shinini janubga olib, Angliyaga bostirib kirishdi.Kromvel ularni ta'qib qilib, Shotlandiyada qolgan qarshilikni yo'q qilish uchun 6000 kishini qoldirdi.Charlz va shotlandlar 3-sentabrda Vuster jangida qat'iy mag'lub bo'lishdi.Xuddi shu kuni Shotlandiyaning so'nggi yirik shahri Dandi taslim bo'ldi.

Vuster jangi 1651-yil 3-sentabrda Angliyaning Vusster shahri va uning atrofida boʻlib oʻtgan va 1639-1653 yillardagi Uch Qirollik urushlarining soʻnggi yirik jangi boʻlgan.Oliver Kromvel boshchiligidagi 28 000 ga yaqin parlament armiyasi Angliya Charlz II boshchiligidagi 16 000 kishilik Shotlandiya qirollik kuchini mag'lub etdi.Royalistlar Vusster shahri va uning atrofida mudofaa pozitsiyalarini egalladilar.Jang maydoni Severn daryosi bilan ikkiga bo'lingan, Teme daryosi Vussterning janubi-g'arbiy qismida qo'shimcha to'siq hosil qilgan.Kromvel o'z armiyasini sharq va janubi-g'arbiy tomondan hujum qilish uchun Severn tomonidan bo'lingan ikkita asosiy qismga ajratdi.Daryo o'tish joylarida shiddatli janglar bo'lib o'tdi va qirolchilar tomonidan sharqiy parlament kuchlariga qarshi ikkita xavfli jang bo'lib o'tdi.Shaharning sharqida joylashgan yirik redutning bostirilishidan so'ng, parlament a'zolari Vusterga kirishdi va Royalistlarning uyushtirilgan qarshiligi barbod bo'ldi.Charlz II qo'lga tushishdan qochib qutuldi.

Barebone parlamenti tarqatib yuborilgandan so'ng, Jon Lambert Hukumat vositasi deb nomlanuvchi yangi konstitutsiyani ilgari surdi va u takliflar boshliqlariga yaqindan namuna oldi.Bu Kromvel lord Protektorini umrbod "bosh magistratura va hukumat boshqaruvi"ni o'z zimmasiga olishga majbur qildi.U parlamentlarni chaqirish va tarqatib yuborish huquqiga ega edi, ammo hujjatga ko'ra Davlat Kengashining ko'pchilik ovozini olishga majbur edi.Biroq, Kromvelning kuchi, shuningdek, fuqarolar urushlari paytida qurgan va keyinchalik ehtiyotkorlik bilan qo'riqlagan armiya orasida doimiy mashhurligi bilan mustahkamlangan.Kromvel 1653 yil 16 dekabrda lord himoyachisi sifatida qasamyod qildi.

Urushlar Angliya, Shotlandiya va Irlandiyani monarxsiz Evropadagi kam sonli davlatlar qatorida qoldirdi.G'alabadan keyin ko'plab ideallar chetga chiqdi.Angliya Hamdoʻstligining respublika hukumati Angliyani (keyinchalik Shotlandiya va Irlandiyani) 1649—1653 va 1659—1660 yillarda boshqardi. Ikki davr oraligʻida va parlamentdagi turli fraksiyalarning oʻzaro kurashlari tufayli Oliver Kromvel hukmronlik qildi. Protektorat 1658 yilda vafotigacha lord himoyachisi (samarali harbiy diktator) sifatida.Oliver Kromvel vafotidan keyin uning o'g'li Richard lord himoyachisi bo'ldi, ammo armiya unga unchalik ishonmadi.Etti oydan keyin armiya Richardni olib tashladi.1659 yil may oyida u Rumpni qayta o'rnatdi.Ko'p o'tmay, harbiy kuch buni ham yo'q qildi.Rump ikkinchi marta tarqatib yuborilgandan so'ng, 1659 yil oktyabr oyida, armiyaning birdamlik da'vosi fraktsiyalarga bo'linib ketganligi sababli, butunlay anarxiyaga tushish istiqbollari paydo bo'ldi.Bu muhitda Kromvellar qo'l ostidagi Shotlandiya gubernatori general Jorj Monk o'z qo'shinlari bilan Shotlandiyadan janubga yo'l oldi.1660 yil 4 aprelda Breda deklaratsiyasida Charlz II Angliya tojini qabul qilish shartlarini e'lon qildi.Monk 1660 yil 25 aprelda birinchi marta yig'ilgan Konventsiya parlamentini tashkil qildi.1660 yil 8 mayda Karl II 1649 yil yanvarida Karl I qatl etilganidan beri qonuniy monarx sifatida hukmronlik qilganini e'lon qildi. Karl 1660 yil 23 mayda surgundan qaytdi. 1660 yil 29 mayda London aholisi uni qirol deb e'tirof etdi.Uning toj kiyish marosimi 1661-yil 23-aprelda Vestminster abbatligida boʻlib oʻtdi. Bu voqealar qayta tiklash deb nomlandi.Garchi monarxiya tiklangan bo'lsa-da, u parlamentning roziligi bilan davom etdi.Shunday qilib, fuqarolar urushlari Angliya va Shotlandiyani parlamentar monarxiya boshqaruv shakliga yo'naltirdi.Ushbu tizimning natijasi shundan iborat ediki, 1707 yilda Ittifoq to'g'risidagi qonunlar asosida tuzilgan Buyuk Britaniyaning bo'lajak Qirolligi Evropadagi respublika harakatlariga xos bo'lgan inqilobning oldini olishga muvaffaq bo'ldi, bu esa odatda ularning monarxiyalarini butunlay yo'q qilishga olib keldi.Shunday qilib, Buyuk Britaniya 1840-yillarda Evropada sodir bo'lgan inqiloblar to'lqinidan xalos bo'ldi.Xususan, bo'lajak monarxlar parlamentni juda qattiq bosishdan ehtiyot bo'lishdi va parlament 1688 yilda Shonli inqilob bilan qirol vorisligi chizig'ini samarali tanladi.