Vaterloo jangi 1815 yil 18 iyun yakshanba kuni NiderlandiyaBirlashgan Qirolligidagi Vaterloo yaqinida, hozir Belgiyada bo'lib o'tdi.Napoleon qo'mondonligi ostidagi frantsuz armiyasi ettinchi koalitsiyaning ikkita armiyasi tomonidan mag'lubiyatga uchradi.Ulardan biri Vellington gertsogi qo'mondonligi ostida Buyuk Britaniya, Niderlandiya, Gannover, Brunsvik va Nassau bo'linmalaridan iborat Britaniya boshchiligidagi koalitsiya edi.Ikkinchisi feldmarshal fon Blyuxer qo'mondonligi ostidagi kattaroq Prussiya armiyasi edi.Jang Napoleon urushlarining tugashini belgiladi.
15 iyun kuni tong otguncha Sharlerua yaqinidagi chegarani kesib o'tib, frantsuzlar koalitsiya postlarini tezda bosib oldilar va Napoleonning Vellington va Blyuxer qo'shinlari o'rtasidagi "markaziy pozitsiyasini" ta'minladilar.U bu ularning birlashishiga to'sqinlik qiladi va avval Prussiya qo'shinini, keyin Vellingtonni yo'q qila oladi deb umid qildi.Neyning buyrug'i bilan Quatre Bras chorrahasini xavfsiz holatga keltirish kerak edi, shunda u keyinchalik sharqqa burilib, kerak bo'lganda Napoleonni kuchaytira oladi.Ney Quatre Bras chorrahasini Apelsin shahzodasi engil ushlab turganini topdi, u Neyning dastlabki hujumlarini qaytardi, ammo ko'p sonli frantsuz qo'shinlari tomonidan asta-sekin orqaga surildi.Shu bilan birga, 16 iyun kuni Napoleon o'z qo'shinining zaxira qismi va o'ng qanotidan foydalangan holda Ligny jangida Blyuxerning prussiyaliklariga hujum qildi va ularni mag'lub etdi.Prussiya markazi kuchli frantsuz hujumlari ostida yo'l berdi, ammo qanotlar o'z joylarini saqlab qolishdi.Prussiyaning Lignidan chekinishi uzluksiz o'tdi va frantsuzlar tomonidan sezilmadi.Prussiyaning Lignidan chekinishi bilan Vellingtonning Quatre Brasdagi mavqei chidab bo'lmas edi.Ertasi kuni u shimolga chekindi va o'tgan yili o'rgangan mudofaa pozitsiyasiga - Vaterlo qishlog'ining janubidagi Mont-Sent-Jan tog' tizmasi va Sonian o'rmoniga qaytdi.Ligni tark etishdan oldin, Napoleon o'ng qanotga qo'mondonlik qilgan Grouchiga 33 000 kishi bilan chekinayotgan prussiyaliklarni kuzatib borishni buyurdi.Kechiktirilgan boshlanish, prussiyaliklar olgan yo'nalishning noaniqligi va unga berilgan buyruqlarning noaniqligi, Grouchining Prussiya armiyasi Vellingtonni qo'llab-quvvatlash uchun yurishi mumkin bo'lgan Vavrga etib borishiga yo'l qo'ymaslik uchun juda kech ekanligini anglatadi.
Vellington 18-iyun kuni soat 02:00 yoki 03:00 atrofida turdi va tong otguncha xat yozdi.U avvalroq Blyuxerga xat yozib, agar Blyuxer uni kamida bitta korpus bilan ta'minlasa, Mont-Sent-Janda jang qilishini tasdiqlagan edi;aks holda u Bryussel tomon chekinardi.Kechqurun bo'lib o'tgan kengashda Blyuxerning shtab boshlig'i Avgust Neydxard fon Gneyzenau Vellingtonning strategiyasiga ishonmagan edi, ammo Blyuxer uni Vellington armiyasiga qo'shilish uchun yurishga ko'ndirgan.Ertalab Vellington Blyuxerdan tegishli tarzda javob oldi va uni uchta korpus bilan qo'llab-quvvatlashga va'da berdi.
Napoleon tunni o'tkazgan Le Caillou uyida kumush laganda nonushta qildi.Soult Grouchini asosiy kuchga qo'shilish uchun chaqirish kerakligini taklif qilganida, Napoleon shunday dedi: "Siz hammangiz Vellington tomonidan kaltaklanganingiz uchun siz uni yaxshi general deb o'ylaysiz. Men sizga aytamanki, Vellington yomon general, inglizlar yomon qo'shinlar. va bu ish nonushta qilishdan boshqa narsa emas".Napoleonning “urushda ma’naviyat hamma narsa” degan maksimasini hisobga olsak, uning strategik ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin edi.U o'tmishda ham xuddi shunday yo'l tutgan va Vaterloo jangi kuni ertalab o'z shtab boshlig'i va yuqori martabali generallarning noumidligi va e'tirozlariga javob bergan bo'lishi mumkin.
Vavrda Bülov boshchiligidagi Prussiya IV korpusi Ligni jangida qatnashmagani uchun Vaterloga yurishni boshqarish uchun tayinlangan edi, chunki u eng yaxshi holatda edi.Garchi ular talofat ko'rmagan bo'lsalar ham, IV korpus ikki kun davomida Prussiya armiyasining boshqa uchta korpusining Ligni jang maydonidan chekinishini qamrab olgan yurish qildi.Ular jang maydonidan eng uzoqda joylashgan edi va taraqqiyot juda sekin edi.Kechasi kuchli yomg'irdan keyin yo'llar yomon ahvolda edi va Bulovning odamlari Vavrning tirband ko'chalaridan o'tib, 88 ta artilleriya qismini harakatga keltirishlari kerak edi.Vavrda yong'in kelib, Bülovning mo'ljallangan marshruti bo'ylab bir nechta ko'chalarni to'sib qo'yganida, ishlar yordam bermadi.Natijada, korpusning so'nggi qismi soat 10:00 da, etakchi elementlar Vaterloo tomon harakatlanganidan olti soat o'tgach jo'nab ketdi.Byulovning odamlarini Vaterloga birinchi korpus, keyin esa II korpus kuzatib borishdi.
Soat 11:00 da Napoleon o'zining umumiy buyrug'ini tuzdi: chapdagi Reyl korpusi va o'ngdagi d'Erlon korpuslari Mont-Saint-Jean qishlog'iga hujum qilib, bir-biridan xabardor bo'lishlari kerak edi.Ushbu buyruq Vellingtonning jangovar chizig'i tog' tizmasining oldinga siljishida emas, balki qishloqda bo'lishini nazarda tutgan.Buni ta'minlash uchun Jeromning bo'linmasi Ugumontga birinchi hujumni amalga oshiradi, Napoleon Vellington zaxiralarini jalb qiladi, chunki uning yo'qolishi uning dengiz bilan aloqasiga tahdid soladi.I, II va VI Korpus zaxira artilleriyasining ulkan batareyasi Vellington pozitsiyasining markazini soat 13:00 dan boshlab bombardimon qilishi kerak edi.Keyin D'Erlon korpusi Vellingtonning chap tomoniga hujum qiladi, yorib o'tadi va sharqdan g'arbga o'tadi.Napoleon o'z xotiralarida Vellington qo'shinini prussiyaliklardan ajratib, dengiz tomon haydash niyatida ekanligini yozgan.
Tarixchi Endryu Robertsning ta'kidlashicha, "Vaterloo jangi haqida hech kim uning qachon boshlanganiga aniq amin emas".Vellington o'z xabarlarida "soat o'nlarda [Napoleon] bizning Hugumontdagi postimizga g'azablangan hujumni boshladi" deb yozgan.Boshqa manbalarga ko'ra, hujum soat 11:30 atrofida boshlangan. Uy va uning yaqin atrofini to'rtta engil gvardiya guruhi, o'rmon va parkni esa Gannoverlik Jager va Nassauning 1/2 qismi himoya qilgan.Bauduin brigadasining dastlabki hujumi o'tin va parkni bo'shatdi, ammo og'ir ingliz artilleriya o'qlari bilan orqaga surildi va Bauduinning hayotiga zomin bo'ldi.Britaniya qurollari frantsuz artilleriyasi bilan duelda chalg'iganida, Soye brigadasining ikkinchi hujumi va Boduin uyning shimoliy darvozasiga etib borishga muvaffaq bo'ldi.Frantsuz zobiti Sous-leytenant Legros darvozani bolta bilan buzib ochdi va ba'zi frantsuz qo'shinlari hovliga kirishga muvaffaq bo'lishdi.Sovuq oqim gvardiyasi va shotland gvardiyasi mudofaani qo'llab-quvvatlash uchun keldi.Shiddatli jang bo'ldi va inglizlar oqib kelayotgan frantsuz qo'shinlari darvozasini yopishga muvaffaq bo'lishdi. Hovlida qamalib qolgan frantsuzlarning barchasi halok bo'ldi.Faqat yosh barabanchi bola saqlanib qoldi.Tushdan keyin Hugumont atrofida janglar davom etdi.Uning atrofi frantsuz engil piyoda askarlari tomonidan katta miqdorda sarmoya kiritildi va Hugumont orqasidagi qo'shinlarga qarshi muvofiqlashtirilgan hujumlar amalga oshirildi.Vellington armiyasi uyni va undan shimolga oqib o'tadigan ichi bo'sh yo'lni himoya qildi.Peshindan keyin Napoleon shaxsan o'zi uyni o't qo'yish uchun o'qqa tutishni buyurdi, natijada cherkovdan tashqari hamma vayron bo'ldi.Du Platning qirollik nemis legioni brigadasi ichi bo'sh yo'lni himoya qilish uchun oldinga olib kelindi, ular buni katta ofitserlarsiz bajarishlari kerak edi.Oxir-oqibat, ular ingliz piyodalar polki bo'lgan 71-tog'liklar tomonidan engillashtirildi.Odamning brigadasi Xyu Xalkettning 3-Ganoveriya brigadasi tomonidan yanada mustahkamlandi va Reil tomonidan yuborilgan piyoda va otliq qo'shinlarning keyingi hujumlarini muvaffaqiyatli qaytardi.Hougoumont jang oxirigacha chidadi.
Soat 13:00 dan bir oz o'tgach, I Korpusning hujumi katta ustunlarda boshlandi.Bernard Kornvell yozadi: “[ustun] cho‘zilgan shaklga ega bo‘lib, uning tor uchi dushman chizig‘iga nayzadek yo‘naltirilgan bo‘lsa, aslida u ko‘proq yon tomonga siljigan g‘ishtga o‘xshardi va d’Erlonning hujumi shunday to‘rtta g‘ishtdan iborat bo‘lgan. biri frantsuz piyodalari diviziyasi.Har bir diviziya, bittadan tashqari, sakkiz-to'qqiz batalondan iborat ulkan massalarda tuzilgan, ular tuzilgan, joylashtirilgan va batalonlar o'rtasida bor-yo'g'i besh qadamlik oraliqda bir-birining ortidan bir ustunga joylashtirilgan.Bo'linmalar bir-biridan 400 qadam masofada chapdan eshelonda oldinga siljishi kerak edi - 2-diviziya (Donzelot) burjua brigadasining o'ng tomonida, 3-diviziya (Markonening) keyingi va 4-diviziya (Durutte) o'ng tomonida. .Ular Ney tomonidan hujumga olib borildi, har bir ustunda bir yuz oltmishdan ikki yuztagacha fayl bor edi.Eng chap bo'linma devor bilan o'ralgan La Haye Sainte fermasida harakat qildi.Fermer xo'jaligi qirollik nemis legioni tomonidan himoyalangan.Bir frantsuz bataloni himoyachilarni frontdan to'plagan bo'lsa, keyingi batalonlar ikkala tomonga o'tishdi va bir necha otryadlar ko'magida fermani izolyatsiya qilishga muvaffaq bo'lishdi.Qirollik nemis legioni fermani qat'iyat bilan himoya qildi.Har safar frantsuzlar devorlarni ko'paytirishga harakat qilganda, nemislar ularni qandaydir tarzda ushlab turishdi.Apelsin shahzodasi La Xaye Sentning uzilib qolganini ko'rdi va Gannoverlik Lüneburg batalyonini safga yuborib, uni kuchaytirishga harakat qildi.Kyurassierlar yerdagi burmaga yashirinib, uni bir necha daqiqada ushladilar va yo'q qildilar va La Xaye Sente yonidan o'tib, deyarli tizma cho'qqisiga o'tishdi va u erda d'Erlonning chap qanotini qopladilar.
Taxminan 13:15 da Napoleon o'ng qanotidan 4-5 milya (6,4-8,0 km) uzoqlikda joylashgan Lasne-Chapelle-Sent-Lambert qishlog'i atrofida prussiyaliklarning birinchi ustunlarini ko'rdi - armiya uchun taxminan uch soat yurish.Napoleonning reaktsiyasi marshal Soultdan Grouchiga jang maydoniga borishni va kelayotgan prussiyaliklarga hujum qilishni aytib xabar yuborish edi.Biroq, Grouchy Napoleonning prussiyaliklarga "qilichingni orqasiga tirab" Vavr tomon ergashish haqidagi oldingi buyrug'ini bajargan va Vaterloga etib borish uchun juda uzoqda edi.Grouchiga o'zining qo'l ostidagi Jerar "qurol ovozi ostida yurishni" tavsiya qildi, ammo uning buyrug'iga sodiq qoldi va Vavr jangida general-leytenant baron Tilman qo'mondonligi ostida Prussiya III korpusining orqa qo'riqchisini jalb qildi.Bundan tashqari, Soultning Grouchiga Napoleonga qo'shilish va Byulovga hujum qilish uchun tezda harakat qilishni buyurgan maktubi Grouchiga soat 20:00 dan keyin etib bormaydi.
Napoleonning katta batareyasining 80 ta quroli markazga tortildi.Lord Xillning (Angliya ittifoqchilari II korpusi qo'mondoni) so'zlariga ko'ra, ular soat 11:50 da o't ochgan, boshqa manbalar esa kunduzi 13:30 oralig'ida vaqtni belgilashgan.Katta batareya aniq nishonga olish uchun juda orqada edi va ular ko'rgan boshqa qo'shinlar Kempt va Pak polklari va Perponcherning 2-Gollandiya diviziyasining jangchilari edi (qolganlari Vellingtonga xos "teskari qiyalik mudofaasi" dan foydalangan).Bombardimon ko'p sonli qurbonlarga sabab bo'ldi.Ba'zi snaryadlar yumshoq tuproqqa ko'milgan bo'lsa-da, ko'pchilik o'z izlarini tizma teskari yonbag'rida topdi.Bombardimonlar ittifoq brigadasining otliq qo'shinlarini (uchinchi qatorda) o'zining chap tomoniga o'tishga, qurbonlar sonini kamaytirishga majbur qildi.
Uxbridge o'zining tizma ortida ko'rinmaydigan ingliz og'ir otliq qo'shinlaridan iborat ikkita brigadaga qattiq bosilgan piyodalarni qo'llab-quvvatlashni buyurdi.General-mayor Lord Edvard Somerset qo'mondonlik qilgan uy xo'jaligi brigadasi deb nomlanuvchi 1-brigada qo'riqchilar polklaridan iborat edi: 1 va 2-chi qutqaruv gvardiyasi, qirollik ot gvardiyasi (ko'klar) va 1-chi (qirol) Dragun gvardiyasi.General-mayor Uilyam Ponsonbi qo'mondonlik qilgan 2-chi brigada, shuningdek, Ittifoq brigadasi nomi bilan atalgan, chunki u ingliz (1-chi yoki qirollik oilasi), shotlandiyalik (2-chi Shotlandiya Greys) va irlandiyalik (6-chi)dan iborat edi. yoki Inniskilling) og'ir ajdarlar polki.Uy xo'jaligi brigadasi Angliya ittifoqi pozitsiyasini kesib o'tdi va pastga tushdi.D'Erlonning chap qanotini qo'riqlayotgan kurers hali ham tarqalib ketgan va shuning uchun chuqur botgan asosiy yo'l bo'ylab supurib olindi va keyin yo'q qilindi.Hujumni davom ettirib, uy xo'jaligi brigadasining chap tomonidagi otryadlar Aulardning brigadasini yo'q qildi.Ularni eslab qolishga urinishlariga qaramay, ular La Xaye Sentning yonidan o'tib ketishdi va o'zlarini tepalikning tubida, maydonlarda tuzilgan Shmits brigadasiga qaragan uchib ketgan otlarda topishdi.Napoleon zudlik bilan javob berib, I Korpusning engil otliq qo'shinlari diviziyasidagi Farin va Travers va Jaquinotning ikkita Chevau-leger (lancer) polklaridan iborat kuryer brigadalariga qarshi hujumga buyruq berdi.Hugumont va La Belle ittifoqi o'rtasidagi vodiyning tubida tartibsiz va frezeleme, Scots Greys va qolgan Britaniya og'ir otliqlari Milhaudning 1-otliq diviziyasining lancerlari bilan birlashgan Milhaudning kuratorlarining qarshi zarbasidan hayratda qoldilar.Ponsonbi o'z qo'llarini frantsuz kemachilariga qarshi to'plamoqchi bo'lganida, u Jaquino nayzalari tomonidan hujumga uchradi va qo'lga olindi.Yaqin atrofdagi Skots Greys guruhi qo'lga olinganni ko'rib, o'z brigadasi komandirini qutqarishga harakat qildi.Ponsonbini qo'lga olgan frantsuz lanceri uni o'ldirdi va keyin nayzasidan foydalanib, qutqarishga uringan uchta shotland Greysni o'ldirdi.Ponsonbi vafot etganida, tezlik butunlay frantsuzlar foydasiga qaytdi.Milhaud va Jaquino otliqlari ittifoq brigadasini vodiydan haydab chiqarishdi.Natijada ingliz otliqlari uchun juda og'ir yo'qotishlar bo'ldi.Chap qanotda general-mayor Vandeler boshchiligidagi britaniyalik engil ajdarlar va Gollandiya-Belgiya yengil ajdarlari va general-mayor Gini boshchiligidagi hussarlarning, markazda esa general-mayor Trip boshchiligidagi Gollandiya-Belgiya karabinerlarining qarshi zarbasi frantsuz otliqlarini qaytardi.
Soat 16:00 dan bir oz oldin Ney Vellington markazidan aniq ko'chib ketishni qayd etdi.U qurbonlarning orqa tomon harakatlanishini chekinishning boshlanishi deb adashib, undan foydalanishga intildi.D'Erlon korpusi mag'lubiyatga uchraganidan so'ng, Neyda oz miqdordagi piyoda askarlari qolib ketdi, chunki piyoda askarlarning ko'pchiligi behuda Hugumont hujumiga yoki frantsuz huquqini himoya qilishga tayyor edi.Shuning uchun Ney Vellington markazini faqat otliq qo'shinlar bilan buzishga harakat qildi.Dastlab Milhaudning zaxira otliqlar korpusi va Imperator gvardiyasining Lefebvre-Desnoettesning engil otliq diviziyasi, taxminan 4800 qilichdan iborat edi.Ular qaytarilganda, Kellermanning og'ir otliqlar korpusi va Guyotning og'ir gvardiya otliqlari ommaviy hujumga qo'shildi, jami 67 ta eskadronda 9000 ga yaqin otliqlar.Napoleon ayblovni ko'rgach, bu juda tez bir soat ekanligini aytdi.Vellingtonning piyoda askarlari bunga javoban kvadratchalar hosil qilishdi (to'rt daraja chuqurlikdagi ichi bo'sh qutilar).Kvadratchalar odatda jang rasmlarida tasvirlanganidan ancha kichikroq edi - 500 kishilik batalon kvadratining uzunligi bir tomondan 60 futdan (18 m) oshmasligi kerak edi.O'z joyida turgan piyodalar maydonlari otliqlar uchun halokatli edi, chunki otliqlar nayza to'siqlari orqasida askarlar bilan to'qnash kela olmasdi, lekin o'zlari maydonlardan o'q uzishlari mumkin edi.Otlar maydonga hujum qilmasdi va ularni chetlab o'tish mumkin emas edi, lekin ular artilleriya yoki piyodalarga nisbatan zaif edi.Vellington o'z artilleriya ekipajlariga otliqlar yaqinlashganda maydonlar ichida boshpana topishni va orqaga chekinayotganda o'z qurollariga qaytib, o't o'chirishni buyurdi.Britaniya piyoda askaridagi guvohlar 12 ta hujumni qayd etgan, ammo bu, ehtimol, bir xil umumiy hujumning ketma-ket to'lqinlarini o'z ichiga oladi;umumiy hujumlar soni, shubhasiz, ancha kam edi.Kellermann, hujumlarning befoydaligini tan olib, elita karabinerlar brigadasini qo'shilishdan saqlab qolishga harakat qildi, ammo oxir-oqibat Ney ularni payqab qoldi va ularning ishtirok etishini talab qildi.
Oxir-oqibat, hatto Neyga ham, faqat otliq qo'shinlar juda oz narsaga erishayotgani ayon bo'ldi.Kechiktirib, u Bachelu diviziyasi va Reyl II korpusidan Tissotning Foy bo'linmasi polkidan (taxminan 6500 nafar piyoda askar) hamda jangga yaroqli holatda qolgan frantsuz otliq qo'shinlaridan foydalangan holda qo'shma qurolli hujum uyushtirdi.Ushbu hujum avvalgi og'ir otliqlar hujumlari bilan bir xil yo'nalish bo'ylab (Hugoumont va La Haye Sainte o'rtasida) yo'naltirilgan edi.Uxbridge boshchiligidagi uy xo'jaligi brigadasi otliqlari tomonidan to'xtatildi.Biroq, ingliz otliqlari frantsuz piyoda askarlarini sindira olmadilar va mushakbozlikdan yo'qotishlar bilan orqaga qaytdilar.Garchi frantsuz otliqlari Vellington markaziga bir nechta to'g'ridan-to'g'ri yo'qotishlarga olib kelgan bo'lsa-da, uning piyoda maydonlariga artilleriya o'qlari ko'pchilikni keltirib chiqardi.Vellingtonning otliq qo'shinlari, ser Jon Vandeleur va ser Hussi Vivianning eng chapdagi brigadalaridan tashqari, barchasi jangga sodiq bo'lib, katta yo'qotishlarga duchor bo'lishgan.Vaziyat shu qadar umidsiz bo'lib ko'rindiki, hozir bo'lgan yagona Gannover otliq polki bo'lgan Cumberland Gussars daladan qochib, Bryusselgacha bo'lgan.
Neyning Vellington chizig'ining markaziy o'ng tomoniga qo'shma qurolli hujumi bilan bir vaqtda, 13-Leger boshchiligidagi D'Erlon I korpusining birlashgan elementlari La Xaye Sentga hujumni yangiladi va bu safar muvaffaqiyatli bo'ldi, qisman. qirol nemis legionining o'q-dorilari tugadi.Biroq, nemislar deyarli butun kun davomida jang maydonining markazini ushlab turishdi va bu frantsuzlarning oldinga siljishini to'xtatdi.La Haye Sainte qo'lga olingandan so'ng, Ney o'q-dorilar va ot artilleriyasini Vellington markazi tomon yo'naltirdi.Frantsuz artilleriyasi kanistr bilan qisqa masofada piyodalar maydonlarini maydalashni boshladi.30 va 73-polklar shu qadar og'ir yo'qotishlarga duchor bo'ldilarki, ular hayotiy kvadrat hosil qilish uchun birlashishi kerak edi.Napoleon hujumni davom ettirishi kerak bo'lgan muvaffaqiyatga erishildi.Ney Angliya ittifoqi markazini buzish arafasida edi.Ushbu artilleriya o'qlari bilan bir qatorda ko'plab frantsuz tirillerlari La Haye Sainte orqasida hukmron pozitsiyalarni egallab, maydonlarga samarali o't ochishdi.Angliya ittifoqchilari uchun vaziyat shu qadar og'ir ediki, 33-polkning ranglari va Xalkett brigadasining barcha ranglari xavfsizlik uchun orqaga yuborildi, tarixchi Alessandro Barbero tomonidan ta'riflanishicha, "... misli ko'rilmagan chora".Vellington La Xaye Sentdan olovning susayganini payqab, xodimlari bilan unga yaqinlashdi.Fransuz jangarilari bino atrofida paydo bo'lib, yo'l bo'ylab to'siqdan o'tib ketish uchun kurashayotgan Britaniya qo'mondonligiga qarata o'q uzdilar.Vellingtonning ko'plab generallari va yordamchilari o'ldirilgan yoki yaralangan, jumladan FitzRoy Somerset, Kanning, de Lansi, Alten va Kuk.Vaziyat juda og'ir edi va Vellington piyodalar maydonida qamalib qolgan va undan tashqaridagi voqealardan bexabar bo'lib, prussiyaliklardan yordam kelishini juda xohlardi.
Birinchi bo'lib Prussiya IV korpusi (Bülov) kuchga kirdi.Byulovning maqsadi Plancenoit bo'lib, prussiyaliklar undan frantsuz pozitsiyalarining orqa tomoniga tramplin sifatida foydalanishni maqsad qilgan.Blyuxer Bois de Parij yo'lidan foydalangan holda Frichermont shatosida o'z huquqini ta'minlash niyatida edi.Blyuxer va Vellington soat 10:00 dan buyon aloqa almashishgan va agar Vellington markazi hujumga uchragan bo'lsa, Frichermontga oldinga o'tishga rozi bo'lishgan. General Byulov Plansenutaga yo'l ochiq ekanligini va soat 16:30 ekanligini ta'kidladi.Taxminan bu vaqtda, Prussiya 15-brigadasi Frichermont-La Haie hududida Vellingtonning chap qanotidagi Nassauerlar bilan bog'lanish uchun yuborildi, bunda brigadaning ot artilleriya batareyasi va qo'shimcha brigada artilleriyasi qo'llab-quvvatlandi.Napoleon Lobau korpusini Bülovning IV korpusining qolgan qismini Plansenoitga borishini to'xtatish uchun yubordi.15-brigada Lobau qo'shinlarini Frichermontdan qat'iy nayza bilan uloqtirdi, so'ngra Frichermont balandliklariga ko'tarilib, frantsuz Chasseursni 12 funtli artilleriya o'qi bilan urib, Plansenuyaga yo'l oldi.Bu Lobau korpusini Plansenoit hududiga chekinishga yubordi va Lobauni Armee Du Nordning o'ng qanotining orqa qismidan haydab o'tib, uning yagona chekinish chizig'iga bevosita tahdid soldi.Xillerning 16-brigadasi ham oltita batalon bilan Plansenoitga qarshi oldinga intildi.Napoleon Yosh gvardiyaning barcha sakkizta batalonini Lobauni kuchaytirish uchun jo'natdi, endi u jiddiy bosim ostida edi.Yosh gvardiya qarshi hujumga o'tdi va juda og'ir janglardan so'ng Plansenuitni himoya qildi, ammo o'zlari qarshi hujumga o'tib, haydab chiqarishdi.Napoleon o'rta va eski gvardiyaning ikkita batalonini Plansenuyaga yubordi va shiddatli nayzali janglardan so'ng - ular o'z mushketlarini otishga rozi bo'lmadilar - bu kuch qishloqni qaytarib oldi.
Kech tushdan keyin Prussiya I korpusi (Zieten) La Xayning shimolidagi hududga ko'proq kuch bilan keldi.Prussiyaning Vellington bilan aloqachisi general Muffling Zieten bilan uchrashish uchun otlandi.Zieten bu vaqtga kelib Prussiya 1-brigadasini (Shtaynmets) tarbiyalagan edi, lekin Vellingtonning chap tomonidagi Nassau bo'linmalari va Prussiya 15-brigadasi (Lorens) dan bo'g'uvchilar va qurbonlarni ko'rib, xavotirga tushdi.Bu qo'shinlar chekinayotganga o'xshaydi va Zieten o'z qo'shinlari umumiy chekinishga tushib qolishidan qo'rqib, Vellington qanotidan uzoqlashib, Plansenuya yaqinidagi Prussiyaning asosiy qismiga qarab harakat qila boshladi.Zieten, shuningdek, Blyuxerdan Bülovni qo'llab-quvvatlash to'g'risida to'g'ridan-to'g'ri buyruq oldi, Zieten unga bo'ysunib, Bülovga yordam berish uchun yurishni boshladi.Muffling bu harakatni ko'rdi va Zietenni Vellingtonning chap qanotini qo'llab-quvvatlashga ko'ndirdi.Muffling Zietenni ogohlantirdi: "Agar korpus harakatda davom etmasa va ingliz armiyasini darhol qo'llab-quvvatlamasa, jang yutqaziladi".Zieten Vellingtonni to'g'ridan-to'g'ri qo'llab-quvvatlash uchun o'z yurishini davom ettirdi va uning qo'shinlarining kelishi Vellingtonga otliqlarni chap tomondan siljitish orqali parchalanib borayotgan markazini mustahkamlashga imkon berdi.Frantsuzlar Grouchining Vavrdan ularni qo'llab-quvvatlash uchun yurishini kutishgan va Vaterloda Grouchining o'rniga Prussiya I korpusi (Zieten) paydo bo'lganida, "ko'ngilsizlik zarbasi frantsuzlarning ruhiyatini buzdi" va "Zietenning kelishi Napoleonning g'azabini qo'zg'atdi. armiya".I Korpus Papelotdan oldin frantsuz qo'shinlariga hujum qilishni davom ettirdi va soat 19:30 da frantsuz pozitsiyasi qo'pol taqa shakliga ega bo'ldi.Chiziqning uchlari endi chapda Hugumontga, o'ngda Plansenoitga va markaz La Xayga asoslangan edi.
Ayni paytda, Vellington markazi La Xaye Sentning qulashi bilan fosh bo'lgan va Plansenua fronti vaqtincha barqarorlashganda, Napoleon o'zining so'nggi zaxirasini, shu paytgacha mag'lub bo'lmagan Imperator gvardiyasi piyoda askarini qo'ydi.Taxminan 19:30 da uyushtirilgan ushbu hujum Vellington markazini yorib o'tish va uning chizig'ini prussiyaliklardan uzoqlashtirish uchun mo'ljallangan edi.Boshqa qo'shinlar gvardiyaning oldinga siljishini qo'llab-quvvatlash uchun yig'ilishdi.Chap tomonda Reyl korpusidan Gugumont bilan mashg'ul bo'lmagan va otliq qo'shinlar oldinga siljishdi.O'ng tomonda D'Erlon korpusining barcha yig'ilgan elementlari yana tizma tog'iga ko'tarilib, Angliya ittifoqi chizig'iga kirishdi.Ulardan Pegot brigadasi otishma tartibini buzdi va La Xaye Sentdan shimolga va g'arbga ko'chib o'tdi va yana otsiz Neyga va Friantning 1/3 Grenaderlariga o't o'chirishni ta'minladi.Soqchilar birinchi navbatda Brunsvik batalonlaridan o't olishdi, ammo granatalarning javob otishmasi ularni iste'foga chiqishga majbur qildi.Keyinchalik, Kolin Xalkettning 30-fut va 73-o'q otishmalaridan iborat brigadasi oldingi chizig'i, ammo ular sarosimada 33 va 69-polklarga qaytarildi, Halket yuziga o'q uzdi va og'ir yaralandi va butun brigada to'da bo'lib orqaga chekindi.Boshqa ingliz ittifoqchi qo'shinlari ham yo'l bera boshladilar.Nassauerlarning qarshi hujumi va Apelsin shahzodasi boshchiligidagi Angliya ittifoqining ikkinchi chizig'idan Kielmansegge brigadasining qoldiqlari ham orqaga tashlandi va Oranj shahzodasi og'ir yaralandi.General Xarlet 4-grenadierlarni tarbiyaladi va Angliya ittifoqi markazi endi jiddiy xavf ostida edi.Aynan shu muhim daqiqada golland generali Chasse oldinga siljib kelayotgan frantsuz qo'shinlari bilan mashg'ul bo'ldi.Chassening nisbatan yangi Gollandiya bo'linmasi kapitan Kraxmer de Bichin boshchiligidagi golland ot-artilleriya batareyasi boshchiligida ularga qarshi yuborildi.Batareya 1/3 Grenadachilarning qanotiga halokatli o't ochdi.Bu hali ham gvardiyaning oldinga siljishini to'xtata olmadi, shuning uchun Shasse polkovnik Hendrik Detmers boshchiligidagi birinchi brigadasiga sonidan ko'p bo'lgan frantsuzlarni nayza bilan urishni buyurdi;keyin frantsuz granatalari dovdirab, sinib ketishdi.4-grenadierlar o'z safdoshlarining orqaga chekinayotganini va o'zlari og'ir talofat ko'rganini ko'rib, endi o'ng tomonga o'tib, nafaqaga chiqishdi.
4-grenadierlarning chap tomonida 1/ va 2/3-chi Chasseurlarning ikkita kvadrati bor edi, ular g'arbga ko'proq burchakka burilgan va granatachilardan ko'ra ko'proq artilleriya otishmasidan aziyat chekgan.Ammo ular tog 'tizmasiga ko'tarilishganda, ular uni tashlab ketilgan va o'lik bilan qoplangan holda topdilar.To'satdan o'zlarini frantsuz artilleriyasidan himoya qilish uchun yotgan Meytlend boshchiligidagi 1500 Britaniya piyoda gvardiyasi ko'tarilib, ularni o'q otishlari bilan vayron qilishdi.Chasseurs yong'inga javob berish uchun safarbar qilindi, lekin 300 ga yaqini birinchi zarbadan, jumladan polkovnik Mallet va general Mishel va ikkala batalon komandirlari qulab tushdi.So'ngra oyoq qo'riqchilari tomonidan nayzali zarba yo'lboshchisiz kvadratlarni sindirib tashladi, ular yana keyingi ustunga tushdi.800 kishidan iborat 4-chi Chasseurs bataloni endi Britaniya piyoda gvardiyasining ochiq batalonlariga yaqinlashdi, ular birdamlikni yo'qotdilar va ta'qibchilar bilan tartibsiz olomon sifatida qiyalikdan yuqoriga otildilar.Tepada quvuvchilar 1-va 2-/3-chi Chasseurlarda jiddiy talofatlarga sabab bo'lgan batareyaga kelishdi.Ular o‘q uzib, otishmachilarni supurib tashladilar.Ularning maydonining chap qanoti endi britaniyalik jangchilarning og'ir tarkibidan o'qqa tutildi, ularni quvuvchilar ortga qaytarishdi.Ammo jangchilar o'rnini Jon Kolborn boshchiligidagi 52-chi engil piyoda qo'shinlari (2-divizion) egalladi, ular quvuvchilarning qanotiga o'tib, ularga dahshatli olov quydi.Chasseurs 52-chi 150 ga yaqin odamni o'ldirgan yoki yaralagan juda o'tkir olovni qaytarishdi.Keyin 52-chi hujum qildi va bu hujum ostida ta'qibchilar sindirildi.Soqchilarning oxirgisi boshi bilan orqaga chekindi.“La Garde recule. Sauve qui peut!” degan hayratlanarli xabar tarqalgach, frantsuz qatorlarida vahima to‘lqini o‘tdi.("Gvardiya chekinmoqda. Har kim o'zi uchun!") Endi Vellington Kopengagen uzengida o'rnidan turdi va umumiy oldinga siljish uchun shlyapasini havoda silkitdi.Uning qo'shini safdan oldinga otildi va chekinayotgan frantsuzlar ustiga tashlandi.Omon qolgan Imperator gvardiyasi oxirgi turish uchun o'zlarining uchta zaxira bataloniga (ba'zi manbalarda to'rtta) to'planishdi.Odamning brigadasi va Gannoverlik Landwehr Osnabryuck bataloni, shuningdek, ularning o'ng tomonidagi Vivian va Vandeleurning nisbatan yangi otliq brigadalari tomonidan berilgan zarba ularni sarosimaga solib qo'ydi.Yarim birlashgan bo'linmalarda qolganlar La Belle Alliance tomon chekinishdi.Aynan shu chekinish paytida gvardiyachilarning bir qismi taslim bo'lishga taklif qilindi va mashhur, agar apokrif bo'lsa, "La Garde meurt, elle ne se rend pas!"("Gvardiya o'ladi, u taslim bo'lmaydi!").
Imperator gvardiyasining hujumi bilan bir vaqtda, Prussiyaning 5, 14 va 16-brigadalari kunning uchinchi hujumida Plansenutadan o'tishni boshladilar.Cherkov yonayotgan edi, uning qabristonida - Frantsiyaning qarshilik ko'rsatish markazida jasadlar "go'yo bo'ron ostida" tarqalib ketgan edi.Yosh gvardiyani qo'llab-quvvatlash uchun beshta gvardiya batalonlari joylashtirildi, ularning deyarli barchasi Lobau korpusining qoldiqlari bilan birga mudofaaga sodiq edi.Plancenoit pozitsiyasining kaliti janubdagi Chantelet o'rmonlari ekanligi isbotlandi.Pirchning II korpusi ikkita brigada bilan keldi va o'rmon bo'ylab harakatlanib, IV korpusning hujumini kuchaytirdi.25-polkning mushketyor batalonlari 1/2e Grenadierlarni (Eski gvardiya) Chantelet o'rmonidan uloqtirib, Plansenutadan o'zib ketishdi va chekinishga majbur qilishdi.Qadimgi gvardiya vahima ichida orqaga chekinayotgan qo'shinlar bilan to'qnash kelguniga qadar yaxshi tartibda orqaga chekindi va bu yo'lning bir qismiga aylandi.Prussiya IV korpusi Britaniya ta'qibidan tartibsizlik bilan chekinayotgan ko'plab frantsuzlarni topish uchun Plansenuyadan tashqariga chiqdi.Prussiyaliklar Vellington bo'linmalariga zarba berishdan qo'rqib, o'q ota olmadilar.Bu Plancenoitning beshinchi va oxirgi marta qo'l almashishi edi.Gvardiya bilan chekinmagan frantsuz qo'shinlari o'z pozitsiyalarida qurshab olindi va yo'q qilindi, na tomon chorak so'ramadi va na taklif qildi.Frantsiya yosh gvardiya diviziyasi 96 foiz qurbonlar haqida xabar berdi va Lobau korpusining uchdan ikki qismi o'z faoliyatini to'xtatdi.
Frantsiyaning o'ng, chap va markazning barchasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi.So'nggi birlashgan frantsuz kuchlari La Belle Alliance atrofida joylashgan Eski gvardiyaning ikkita batalonidan iborat edi;Ular oxirgi zaxira sifatida harakat qilish va frantsuzlar chekinib ketgan taqdirda Napoleonni himoya qilish uchun shunday joylashtirilgan edi.U frantsuz qo'shinini ularning orqasida to'plashga umid qildi, ammo chekinish mag'lubiyatga aylangani sababli, ular ham koalitsiya otliqlaridan himoya qilish uchun La Belle Alliancening ikkala tomonida maydonga chekinishga majbur bo'lishdi.Napoleon jang yutqazilganiga va uni tark etishiga ishonch hosil qilgunga qadar mehmonxonaning chap tomonidagi maydonga buyruq berdi.Odam Atoning brigadasi bu maydonga hujum qilib, orqaga qaytarishga majbur bo'ldi, prusslar esa ikkinchisini nishonga oldilar.Qorong'i tushganda, ikkala maydon ham nisbatan yaxshi tartibda chekindi, ammo frantsuz artilleriyasi va boshqa hamma narsa Prussiya va Angliya ittifoqchilari qo'shinlari qo'liga o'tdi.Chekinayotgan gvardiya minglab qochgan, singan frantsuz qo'shinlari bilan o'ralgan edi.Koalitsiya otliqlari qochqinlarni soat 23:00 ga qadar qo'llab-quvvatladilar, Gneyzenau ularni to'xtatishga buyruq berishdan oldin Genappegacha ta'qib qildi.U erda Napoleonning tashlab ketilgan aravasi qo'lga olindi, unda Makiavellining "Shahzoda"sining izohli nusxasi va qochib ketishga shoshilayotganda qoldirilgan olmoslar bor edi.Bu olmoslar Prussiya qiroli Fridrix Vilgelmning toj taqinchoqlarining bir qismiga aylandi;F/15-chi mayor Keller jasorati uchun eman barglari bilan Pour le Mérite mukofotini oldi.Bu vaqtga kelib, 78 qurol va 2000 mahbuslar, shu jumladan ko'proq generallar ham qo'lga olindi.
19-iyun kuni soat 10:30 da General Grouchy, hali ham uning buyrug'iga binoan, Vavrda general Tilemanni mag'lub etdi va yaxshi tartibda chekindi - garchi 33 000 frantsuz qo'shinlari Vaterlo jang maydoniga etib bormagan bo'lsa ham.Vellington 1815 yil 19 iyunda Angliyaga jang tasvirlangan rasmiy jo'natmasini yubordi;u 1815-yil 21-iyunda Londonga keldi va 22-iyunda Londonning Favqulodda Gazettesi sifatida chop etildi.Vellington, Blyuxer va boshqa koalitsiya kuchlari Parijga yaqinlashdi.Uning qo'shinlari orqaga qaytganidan so'ng, Napoleon mag'lubiyatdan keyin Parijga qochib ketdi va 21 iyun kuni ertalab soat 5:30 da yetib keldi.Napoleon Parijdagi ukasi va regenti Jozefga xat yozib, Vaterloo jang maydonidan qochib ketayotganda Angliya-Prussiya qo'shinlariga qarshi kurashish uchun hali ham qo'shin to'plashi mumkinligiga ishondi.Napoleon frantsuz tarafdorlarini o'z ishiga to'plashi va chaqiriluvchilarni general Grouchining armiyasi Parijda uni kuchaytirmaguncha bosqinchi kuchlarni to'xtatishga chaqirishi mumkinligiga ishondi.Biroq, Vaterlodagi mag'lubiyatdan so'ng, Napoleonning frantsuz jamoatchiligi va o'z armiyasi tomonidan qo'llab-quvvatlanishi pasayib ketdi, jumladan general Ney, agar Napoleon hokimiyatda qolsa, Parij quladi, deb ishongan.Napoleon 1815-yil 24-iyunda ikkinchi marta taxtdan voz kechishini eʼlon qildi. Napoleon urushlarining yakuniy toʻqnashuvida Napoleonning urush vaziri marshal Davut 1815-yil 3-iyulda Issi shahrida Blyuxer tomonidan magʻlubiyatga uchradi. Goʻyoki, Napoleon Shimoliy Amerikaga qochishga uringan, ammo Qirollik dengiz floti bunday harakatni oldini olish uchun frantsuz portlarini blokirovka qildi.U nihoyat 15 iyul kuni HMS Bellerophon kapitani Frederik Meytlendga taslim bo'ldi.Lyudovik XVIII Fransiya taxtiga tiklandi va Napoleon Avliyo Yelenaga surgun qilindi, u yerda 1821 yilda vafot etdi. 1815 yil 20 noyabrda Parij shartnomasi imzolandi.
▲
●
Appendices
APPENDIX 1
Napoleonic Infantry Tactics: A Quick Guide
APPENDIX 2
Napoleonic Infantry Tactics
APPENDIX 3
Napoleonic Cavalry Combat & Tactics
APPENDIX 4
Napoleonic Artillery Tactics
APPENDIX 4
Defeat in Detail: A Strategy to Defeating Larger Armies
APPENDIX 5
Cavalry of the Napoleonic Era: Cuirassiers, Dragoons, Hussars, and Lancers
APPENDIX 7
The Imperial Guard: Napoleon's Elite Soldiers
APPENDIX 8
Waterloo, 1815 ⚔️ The Truth behind Napoleon's final defeat
Adkin, Mark (2001), The Waterloo Companion, Aurum, ISBN 978-1-85410-764-0
Anglesey, Marquess of (George C.H.V. Paget) (1990), One Leg: The Life and Letters of Henry William Paget, First Marquess of Anglesey, K.G. 1768–1854, Pen and Sword, ISBN 978-0-85052-518-2
Barbero, Alessandro (2005), The Battle: A New History of Waterloo, Atlantic Books, ISBN 978-1-84354-310-7
Barbero, Alessandro (2006), The Battle: A New History of Waterloo (translated by John Cullen) (paperback ed.), Walker & Company, ISBN 978-0-8027-1500-5
Barbero, Alessandro (2013), The Battle: A New History of Waterloo, Atlantic Books, p. 160, ISBN 978-1-78239-138-8
Bas, F de; Wommersom, J. De T'Serclaes de (1909), La campagne de 1815 aux Pays-Bas d'après les rapports officiels néerlandais, vol. I: Quatre-Bras. II: Waterloo. III: Annexes and notes. IV: supplement: maps and plans, Brussels: Librairie Albert de Wit
Bassford, C.; Moran, D.; Pedlow, G. W. (2015) [2010]. On Waterloo: Clausewitz, Wellington, and the Campaign of 1815 (online scan ed.). Clausewitz.com. ISBN 978-1-4537-0150-8. Retrieved 25 September 2020.
Beamish, N. Ludlow (1995) [1832], History of the King's German Legion, Dallington: Naval and Military Press, ISBN 978-0-9522011-0-6
Black, Jeremy (24 February 2015), "Legacy of 1815", History Today
Boller Jr., Paul F.; George Jr., John (1989), They Never Said It: A Book of Fake Quotes, Misquotes, and Misleading Attributions, New York: Oxford University Press, p. [https://books.google.com/books?id=NCOEYJ0q-DUC 12], ISBN 978-0-19-505541-2
Bodart, Gaston (1908). Militär-historisches Kriegs-Lexikon (1618-1905). Retrieved 11 June 2021.
Bonaparte, Napoleon (1869), "No. 22060", in Polon, Henri; Dumaine, J. (eds.), Correspondance de Napoléon Ier; publiée par ordre de l'empereur Napoléon III (1858), vol. 28, Paris H. Plon, J. Dumaine, pp. 292, 293.
Booth, John (1815), The Battle of Waterloo: Containing the Accounts Published by Authority, British and Foreign, and Other Relevant Documents, with Circumstantial Details, Previous and After the Battle, from a Variety of Authentic and Original Sources (2 ed.), London: printed for J. Booth and T. Ergeton; Military Library, Whitehall
Boulger, Demetrius C. deK. (1901), Belgians at Waterloo: With Translations of the Reports of the Dutch and Belgian Commanders, London
"Napoleonic Satires", Brown University Library, retrieved 22 July 2016
Chandler, David (1966), The Campaigns of Napoleon, New York: Macmillan
Chesney, Charles C. (1874), Waterloo Lectures: A Study Of The Campaign Of 1815 (3rd ed.), Longmans, Green, and Co
Clark-Kennedy, A.E. (1975), Attack the Colour! The Royal Dragoons in the Peninsula and at Waterloo, London: Research Publishing Co.
Clausewitz, Carl von; Wellington, Arthur Wellesley, 1st Duke of (2010), Bassford, Christopher; Moran, Daniel; Pedlow, Gregory W. (eds.), On Waterloo: Clausewitz, Wellington, and the Campaign of 1815., Clausewitz.com, ISBN 978-1453701508
Cornwell, Bernard (2015), "Those terrible grey horses, how they fight", Waterloo: The History of Four Days, Three Armies and Three Battles, Lulu Press, Inc, p. ~128, ISBN 978-1-312-92522-9
Corrigan, Gordon (2006), Wellington (reprint, eBook ed.), Continuum International Publishing Group, p. 327, ISBN 978-0-8264-2590-4
Cotton, Edward (1849), A voice from Waterloo. A history of the battle, on 18 June 1815., London: B.L. Green
Creasy, Sir Edward (1877), The Fifteen Decisive Battles of the World: from Marathon to Waterloo, London: Richard Bentley & Son, ISBN 978-0-306-80559-2
Davies, Huw (2012), Wellington's Wars: The Making of a Military Genius (illustrated ed.), Yale University Press, p. 244, ISBN 978-0-300-16417-6
Eenens, A.M (1879), "Dissertation sur la participation des troupes des Pays-Bas a la campagne de 1815 en Belgique", in: Societé royale des beaux arts et de littérature de Gand, Messager des Sciences Historiques, Gand: Vanderhaegen
Comte d'Erlon, Jean-Baptiste Drouet (1815), Drouet's account of Waterloo to the French Parliament, Napoleon Bonaparte Internet Guide, archived from the original on 8 October 2007, retrieved 14 September 2007
Esposito, Vincent Joseph; Elting, John (1999), A Military History and Atlas of the Napoleonic Wars, Greenhill, ISBN 978-1-85367-346-7
Field, Andrew W. (2013), Waterloo The French Perspective, Great Britain: Pen & Sword Books, ISBN 978-1-78159-043-0
Fitchett, W.H. (2006) [1897], "Chapter: King-making Waterloo", Deeds that Won the Empire. Historic Battle Scenes, London: John Murray (Project Gutenberg)
Fletcher, Ian (1994), Wellington's Foot Guards, vol. 52 of Elite Series (illustrated ed.), Osprey Publishing, ISBN 978-1-85532-392-6
Fletcher, Ian (1999), Galloping at Everything: The British Cavalry in the Peninsula and at Waterloo 1808–15, Staplehurst: Spellmount, ISBN 978-1-86227-016-9
Fletcher, Ian (2001), A Desperate Business: Wellington, The British Army and the Waterloo Campaign, Staplehurst, Kent: Spellmount
Frye, W.E. (2004) [1908], After Waterloo: Reminiscences of European Travel 1815–1819, Project Gutenberg, retrieved 29 April 2015
Glover, G. (2004), Letters from the Battle of Waterloo: the unpublished correspondence by Anglo-allied officers from the Siborne papers, London: Greenhill, ISBN 978-1-85367-597-3
Glover, Gareth (2007), From Corunna to Waterloo: the Letters and Journals of Two Napoleonic Hussars, 1801–1816, London: Greenhill Books
Glover, Gareth (2014), Waterloo: Myth and Reality, Pen and Sword, ISBN 978-1-78159-356-1
Grant, Charles (1972), Royal Scots Greys (Men-at-Arms), Osprey, ISBN 978-0-85045-059-0
Gronow, R.H. (1862), Reminiscences of Captain Gronow, London, ISBN 978-1-4043-2792-4
Hamilton-Williams, David (1993), Waterloo. New Perspectives. The Great Battle Reappraised, London: Arms & Armour Press, ISBN 978-0-471-05225-8
Hamilton-Williams, David (1994), Waterloo, New Perspectives, The Great Battle Reappraised (Paperback ed.), New York: John Wiley and Sons, ISBN 978-0-471-14571-4
Herold, J. Christopher (1967), The Battle of Waterloo, New York: Harper & Row, ISBN 978-0-304-91603-0
Haweis, James Walter (1908), The campaign of 1815, chiefly in Flanders, Edinburgh: William Blackwood and Sons, pp. 228–229
Hofschröer, Peter (1999), 1815: The Waterloo Campaign. The German Victory, vol. 2, London: Greenhill Books, ISBN 978-1-85367-368-9
Hofschröer, Peter (2005), Waterloo 1815: Quatre Bras and Ligny, London: Leo Cooper, ISBN 978-1-84415-168-4
Hoorebeeke, C. van (September–October 2007), "Blackman, John-Lucie : pourquoi sa tombe est-elle à Hougomont?", Bulletin de l'Association Belge Napoléonienne, no. 118, pp. 6–21
Houssaye, Henri (1900), Waterloo (translated from the French), London
Hugo, Victor (1862), "Chapter VII: Napoleon in a Good Humor", Les Misérables, The Literature Network, archived from the original on 12 October 2007, retrieved 14 September 2007
Jomini, Antoine-Henri (1864), The Political and Military History of the Campaign of Waterloo (3 ed.), New York; D. Van Nostrand (Translated by Benet S.V.)
Keeling, Drew (27 May 2015), The Dividends of Waterloo, retrieved 3 June 2015
Kennedy, Paul (1987), The Rise and Fall of Great Powers, New York: Random House
Kincaid, Captain J. (2006), "The Final Attack The Rifle Brigade Advance 7 pm 18 June 1815", in Lewis-Stemple, John (ed.), England: The Autobiography: 2,000 Years of English History by Those Who Saw it Happen (reprint ed.), UK: Penguin, pp. 434–436, ISBN 978-0-14-192869-2
Kottasova, Ivana (10 June 2015), "France's new Waterloo? Euro coin marks Napoleon's defeat", CNNMoney
Lamar, Glenn J. (2000), Jérôme Bonaparte: The War Years, 1800–1815, Greenwood Press, p. 119, ISBN 978-0-313-30997-7
Longford, Elizabeth (1971), Wellington the Years of the Sword, London: Panther, ISBN 978-0-586-03548-1
Low, E. Bruce (1911), "The Waterloo Papers", in MacBride, M. (ed.), With Napoleon at Waterloo, London
Lozier, J.F. (18 June 2010), What was the name of Napoleon's horse?, The Napoleon Series, retrieved 29 March 2009
Mantle, Robert (December 2000), Prussian Reserve Infantry 1813–1815: Part II: Organisation, Napoleonic Association.[better source needed]
Marcelis, David (10 June 2015), "When Napoleon Met His Waterloo, He Was Out of Town", The Wall Street Journal
Mercer, A.C. (1870a), Journal of the Waterloo Campaign: Kept Throughout the Campaign of 1815, vol. 1, Edinburgh and London: W. Blackwood
Mercer, A.C. (1870b), "Waterloo, 18 June 1815: The Royal Horse Artillery Repulse Enemy Cavalry, late afternoon", Journal of the Waterloo Campaign: Kept Throughout the Campaign of 1815, vol. 2
Mercer, A.C. (1891), "No 89:Royal Artillery", in Siborne, Herbert Taylor (ed.), Waterloo letters: a selection from original and hitherto unpublished letters bearing on the operations of the 16th, 17th, and 18th June, 1815, by officers who served in the campaign, London: Cassell & Company, p. 218
Masson, David; et al. (1869), "Historical Forgeries and Kosciuszko's "Finis Poloniae"", Macmillan's Magazine, Macmillan and Company, vol. 19, p. 164
Nofi, Albert A. (1998) [1993], The Waterloo campaign, June 1815, Conshohocken, PA: Combined Books, ISBN 978-0-938289-29-6
Oman, Charles; Hall, John A. (1902), A History of the Peninsular War, Clarendon Press, p. 119
Palmer, R.R. (1956), A History of the Modern World, New York: Knopf
Parkinson, Roger (2000), Hussar General: The Life of Blücher, Man of Waterloo, Wordsworth Military Library, pp. 240–241, ISBN 978-1840222531
Parry, D.H. (1900), "Waterloo", Battle of the nineteenth century, vol. 1, London: Cassell and Company, archived from the original on 16 December 2008, retrieved 14 September 2007
Dunn, James (5 April 2015), "Only full skeleton retrieved from Battle of Waterloo in 200 years identified by historian after being found under car park", The Independent
Pawly, Ronald (2001), Wellington's Belgian Allies, Men at Arms nr 98. 1815, Osprey, pp. 37–43, ISBN 978-1-84176-158-9
Paxton, Robert O. (1985), Europe in the 20th Century, Orlando: Harcourt Brace Jovanovich
Peel, Hugues Van (11 December 2012), Le soldat retrouvé sur le site de Waterloo serait Hanovrien (in French), RTBF
Rapport, Mike (13 May 2015), "Waterloo", The New York Times
Roberts, Andrew (2001), Napoleon and Wellington, London: Phoenix Press, ISBN 978-1-84212-480-2
Roberts, Andrew (2005), Waterloo: 18 June 1815, the Battle for Modern Europe, New York: HarperCollins, ISBN 978-0-06-008866-8
Shapiro, Fred R., ed. (2006), The Yale Book of Quotations (illustrated ed.), Yale University Press, p. [https://books.google.com/books?id=w5-GR-qtgXsC&pg=PA128 128], ISBN 978-0-300-10798-2
Siborne, Herbert Taylor (1891), The Waterloo Letters, London: Cassell & Co.
Siborne, William (1895), The Waterloo Campaign, 1815 (4th ed.), Westminster: A. Constable
Simms, Brendan (2014), The Longest Afternoon: The 400 Men Who Decided the Battle of Waterloo, Allen Lane, ISBN 978-0-241-00460-9
Smith, Digby (1998), The Greenhill Napoleonic Wars Data Book, London & Pennsylvania: Greenhill Books & Stackpole Books, ISBN 978-1-85367-276-7
Steele, Charles (2014), Zabecki, David T. (ed.), Germany at War: 400 Years of Military History, ABC-CLIO, p. 178
Summerville, Christopher J (2007), Who was who at Waterloo: a biography of the battle, Pearson Education, ISBN 978-0-582-78405-5
Thiers, Adolphe (1862), Histoire du consulat et de l'empire, faisant suite à l'Histoire de la révolution française (in French), vol. 20, Paris: Lheureux et Cie.
Torfs, Michaël (12 March 2015), "Belgium withdraws 'controversial' Waterloo coin under French pressure, but has a plan B", flandersnews.be
Uffindell, Andrew; Corum, Michael (2002), On The Fields Of Glory: The Battlefields of the 1815 Campaign, Frontline Books, pp. 211, 232–233, ISBN 978-1-85367-514-0
Weller, J. (1992), Wellington at Waterloo, London: Greenhill Books, ISBN 978-1-85367-109-8
Weller, J. (2010), Wellington at Waterloo, Frontline Books, ISBN 978-1-84832-5-869
Wellesley, Arthur (1815), "Wellington's Dispatches 19 June 1815", Wellington's Dispatches Peninsular and Waterloo 1808–1815, War Times Journal
White, John (14 December 2011), Burnham, Robert (ed.), Cambronne's Words, Letters to The Times (June 1932), the Napoleon Series, archived from the original on 25 August 2007, retrieved 14 September 2007
Wood, Evelyn (1895), Cavalry in the Waterloo Campaign, London: Samson Low, Marston and Company
Wooten, Geoffrey (1993), Waterloo, 1815: The Birth Of Modern Europe, Osprey Campaign Series, vol. 15, London: Reed International Books, p. 42
