Lufta e Tretë Punike ishte e treta dhe e fundit e Luftërave Punike të zhvilluara midis Kartagjenës dhe Romës.Lufta u zhvillua tërësisht brenda territorit Kartagjenas, në Tunizinë veriore moderne.KurLufta e Dytë Punike përfundoi në 201 pes, një nga kushtet e traktatit të paqes e ndalonte Kartagjenën të bënte luftë pa lejen e Romës.Aleati i Romës, Mbreti Masinissa i Numidias, e shfrytëzoi këtë për të bastisur dhe pushtuar vazhdimisht territorin e Kartagjenës pa u ndëshkuar.Në vitin 149 pes, Kartagjena dërgoi një ushtri, nën drejtimin e Hasdrubal, kundër Masinisas, pavarësisht traktatit.Fushata përfundoi në katastrofë pasi Beteja e Oroscopa përfundoi me një disfatë kartagjenase dhe me dorëzimin e ushtrisë kartagjenase.Fraksionet anti-kartagjenase në Romë përdorën veprimet e paligjshme ushtarake si pretekst për të përgatitur një ekspeditë ndëshkuese.
Në fund të luftës Masinisa, një aleat i Romës, doli si sundimtari më i fuqishëm midis numidianëve, popullsia indigjene që kontrollonte pjesën më të madhe të asaj që tani është Algjeria dhe Tunizia.Gjatë 50 viteve në vijim ai shfrytëzoi vazhdimisht paaftësinë e Kartagjenës për të mbrojtur zotërimet e saj.Sa herë që Kartagjena i kërkoi Romës për korrigjim ose leje për të ndërmarrë veprime ushtarake, Roma e mbështette Masinissa-n dhe refuzoi.Konfiskimet dhe bastisjet e Masinissës në territorin Kartagjenas u bënë gjithnjë e më flagrante.
Në vitin 151 pes, Kartagjena ngriti një ushtri të madhe të komanduar nga gjenerali kartagjenas i pa regjistruar më parë, Hasdrubal dhe, pavarësisht traktatit, kundërsulmoi numidianët.Fushata përfundoi në fatkeqësi në Betejën e Oroscopa dhe ushtria u dorëzua;shumë kartagjenas u masakruan më pas nga numidianët.Hasdrubal u arratis në Kartagjenë, ku, në përpjekje për të qetësuar Romën, u dënua me vdekje.
Kartagjena e kishte shlyer dëmshpërblimin e saj ndaj Romës, të imponuar pesëdhjetë vjet më parë në fund të Luftës së Parë Punike , në vitin 151 pes dhe po përparonte ekonomikisht, por nuk ishte kërcënim ushtarak për Romën.Megjithatë, kishte kohë që kishte një fraksion brenda Senatit Romak që kishte dashur të ndërmerrte veprime ushtarake kundër Kartagjenës.Duke përdorur si pretekst veprimin e paligjshëm ushtarak kartagjenas, Roma filloi përgatitjen e një ekspedite ndëshkuese.Ambasadat e Kartagjenës u përpoqën të negocionin me Romën, e cila u përgjigj në mënyrë evazive.Qyteti i madh port i Afrikës së Veriut, Utica, rreth 55 km (34 mi) në veri të Kartagjenës, dezertoi në Romë në vitin 149 pes.Të vetëdijshëm se porti i Uticës do të lehtësonte shumë çdo sulm ndaj Kartagjenës, Senati dhe Asambleja Popullore e Romës i shpallën luftë Kartagjenës.
Një ushtri e madhe romake zbarkoi në Utica në vitin 149 pes nën të dy konsujt për vitin, Manius Manilius që komandonte ushtrinë dhe Lucius Calpurnius Piso Caesoninus flotën.Kartagjenasit vazhduan të përpiqeshin të qetësonin Romën dhe dërguan një ambasadë në Utica.Konsujt kërkuan që ata të dorëzonin të gjitha armatimet dhe kartagjenasit pa dëshirë e bënë këtë.Kolona të mëdha morën stoqe të mëdha pajisjesh nga Kartagjena në Utica.Të dhënat e mbijetuara thonë se ato përfshinin 200,000 grupe forca të blinduara dhe 2,000 katapulta.Anijet e tyre luftarake lundruan të gjitha në Utica dhe u dogjën në port.Pasi Kartagjena u çarmatos, Censorinus bëri kërkesën e mëtejshme që kartagjenasit të braktisnin qytetin e tyre dhe të zhvendoseshin 16 km (10 mi) larg detit;Kartagjena më pas do të shkatërrohej.Kartagjenasit braktisën negociatat dhe u përgatitën për të mbrojtur qytetin e tyre.
▲
●
149 BCE Mar 1 - 146 BCE Jan
Rrethimi i Kartagjenës
Carthage, Tunisia
Rrethimi i Kartagjenës ishte angazhimi kryesor i Luftës së Tretë Punike të zhvilluar midis Kartagjenës dhe Romës.Ai përbëhej nga rrethimi gati tre-vjeçar i kryeqytetit të Kartagjenës, Kartagjenës (pak në verilindje të Tunisit).Në vitin 149 pes, një ushtri e madhe romake zbarkoi në Utica në Afrikën e Veriut.Kartagjenasit shpresonin të qetësonin romakët, por pavarësisht se kartagjenasit dorëzuan të gjitha armët e tyre, romakët vazhduan të rrethonin qytetin e Kartagjenës.Fushata romake pësoi pengesa të përsëritura gjatë vitit 149 p.e.s., të cilat u lehtësuan vetëm nga Scipio Aemilianus, një oficer i rangut të mesëm, i cili u dallua disa herë.Një komandant i ri romak mori detyrën në vitin 148 pes dhe ia doli po aq keq.Në zgjedhjet vjetore të magjistratëve romakë në fillim të vitit 147 pes, mbështetja publike për Scipion ishte aq e madhe sa kufizimet e zakonshme të moshës u hoqën për ta lejuar atë të emërohej komandant në Afrikë.Mandati i Scipio filloi me dy suksese kartagjenase, por ai forcoi rrethimin dhe filloi ndërtimin e një nishani të madh për të parandaluar hyrjen e furnizimeve në Kartagjenë nëpërmjet vrapuesve të bllokadës.Kartagjenasit e kishin rindërtuar pjesërisht flotën e tyre dhe ajo u rendit, për habinë e romakëve;pas një angazhimi të pavendosur, kartagjenasit keqmenaxhuan tërheqjen e tyre dhe humbën shumë anije.Romakët më pas ndërtuan një strukturë të madhe me tulla në zonën e portit, e cila dominonte murin e qytetit.Në pranverën e vitit 146 pes, romakët filluan sulmin e tyre të fundit dhe gjatë shtatë ditëve shkatërruan sistematikisht qytetin dhe vranë banorët e tij;vetëm ditën e fundit ata morën robër – 50.000, të cilët u shitën në skllavëri.Territoret e dikurshme kartagjenase u bënë provinca romake e Afrikës, me Utica si kryeqytet.Ishte një shekull përpara se vendi i Kartagjenës të rindërtohej si qytet romak.
Beteja e Liqenit të Tunisit ishte një seri angazhimesh të Luftës së Tretë Punike të zhvilluara në vitin 149 pes midis Kartagjenasve dhe Republikës Romake.Konsujt romakë Manius Manilius dhe Lucius Marcius Censorinus, duke udhëhequr forca të veçanta, bënë disa përpjekje të pasuksesshme për të thyer muret e Kartagjenës.Më vonë, kartagjenasit lëshuan anije zjarri, të cilat shkatërruan pjesën më të madhe të flotës romake.Përfundimisht Censorinus u kthye në Romë, duke e lënë Manilius për të vazhduar luftën.
Romakët zgjodhën dy konsuj të rinj në vitin 148 pes, por vetëm njëri prej tyre u dërgua në Afrikë: Calpurnius Piso;Lucius Hostilius Mancinus komandonte marinën si vartës i tij.Ai tërhoqi rrethimin e ngushtë të Kartagjenës në një bllokadë më të lirë dhe u përpoq të pastronte qytetet e tjera që mbështesin Kartagjenanë në zonë.Ai dështoi: Neapolis u dorëzua dhe më pas u pushtua, por Aspis u rezistoi sulmeve si nga ushtria romake ashtu edhe nga marina, ndërsa Hippo u rrethua pa rezultat.Një fluturim kartagjenas nga Hippo shkatërroi motorët e rrethimit romak duke bërë që ata të ndërpresin fushatën dhe të shkojnë në lagjet e dimrit.Hasdrubal, tashmë në krye të ushtrisë fushore të Kartagjenës, përmbysi udhëheqjen civile të Kartagjenës dhe mori vetë komandën.Kartagjena lidhi aleancë me Andriskun, një pretendent për fronin maqedonas.Andrisku kishte pushtuar Maqedoninë romake, mundi një ushtri romake, kishte kurorëzuar vetë Mbretin Filipi VI dhe ndezi Luftën e Katërt Maqedonase.
Scipio u zgjodh konsull dhe u emërua komandant i vetëm në Afrikë;zakonisht teatrot u ndaheshin dy konsujve me short.Atij iu dha e drejta e zakonshme për të rekrutuar mjaftueshëm njerëz për të plotësuar numrin e forcave atje dhe e drejta e pazakontë për të regjistruar vullnetarë.Scipio e zhvendosi kampin kryesor të romakëve në afërsi të Kartagjenës, i vëzhguar nga afër nga një detashment kartagjenas prej 8000 vetash.Ai mbajti një fjalim duke kërkuar disiplinë më të rreptë dhe shkarkoi ata ushtarë që i konsideronte të padisiplinuar ose të motivuar dobët.Më pas ai udhëhoqi një sulm të suksesshëm natën dhe hyri në qytet me 4000 burra.Të pushtuar nga paniku në errësirë, mbrojtësit kartagjenas, pas një rezistence fillestare të ashpër, u larguan.Scipio vendosi që pozicioni i tij do të ishte i pambrojtur pasi Kartagjenasit të riorganizoheshin në dritën e diellit dhe kështu u tërhoqën.Hasdrubal, i tmerruar nga mënyra se si ishte shembur mbrojtja kartagjenase, i torturoi të burgosurit romakë për vdekje në mure, në sy të ushtrisë romake.Ai po përforconte vullnetin për të rezistuar te qytetarët kartagjenas;nga kjo pikë nuk mund të kishte asnjë mundësi negocimi apo edhe dorëzimi.Disa anëtarë të këshillit të qytetit denoncuan veprimet e tij dhe Hasdrubal i vuri edhe ata me vdekje dhe mori kontrollin e plotë të qytetit.Rrethimi i përtërirë i ngushtë ndërpreu hyrjen drejt tokës në qytet, por një ndalim i ngushtë drejt detit ishte i pamundur me teknologjinë detare të asaj kohe.I frustruar nga sasia e ushqimit që dërgohej në qytet, Scipio ndërtoi një nishan të madh për të ndërprerë hyrjen në port nëpërmjet vrapuesve të bllokadës.Kartagjenasit u përgjigjën duke prerë një kanal të ri nga porti i tyre në det.Ata kishin ndërtuar një flotë të re dhe pasi kanali përfundoi, kartagjenasit lundruan jashtë, duke i zënë romakët në befasi.
Në verën e vitit 147 pes, gjatë rrethimit të Kartagjenës, flota romake, nën komandën e Lucius Hostilius Mancinus, ruante nga afër qytetin nga deti.Anijet e tij luftarake u përforcuan po atë vit nga forcat e Scipio Aemilianus.Kartagjenasit arritën të gjenin një rrugë shpëtimi për në det që nuk ishte bllokuar efektivisht nga marina romake dhe hodhën flotën e tyre prej 50 triremash dhe një numër më të vogël anijesh të tjera në det për t'u përballur me flotën pushtuese.Ata angazhuan flotën romake jashtë Portit të Kartagjenës dhe patën sukses fillestar në zmbrapsjen e sulmeve romake ndaj anijeve të tyre, duke u shkaktuar atyre viktima të rënda.Ndërsa beteja përparonte, Kartagjenasit vendosën të ktheheshin në port.Gjatë këtij operacioni, anijet më të vogla të flotës së Kartagjenës bllokuan hyrjen në port, duke i detyruar anijet romake shumë afër në ujëra më të cekëta.Shumë nga anijet më të vogla kartagjenase u fundosën, por në agim, shumica e kishin kthyer me sukses në port.Kjo fitore e marinës kartagjenase nuk mjaftoi për të thyer bllokadën nga marina romake.
Pas disfatës romake në Betejën e Portit të Kartagjenës, Scipio Aemilianus vendosi të shkatërrojë ushtrinë kartagjenase në Nepheris, një fortesë në jug të kryeqytetit ku vitin e kaluar romakët kishin pësuar një disfatë në Betejën e Parë të Nepheris kundër Hasdrubal Boeotarch. .Në vitin 147 pes, romakët bllokuan Kartagjenën dhe në fakt ndërprenë të gjitha furnizimet që u dërgoheshin mbrojtësve në Neferis, mbrojtja e të cilëve po kryhej nga Diogjeni i Kartagjenës.Scipio rrethoi kampin kartagjenas, duke i detyruar ata të dilnin dhe të luftonin kundër ushtrisë më të vogël romake.Të rrethuar nga të gjitha anët, kartagjenasit u mundën rëndë, duke humbur mijëra ushtarë gjatë betejës.Shumica e pjesës së mbetur të forcës kartagjenase u kap rob;vetëm 4000 ia dolën të largoheshin.Kapja e Neferisë shënoi një pikë kthese në moralin e mbrojtësve të Kartagjenës, i cili do të binte disa muaj më vonë.
Pozicioni i Scipionit si komandant romak në Afrikë u zgjat për një vit në vitin 146 pes.Në pranverë ai nisi një sulm në shkallë të plotë nga zona e portit, i cili me sukses depërtoi muret.Përgjatë gjashtë ditëve, romakët e përshkuan në mënyrë sistematike rrugën e tyre nëpër pjesën e banuar të qytetit, duke vrarë të gjithë ata që takonin dhe duke i vënë flakën ndërtesave pas tyre.Ditën e fundit Scipio pranoi të pranonte të burgosur, me përjashtim të 900 dezertorëve romakë në shërbimin kartagjenas, të cilët luftuan nga tempulli i Eshmoun dhe e dogjën rreth vetes kur çdo shpresë ishte zhdukur.] Në këtë pikë Hasdrubal iu dorëzua Scipionit me premtimin të jetës dhe lirisë së tij.Gruaja e Hasdrubal, duke shikuar nga një mur, pastaj bekoi Scipionin, mallkoi burrin e saj dhe hyri në tempull me fëmijët e saj, për t'u djegur për vdekje.
▲
●
145 BCE Jan 1
Epilogu
Carthage, Tunisia
Roma vendosi që qyteti i Kartagjenës të mbetej në rrënoja.Një komision prej dhjetë personash u dërgua nga Senati dhe Scipio u urdhërua të kryente prishje të mëtejshme.Një mallkim u vendos për këdo që mund të përpiqet të rivendosë sitin në të ardhmen.Vendi i mëparshëm i qytetit u konfiskua si ager publicus, tokë publike.Scipio festoi një triumf dhe mori agnomen "Africanus", ashtu si gjyshi i tij birësues.Fati i Hasdrubal nuk dihet, megjithëse ai ishte dorëzuar me premtimin për një pension në një pasuri italiane.Territoret e dikurshme kartagjenase u aneksuan nga Roma dhe u rikonstituuan për t'u bërë provinca romake e Afrikës, me Utica-n si kryeqytet.Provinca u bë burimi kryesor i drithërave dhe ushqimeve të tjera.Qytetet Punike, të cilat i kishin qëndruar deri në fund Kartagjenës, iu dorëzuan Romës si ager publicus, ose, si në rastin e Bizertes, u shkatërruan.Qytetet e mbijetuara u lejuan të ruanin të paktën elementë të sistemit të tyre tradicional të qeverisjes dhe kulturës.
▲
●
References
Astin, A. E. (1967). Scipio Aemilianus. Oxford: Clarendon Press. OCLC 250072988.
Astin, A. E. (2006) [1989]. "Sources". In Astin, A. E.; Walbank, F. W.; Frederiksen, M. W. & Ogilvie, R. M. (eds.). Cambridge Ancient History: Rome and the Mediterranean to 133 B.C., Volume 8, 2nd Edition. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 1–16. ISBN 978-0-521-23448-1.
Bagnall, Nigel (1999). The Punic Wars: Rome, Carthage and the Struggle for the Mediterranean. London: Pimlico. ISBN 978-0-7126-6608-4.
Beard, Mary (2016). SPQR: A History of Ancient Rome. London: Profile Books. ISBN 978-1-84668-381-7.
Le Bohec, Yann (2015) [2011]. "The "Third Punic War": The Siege of Carthage (148–146 BC)". In Hoyos, Dexter (ed.). A Companion to the Punic Wars. Chichester, West Sussex: John Wiley. pp. 430–446. ISBN 978-1-1190-2550-4.
Champion, Craige B. (2015) [2011]. "Polybius and the Punic Wars". In Hoyos, Dexter (ed.). A Companion to the Punic Wars. Chichester, West Sussex: John Wiley. pp. 95–110. ISBN 978-1-1190-2550-4.
Fakhri, Habib (1985). "Rome and Carthage Sign Peace Treaty Ending Punic Wars After 2,131 Years". AP News. Associated Press. Retrieved 13 August 2020.
Fantar, M’hamed-Hassine (2015) [2011]. "Death and Transfiguration: Punic Culture after 146". In Hoyos, Dexter (ed.). A Companion to the Punic Wars. Chichester, West Sussex: John Wiley. pp. 449–466. ISBN 978-1-1190-2550-4.
Goldsworthy, Adrian (2006). The Fall of Carthage: The Punic Wars 265–146 BC. London: Phoenix. ISBN 978-0-304-36642-2.
Harris, W. V. (2006) [1989]. "Roman Expansion in the West". In Astin, A. E.; Walbank, F. W.; Frederiksen, M. W. & Ogilvie, R. M. (eds.). Cambridge Ancient History: Rome and the Mediterranean to 133 B.C., Volume 8, 2nd Edition. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 107–162. ISBN 978-0-521-23448-1.
Holland, Tom (2004). Rubicon: The Triumph and Tragedy of the Roman Republic. London: Abacus. ISBN 0-349-11563-X.
Hoyos, Dexter (2005). Hannibal's Dynasty: Power and Politics in the Western Mediterranean, 247–183 BC. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-35958-0.
Hoyos, Dexter (2015) [2011]. "Introduction: The Punic Wars". In Hoyos, Dexter (ed.). A Companion to the Punic Wars. Chichester, West Sussex: John Wiley. pp. 449–466. ISBN 978-1-1190-2550-4.
Jenkins, G. K. & Lewis, R. B. (1963). Carthaginian Gold and Electrum Coins. London: Royal Numismatic Society. OCLC 1024975511.
Jouhaud, Edmond Jules René (1968). Historie de l'Afrique du Nord (in French). Paris: Éditions des Deux Cogs dÓr. OCLC 2553949.
Kunze, Claudia (2015) [2011]. "Carthage and Numidia, 201–149". In Hoyos, Dexter (ed.). A Companion to the Punic Wars. Chichester, West Sussex: John Wiley. pp. 395–411. ISBN 978-1-1190-2550-4.
Lazenby, John (1996). The First Punic War: A Military History. Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-2673-3.
Lazenby, John (1998). Hannibal's War: A Military History of the Second Punic War. Warminster: Aris & Phillips. ISBN 978-0-85668-080-9.
Miles, Richard (2011). Carthage Must be Destroyed. London: Penguin. ISBN 978-0-14-101809-6.
Mineo, Bernard (2015) [2011]. "Principal Literary Sources for the Punic Wars (apart from Polybius)". In Hoyos, Dexter (ed.). A Companion to the Punic Wars. Chichester, West Sussex: John Wiley. pp. 111–128. ISBN 978-1-1190-2550-4.
Mitchell, Stephen (2007). A History of the Later Roman Empire. Oxford: Blackwell. ISBN 978-1-4051-0856-0.
Pollard, Elizabeth (2015). Worlds Together Worlds Apart. New York: W.W. Norton. ISBN 978-0-393-91846-5.
Purcell, Nicholas (1995). "On the Sacking of Carthage and Corinth". In Innes, Doreen; Hine, Harry; Pelling, Christopher (eds.). Ethics and Rhetoric: Classical Essays for Donald Russell on his Seventy Fifth Birthday. Oxford: Clarendon. pp. 133–148. ISBN 978-0-19-814962-0.
Richardson, John (2015) [2011]. "Spain, Africa, and Rome after Carthage". In Hoyos, Dexter (ed.). A Companion to the Punic Wars. Chichester, West Sussex: John Wiley. pp. 467–482. ISBN 978-1-1190-2550-4.
Ridley, Ronald (1986). "To Be Taken with a Pinch of Salt: The Destruction of Carthage". Classical Philology. 81 (2): 140–146. doi:10.1086/366973. JSTOR 269786. S2CID 161696751.
Ripley, George; Dana, Charles A. (1858–1863). "Carthage". The New American Cyclopædia: a Popular Dictionary of General Knowledge. Vol. 4. New York: D. Appleton. p. 497. OCLC 1173144180. Retrieved 29 July 2020.
Sidwell, Keith C.; Jones, Peter V. (1998). The World of Rome: An Introduction to Roman Culture. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-38600-5.
"Archaeological Site of Carthage". UNESCO. UNESCO. 2020. Retrieved 26 July 2020.
Vogel-Weidemann, Ursula (1989). "Carthago delenda est: Aitia and Prophasis". Acta Classica. 2 (32): 79–95. JSTOR 2459-1872.
Walbank, F.W. (1979). A Historical Commentary on Polybius. Vol. III. Oxford: Clarendon. ISBN 978-0-19-814011-5.
Walbank, F.W. (1990). Polybius. Vol. 1. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-06981-7.
